Тарау. АГРОХИМИЯ. ТЫҢАЙТҚЫШТАР

Агрохимия – егіншілікті қ оректік заттар айналымын қ оректену ү дерісі кезіндегі ө сімдік, топырақ жә не тың айтқ ыштар арасындағ ы байланысты зерттейді жә не тың айтқ ыштарды дұ рыс қ олдану мен пайдаланудың ғ ылыми негізі болып табылады.

Ауылшаруашылық дақ ылдарының ө німділігінің артуы ың айтқ ыштарды қ олдануғ а байланысты болады. Ә ртү рлі топырақ тарда тың айтқ ыштардың қ арқ ындылығ ы ә ртү рлі келеді. Кө біне, ол нақ ты табиғ и жағ дайларғ а, дақ ыл тү ріне енгізілу мө лшері мен ә дістеріне байланысты болады.

Тың айтқ ыштардың қ арқ ындылығ ын арттыру ү шін климат пен топырақ жағ дайларын, ауылшаруашылық дақ ылдарының ауыспалы егісте орналасуын, оның қ оректену ерекшеліктерін ескере отырып, тың айтқ ыштарды қ олдануды белгілі бір жү йесін қ олдану керек.

Шаруашылық тағ ы тың айтқ ыш жү йесі дегеніміз–ө сімдік аруашылығ ының ө німділігі мен ө нім сапасын жә не топырақ тың қ ұ нарлығ ын арттыру мақ сатында органикалық немесе минералдық тың айтқ ыштарды жинақ тау, сақ тау, тасымалдау немесе тиімді пайдалану жө ніндегі агрохимиялық жә не ұ йымдастыру шаралдарының кешені. Тың айтқ ыштарды тиімді пайдалану ү шін «топырақ -ө сімдік» жү йесіндегі ә рбір элементтердің мә ні мен негізгі қ оректену элементтерін қ ажетсіну мө лшерін ескеру керек. Ауылшаруашылығ ында қ олданылатын барлық тың айтқ ыштар органикалық, минералдық, бактериалдық жә не жақ сартушы тың айтқ ыштар болып бө лінеді.

1. Органикалық тың айтқ ыштарғ а–кө ң, қ ұ с саң ғ ырығ ы, кү йген кө ң, жасыл тың айтқ ыштар сабан, ет, балық, тері ө неркә сібінің қ алдық тары, сапропель (ө зен тұ нбалары) жатады. Органикалық тың айтқ ыштарда қ оректік заттар жартылай жә не толығ ымен органикалық қ осылыстар тү рінде болады. Олар ә детте, ө сімдік немесе жануарлар қ алдық тары болғ андық тан, ө сімдіктер оларды тек минералданғ аннан кейін ғ ана пайдалана алады.

2. Бактериалды тың айтқ ыштарғ а қ ұ рамында пайдалы топырақ микроорганизмдері бар препараттар жатады. Оларда қ оректік элементтер болмайды, олар топырақ тың қ оректік режимін жақ сартатын пайдалы микроорганизмдердің дамуына, кө беюіне септігін тигізеді. Нә тижесінде ө сімдіктерді азотпен жә не т.б. элементтермен қ амтамасыз ету жақ сарады. Олар – нитрагин, аэробактерин.

3. Минералды тың айтқ ыштарғ а ө сімдікке қ ажетті қ оректік заттары бар химиялық қ осылыстар жатады. Олар N, P, K – тың айтқ ыштары жә не микротың айтқ ыштар: В, Мо, Cu, К жә не т.б.

4. Жақ сартушы тың айтқ ыштар топырақ тарды химиялық жақ сарту кезінде, яғ ни қ ышқ ылдану мен сорлану мен кү рес кезінде қ олданылады. Қ ышқ ылдығ ы 4, 5-5, 5 болғ ан кезде – ә к, ізбес енгізу керек. Оларғ а ізбес, доломит ұ нын, ә к, ө зендік ә к жатады. Топырақ ты гипстеуді ө сімдіктерге зиянды ортаның сілтілік реакциясын туғ ызатын, сорланғ ан топырақ тардағ ы сің ірілген натрий қ ұ рамын азайту ү шін қ олданылады. Гипстеу ү шін майдаланғ ан ұ сақ талғ ан гипс, фосфогипс хлорлы кальций қ олданылады.

Тың айтқ ыштарды енгізудің 3 тү рлі тә сілін ажыратады:

– негізгі немесе еккенге дейін;

– егу кезінде жә не еккеннен кейін немесе ү степ енгізу;

– ө сімдіктің ө сіп жетілу кезінде.

Тың айтқ ыштар нормасын далалық тә жірибелер нә тижелерінің негізінде белгілейді жә не топырақ тағ ы қ оректік заттар қ орына жә не кеуектік заттардың жоспарланғ ан ө німмен бірге топырақ тан шығ атын мө лшерін ескере отырып, есептеп табады. Сонымен қ атар бұ л кезде топырақ тан жә не тың айтқ ыштардан қ оректік заттардың пайдалану коэффициентін де білу керек. Енгізілетін тың айтқ ыш мө лшерін:.

Д = 100 Вк / К_r

ө рнек кө мегімен анық тауғ а болады.

К_r – қ оректік заттарды пайдалану коэффиценті;

Д – тың айтқ ыштың мө лшері;

Вк – тың айтқ ыштағ ы ә серлі зат қ ұ рамы, кг/г