Анықтама: Сұлы сорттары

Марктон. Сорт АҚ Ш-тың Орегон штатында Грециядан Лупазандағ ы кө рмеге ә келінген ү лгіден жекелеп іріктеп алу ә дісімен ө сіріліп шығ арылғ ан. Аристатаның тү р бө лігіне жатады. Ақ дә нді, қ ылтанақ ты келеді. Дә ні ірі 1000 дә нінің салмағ ы егілген аймақ тарына қ арай 26-35 г. Қ ауызы кө п емес – 22-25%-ғ а дейін. Сорттың пісу ұ зақ тығ ы батыс жә не оң тү стік облыстарда 70–79 кү н, ал аудандастырылғ ан басқ а аймақ тарда 84-100 кү н болады. Едә уір тез пісетіндіктен аң ызақ желдің зиянды ә серіне шалдық пайды. Сабағ ының ұ зындығ ы орташа, шө лді аудандарда 60-80 см, ылғ алды аудандарда 90-120 см. Тә лімі жағ дайда сабағ ы берік. Суарып ө сіргенде кейбір жылдары жатып қ алады. Комбайнмен оруғ а ың ғ айлы. Сабаны мен топанының мал азық тық сапасы жақ сы. Сорт қ аракү йеге ө те тө зімді. Басқ а ауруларғ а сирек жә не аз шалдығ ады. Қ уаң шылық қ а ө те тө зімді, сонымен бірге ылғ алды жақ сы кө реді. Марктон аудандастырылғ ан аймақ тарында мол ө німді сорт, Алматы, Жамбыл, Қ арағ анды, Батыс Қ азақ стан облыстарында аудандастырылғ ан.

Жү гері. Жү гері дә нді дақ ылдар тобына жатады. Тамыр жү йесі шашақ ты, ұ зын, торкө зді, 3 метр терең дікке дейін, ал жан-жағ ына бір метрге дейін жайылып ө седі. Тамыр жү йесінің 60 пайызы топырақ тың ө ң делетін қ абатында болады. Жү гері тамыры топырақ тың терең аумағ ынан қ оректік заттар мен ылғ ал ә келіп жатады. Жү гері топырақ тағ ы қ оректік элементтерді басқ а дә нді дақ ылдардан гө рі жақ сырақ пайдаланады. Басқ а дақ ылдардан айырмашылығ ы жү гері ө сімдігінің 4 тү рлі тамыры болады. Олар: ұ рық тамыры, алғ ашқ ы буын тамыр, негізгі тамыр жә не тіреуіш тамыр. Кейінгі қ осымша тіреуіш тамыры топырақ тан жер бетіне шығ ып тұ рады. Жү герінің алғ ашқ ы даму кезінде тамыр жү йесі ө те тез ө седі, кө геріп шық қ аннан кейін 7-8 кү нде жү гері тамыры 25 см терең дікке дейін барады. Ал гү лдегеннен кейін ө суі тоқ тайды. Шашақ тану кезінде он кү ннен кейін гү лдену дә уірінде жү гері ө зінің жалпы органикалық массасының 75%-ын жинақ тайды. Жү герінің басқ а дә нді дақ ылдардан ерекшелігі сол – сабағ ы біреу болады да, сорт ө згешеліктеріне қ арай биіктігі 0, 6-6 м-ге жетеді. Жү гері – бір ұ ялы жә не қ ос жынысты ө сімдік. Аталығ ы тү бірінің жоғ ары жағ ында шашағ ында орналасқ ан, аналық жынысы собығ ында, жапырақ тар қ абығ ымен қ оршалғ ан. Шық қ ан сабағ ы жуан, цилиндр тә різді, қ алың дығ ы 2–7 см, жақ сы жапырақ танады, жапырақ тарының саны 13 пен 28 арасында болады. Жү гері Жер шарының солтү стік ендігінің 58 градусынан оң тү стік ендіктің 40 градусына дейінгі аралық та – ойпатта да, қ ыратта да, тіпті, тау бө ктерлерінде де ө сіріледі. Мұ ның ө зі жү герінің топырақ климат жағ дайлары ә ртү рлі жерге ө суге бейімділігін, ө міршең дігін кө рсетеді. Жү гері жылылық ты сү йетін дақ ылдар қ атарына жатады. Осығ ан байланысты ол ө те сезімтал, ө зін қ оршағ ан ортағ а (жарық қ а, жылуғ а, қ орекке) талап қ ойғ ыш. Жү гері егістігінен алынатын ө німдер топырақ тың физикалық жә не химиялық қ асиетттерімен қ атар топырақ тың органикалық жә не қ оректік заттарғ а бай болуына байланысты. Топырақ тың қ ышқ ылды ортасы 5, 5–7 аралығ ында болса, жақ сы ө нім алынады, егер қ ышқ ылды ортасы рН – 5-тен тө мен болса, ондай топырақ тарда жү гері ө спейді. Жү гері дә ні топырақ қ а тү скеннен бастап, оттегін кө п керек етеді. Жақ сы ө нім алу ү шін топырақ қ ұ рамында 18-20% оттегі болуғ а тиісті, егер ол 10%-ғ а тү сіп кетсе, жү герінің тамыры ө суін баяулатады, 5%-ғ а тө мендесе, тіпті, ө спейді. Топырақ тығ ыздығ ы 1, 1-–1, 3 г/см³ аспау керек. Мұ ның бә рі міндетті тү рде жү зеге асырылуғ а тиісті агротехникалық шаралар қ атарына жатады. Жү гері – тамақ ө неркә сібі ү шін аса маң ызды дақ ыл, ө йткені оның дә нінде 60-80%-ғ а дейін крахмал, 10-40% ақ уыз жә не 6–8% майлы заттар (ұ рығ ында 40 %) бар. Жү герінің дә нінен ұ н, сапасы жоғ ары жарма, қ ауыз дайындалады. Жү гері ұ нын нан пісіргенде бидай мен қ ара бидайдың ұ нына қ осып пайдаланады. Жү герінің қ антты сорттарын сү ттену кезең інде жинап, консерві жасайды. Жү герінің дә німен қ атар кө к балаусасы да малдарғ а қ ұ нарлы жем, оның 1 кг-да 1, 34 мал азық тық ө лшем бар, ал сү рлемінің ә рбір килограмында 0, 20–0, 25 мал азық тық ө лшем болады. Сондық тан оны егіншілікте дә н жә не сү рлем алу мақ сатында ө сіреді. Сү рлемдік жү гері республиканың барлық аймағ ында ө сірілсе, дә ндік жү гері Алматы, Жамбыл, Қ ызылорда, Оң тү стік Қ азақ стан облыстарының суармалы жерлерінде егіледі. Жү гері – техникалық дақ ыл, оның дә нінен спирт, сірке қ ышқ ылы, ацетон, глицерин, тү рлі бояғ ыш заттар алынады.

Сыртқ ы ортаның факторларына қ ойылатын талаптар. Жү гері – жылу сү йгіш ө сімдік. Сондық тан тұ қ ымды жақ сы қ ызғ ан топырақ қ а себу қ ажет. Жү гері тұ қ ымының ө ніп шығ уы ү шін топырақ тың сің іру терең дігіндегі температурасы кем дегенде, 8-10⁰ С болуы керек, ал жер бетіне тегіс жә не тез кө ктеп шығ уы ү шін оғ ан 10-12⁰ С температура қ ажет.

Кө ктеп шығ у – шашақ бас шығ ару кезең дерінде қ олайлы орташа тә уліктік температура 20–23°С шамасында. Егер осы кезең дерде ауаның температурасы 14-15°С болса, жү герінің ө суі баяуланады, ал температура 10 градусқ а дейін тө мендесе, оның ө суі мү лде тоқ тайды. Кө ктемгі 2–3°С температурағ а жү гері тө зімді, ал – минус 4°С болса, ү сіп кетеді.

Пісу мерзімі ә ртү рлі жү гері сорттарының ө сіп дамуына керекті температура да ә ртү рлі болады. Мысалы, ерте пісетін жү гері будандары ү шін белсенді температура жиынтығ ы 2100-2200°С, тиімді температура жиынтығ ы 850-1000°С.

Жү гері ылғ алды тиімді пайдаланатын ө сімдіктер тобына жатқ анымен ылғ алды кө п керек етеді. Ө су кезең інде жү герінің 1 га егісіне 3000–6000 текше метр су керек. Жү гері 15-жапырақ жайғ анғ а дейін барлық қ ажетті судың 10 пайызын, шашақ бас жарғ аннан дә нінің сү ттену кезең іне дейінгі аралық та барлық керекті су қ орының 70%-ын, ал қ алғ ан 20%-ын толық пісіп жетілгенше пайдаланылады.

Алғ ы дақ ыл. Қ азақ станның суармалы оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс аймақ тарында жү гері ү шін жақ сы алғ ы егіс – дә нді бұ ршақ ты дақ ылдар, мақ та, ерте пісетін жаздық масақ ты дә нді жә не бақ ша дақ ылдары. Ал сү рлемдік жү гері ө сіретін солтү стік облыстарда оны мал фермаларының қ асына тұ рақ ты жерде қ айталап себу экономикалық жағ ынан тиімді жә не биологиялық тұ рғ ыдан дұ рыс екені зерттеулер нә тижесінде дә лелденді.

Тың айту. Топырақ та қ оректік заттардың жетіспеуі жү герінің ө сіп-дамуына, оның ө німділігіне зиянын тигізеді. Азотты кө п мө лшерде гү лдену мен дә ннің пайда болу кезең інде керек етеді. Жү гері сү ттеніп-қ амырланып пісу кезең інде фосфорды кө п мө лшерде, ал калийді дә н ө не бастағ аннан шашақ шығ аруғ а 10-12 тә улік қ алғ анғ а дейін елеулі мө лшерде пайдаланады, ал бұ дан кейін оны аса кө п қ ажет етпейді.

Бір тонна дә н қ ұ рау ү шін, жү гері топырақ тан 24, 6 кг азот, 9, 9 кг фосфор жә не 25, 5 кг калий алады, ал осындай мө лшердегі кө к балаусағ а 2, 53 кг азот, 0, 83 кг фосфор жә не 3, 44 кг калий керек. Сондық тан жү геріден мол ө нім алу ү шін органикалық жә не минералдық тың айтқ ыштарды кең інен қ олдану керек. Органикалық тың айтқ ыштарды минералды тың айтқ ыштармен ұ штастырып қ олданудың зор маң ызы бар. Ә р гектарғ а 20-30 тонна органикалық тың айтқ ыш қ олдану қ ажет.

Топырақ ө ң деу. Республиканың суармалы егіншілік аймағ ында жү гері ү шін топырақ ты негізгі ө ң деу кү зде алғ ы егісті жинап алысымен танапты БДТ-7 ауыр тырмамен 10-12 см терең дікте қ опсытудан басталады. Содан кейін гранулометриялық қ ұ рамы ауыр жә не орташа топырақ тарды ПТК-9-35 тү ренді соқ амен 27-30 см терең дікте жыртады, ал кө ктемде (сә уір–мамыр айларында) жер 22-25 см терең дікте қ айталап жыртылады.

Гранулометриялық қ ұ рамы жең іл топырақ ты кө ктемде 22–25 см терең дікке жыртады. Ылғ ал жабу кө ктемде топырақ дегдісімен БЗСС-1, 0 тырмасымен 1–2 қ айтара жү ргізіледі. Ал тұ қ ым себер алдындағ ы топырақ ө ң деу РЗК–, 6 қ опсытқ ышымен дә н себу терең дігінде жү ргізіледі.

Қ азақ станның суарылмайтын (солтү стік жә не батыс облыстар) жә не тә лімі (оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс облыстар) жерлерінде кү здігү ні (қ ыркү йек-қ азан айларында) топырақ ты КПГ-250 жазық табанды сыдыра тілгішпен 25–27 см терең дікте қ опсытады немесе ПН-4-35 тү ренді соқ амен 25–27 см терең дікте жыртады.Егін себер алдында топырақ ты 6-8 см терең дікте КПІН-5, КПІП-9, КППІ-11 сыдыра жыртқ ыш қ опсытқ ыштарымен қ опсытады.

Егер танапта арамшө п басым болса, топырақ ты ө ң деу қ айталанады жә не ОН-400, ОПІП-15 қ ұ ралдарымен бір гектарғ а 7-8 литр мө лшерде 80% алерокс, эрадикан, раундал 36 пайыз – 2, 0-5, 0 кг/га, гезагард 50 2, 0-4, 0 кг/га гербицидтері шашылып, БИГ-3 А тырмасымен топырақ қ а сің іріледі.

Тұ қ ымды себуге ә зірлеу жә не себу. Ғ ылыми-зерттеу мекемелері мен озық шаруашылық тардың тә жірибелері республиканың солтү стік облыстарында сү рлемдік жү геріні мамыр айының 12-25 жұ лдызы аралығ ында, ал оң тү стік облыстарда сә уірдің 10-нан 20-ына дейін сепкенде мол ө нім алынатындығ ын дә лелдеді.

Жү герінің ө німділігін арттыруда тұ қ ым себу мө лшерін дұ рыс белгілеудің де маң ызы зор. Егер ө сімдік сирек болса, онда оны арамшө п басып кетеді, ө німі тө мендейді, ө сімдік жиі болғ ан жағ дайда қ ұ рғ ақ шылық жылы ылғ ал жетіспегендіктен дақ ыл нашар ө сіп, мол ө нім бере алмайды.

Солтү стік Қ азақ станда сү рлемдік жү гері ү шін ә р гектарда 80-100 мың ө сімдік болуы шарт, ал ору кезінде 70 мың тү п ө сімдік болуы керек. Республиканың оң тү стік облыстарында дә нге арналғ ан жү гері ү шін ә р гектарда 63-64 мың, ал жинау алдында 45 мың тү п ө сімдік болса жеткілікті.

Жү геріні негізінен СПЧ-6 немесе СУПН-8 дә н сепкіштерімен кең қ атарлы ә діспен себеді. Қ атар аралығ ының кең дігі 60 не 70 см болады. Соң ғ ы кезде жү геріні нү ктелі (пунктирлі) себу ә дісі қ олданылып жү р. Тұ қ ым ең гізу терең дігі 7-8 см, ал топырақ тың беткі қ абатында ылғ ал аз болғ ан жағ дайда оны 8-10 см терең дікке егеді.

Суармалы жерлерде сү рлемге егілген жү геріні гранулометриялық қ ұ рамы ауыр топырақ тарда 3-5 рет, ал жең іл топырақ тарда 6-10 рет суару қ ажет. Дә н ү шін егілген жү геріні бұ дан 1-2 рет артық суарады.

Бірінші рет суару ө сімдік кө ктеп шық қ ан 30-40 кү ннен кейін жү ргізіледі. Ең соң ғ ы суару гранулометриялық қ ұ рамы ауыр топырақ тарда егін жинауғ а 10-15, ал жең іл топырақ ты жерлерде 7-9 кү н қ алғ анда жү ргізіледі. Ә рбір суару мө лшері – бір гектарғ а 500-700 текше метр. Суару мерзімдерін жү гері дамуының неғ ү рлым жауапты кезең деріне, яғ ни ө сімдікте 4-5 нағ ыз жапырақ тың пайда болу, сабақ тану, масақ тану, шашақ тану, гү лдену, дә ні толысу кезең деріне тұ спа-тұ с келтіріп отыру керек.

Жү герінің қ атар аралығ ын ө ң деу ө сімдік бойлап ө скенге дейін КРН-4, 2, КРН-5, 6 қ опсытқ ышымен кемінде 2-3 рет жү ргізіледі. Қ атар аралық тарын алғ ашқ ы ө ң деу 6-8 см терең дікте, ал келесі ө ң деулер 12–14 см терең діктерде жү ргізіледі. Қ атар аралық тарын ө ң деумен бір мезгілде ө сімдікті ү степ қ оректендіріп отыру қ ажет. Алғ ашқ ы ү степ қ оректендіруді мү мкіндігінше ертерек, яғ ни ө сімдіктің 3-4 нағ ыз жапырақ жайғ ан кезінде жү ргізген жө н. Екінші рет ү степ қ оректендіру екінші суарудың алдында жү ргізіледі. Ө сімдікті тың айтқ ыштармен ү степ қ оректендірудің мө лшері топырақ картограммасында кө рсетілген жұ ғ ымды элементтердің жә не жоспарланып отырғ ан ө німнің мө лшеріне қ арай белгіленеді.

Жү гері сорттары жә не гибридттері: ВИР-156 – екі линия аралық будан. Собығ ы ө те ірі, ұ зындығ ы 20-25 см, салмағ ы 400-420 г, 18-20 дә н қ атарынан тұ рады, қ ызыл ө зекті, сабағ ында 90-100 см биіктікте орналасады. Сабағ ы ө те биік болса да, жатып қ алмайды. Мың дә нінің салмағ ы 280 - 300 г. Ө те кеш піседі, дә н кү йесімен зақ ымданбайды, фузариоз бактериозғ а тө зімсіз.

Будан 237МВ 1994 жылдан бастап Шығ ыс Қ азақ стан, Батыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Алматы облыстарында пайдаланылады. Ү ш линия аралық будан. Орташа ерте мерзімді гибрид жә не вегетациялық кезең і 90 – 100 кү н. Суарылмалы жердегі ең жоғ арғ ы дә н ө німі 80 – 100 ц / га, жасыл желең і – 500 – 570 ц / га, тә лім жерлердегі дә н ө німі 45 – 55 ц / га, ал жасыл желең і – 350-450 ц / га. Дә ндегі крахмал мө лшері – 71, 0%, майы – 6, 6%.

Ө сімдіктің биіктігі 244 см, жапырақ саны – 16, собық ұ зындығ ы – 22 см Собық тың салмағ ы – 151 г., 1000 дә нінің салмағ ы – 308 г. Авторлар: Н. К. Потапова, Б. А. Алмаханов, Я. Л. Сейфуллин, З. Т. Турсунова.

Алатау 107 ТВ 1992 ж., бастап Ақ мола, Батыс Қ азақ стан, Қ арағ анды облыстарында егіліп жү р. Ө су кезең і 118 кү н. Дә нінің ең жоғ арғ ы ө німі 45 – 50 ц / га, жас желең і – 350 – 450 ц /га. Дә ндегі крахмал мө лшері – 657, 6%, майы – 6, 5%.

Ө сімдік биіктігі – 210 – 220 см. Басты сабағ ындағ ы жапырақ саны – 14. Собығ ының ұ зындығ ы – 22 см. Собық тың салмағ ы – 210 г., 1000 дә нінің салмағ ы 230–250 г.