Органикалық тыңайтқыштар

Органикалық тың айтқ ыштардың ең кө п таралғ ан тү рлі – кө ң, кұ с саң ғ ырығ ы, шымтезек, кө кжасыл ө сімдіктер, т.б. Топырақ бойына сің ірілетін жалпы қ оректік заттар қ ұ рамындағ ы органикалық тың айтқ ыштардың (рө лі) ү лес салмағ ы 30%-дан асады.

Кө ң – ө те ерте заманнан бері ү й тұ рмысында отын есебінде, ал егіншілікте тың айтқ ыш ретінде қ олданылып келе жатқ ан кү рделі органикалық заттың бірі.

Органикалық тың айтқ ыштардың ық палымен топырақ тың физикалық физика-химиялық қ асиеттері оның су, ауа қ оректі элементтерге, жылылық қ а, кө мір қ ышқ ылына қ амтамасыз етілуі жақ сара тү седі. 1 гектарғ а енгізілген 30-40 т кө ң ді бірқ алыпты жағ дайда ыдыратқ анда кү нделікті бө летін кө мірқ ышқ ылының мө лшері 100-200 кг жетеді.

Мысал. Дә нді дақ ылдарды ә р гектардағ ы ө німділігін 20-25 ц-ге жеткізу ү шін 100-кг СО_2, ал картоп пен кө кө ністен 400-500 ц ө нім алу ү шін 200-300 кг СО₂ жұ мсалады.

Минералды тың айтқ ыштар кө бінесе, енгізілген жылы ғ ана тү сімге ә сер ететін болса, органикалық тың айтқ ыштың ә сері бірнеше жылғ а созылады.

Органикалық тың айтқ ыштар энергетикалық материал ғ ана емес топырақ тағ ы микроорганизмдердің қ оректенуінің негізгі кө зі болып саналады. Олар микрофлораларғ а бай болғ андық тан жинақ тайтын бактериалар тіршілігінің белсенділігін арттырып, аммонификация, нитрификация ү дерістерін жеделдетеді. Микроорганизмдердің дамуы нә тижесінде қ арашірік біртіндеп минералданады. Оның ү стіне кө ң нің ық палынан топырақ тағ ы қ арашіріктің қ ұ рамы артып, топырақ тың қ абаты, ылғ ал жинағ ыштағ ы, биохимиялық жә не микробиологиялық ә рекеті кү шейеді, мұ ның ө зі қ оректік заттарды, ө сімдіктің жақ сы сің іруіне жағ дай туғ ызады. Топырақ қ а сің ірілген органикалық тың айтқ ыштардың қ арашірікке айналуы нә тижесінде топырақ бетіндегі ауа кө мір қ ышқ ылына баийды, бұ л ө сімдіктердің ө сіп жетілуіне жағ дай жасайды.

Соның нә тижесінде топырақ қ а жұ ғ ымды қ оректік заттардың молаюына ә сер ететін биологиялық ү дерістер кү шейеді.

Қ олданылатын кө ң нің тиімділігіне оның сапасымен топырақ қ а енгізілу уақ ыты ү лкен ә сер етеді. Кү зде енгізу ә детте, кө ктемдегіден гө рі тиімдірек болады. Нашар шіріген сабанды кө ң ді тұ қ ым себу пайдалану егісті тұ ншық тырып жіберуі мү мкін. Ө йткені топырақ тағ ы жаң а органикалық затты шірітетін микробтар топырақ тағ ы азотпен байланысады жә не танапты арамшө п басып кетеді.

Кө ң тө гіліп ө ң делген жерлерден қ уаң шылық жылдарында жақ сы ө нім алынады, ө йткені кө ң нің қ ұ рамындағ ы азот, калий плазмаколлоидтарының жә не клеткалардың дымқ ылды болуына жағ дай жасайды, ылғ алдың ауысу коэффициентін бә сең детеді.

Жергілікті тың айтқ ыштар сің ірудің терең дігі жер жағ дайына қ арай ө згеріп отырады. Ауа райы қ ұ рғ ақ аудандарда кө ң терең сің ірілмесе, топырақ тың қ ұ рғ ақ қ абатында қ алады да, жө нді ыдырамайды, сондық тан оны ө сімдік жақ сы пайдалана алмайды. Ал ылғ алы мол топырақ қ а кө ң терең сің ірілсе, оның ыдырау ү дерісі тө мендейді. Демек, жең іл топырақ ты жерлерде кө ң терең ірек, ауыр топырақ ты жерлерде тайыз сің ірілуі керек.

Органикалық тың айтқ ышты пайдалану оның сапасына, шаруашылық тағ ы кө ң нің қ орына қ оректендірілетін дақ ылдар тү ріне жә не топырақ қ абайланысты. Егер топырақ та қ оректік заттар жеткіліксіз болса, кө ң нің мө лшерін гектарына 40-50 т, ал топырақ байытылғ ан болса, 20 т енгізуге болады.

Шамамен, бір гектарғ а кө ң нің мынадай нормасын қ олдануғ а болады кө кө ніс, картоп, қ ант қ ызылшасына 40-50 т, жү гері жә не басқ а отамалы дақ ылдарғ а 20-30 т. Мал азығ ы тамыр жемістеріне 30-40 т. Сортаң далғ ан жерлерге кө бірек сің іреді, бұ дан топырақ тың физикалық қ асиеті жақ сара тү седі.

Кө ң ді дұ рыс пайдаланудың маң ызды шарттарының бірі – егіске шашылғ ан бойда топырақ қ а терең етіп сің іру. Тә жірибеге қ арағ анда шашылғ ан кө ң егістікте 2 кү н топырақ қ а сің ірілмей жатса, онда кө ң дегі аммиак азотының тең жартысы ұ шып кетеді.

Егіске кө ң енгізу нормасы ө сірілетін дақ ылдардың ерекшелігіне жә не егістің кү иіне қ арай белгіленеді. Органикалық тың айтқ ыштар – жергілікті ең кө п тарағ ан тың айтқ ыш болып саналады.

Мысал. Сиыр кө ң інің бір тонасында қ ұ рғ ақ массағ а есептегенде, 20 кг N, 8-10 Р₂О₅ , 24-28 кг К₂О, 28 кг СаО, 6 кг МgO, 4 кг кү кірт (SO₃), 20-40 г бор, 200-400 МnO, 20-30 г Cu, 125-200 г Zn, 2-3 г Co жә не 2-25 г Мо болады.

Мысал: Қ орада тұ рып 5-6 ай қ олғ а қ арағ ан ірі қ арамалдың ө зінен 4 т, қ ойдан – 0, 2 т., шошқ адан – 0, 5 т, тауық тан 0, 02 т кө ң жинауғ а болады.

Кө ң ді дайындау мен сақ таудың ерекшеліктері: Кө ң ді қ олдану ү шін оны алдын ала дайындаудың маң ызы зор. Оларды дайындау кү згі-кө ктем айларында мал қ олғ а қ арағ ан кезде, ал малшаруашылығ ы комплекстерінде маусымды жұ мыстарғ а қ арай бү кіл жыл бойы жү ргізіледі.

Кө ң нің сапасы – мал тү рлері мен оларғ а берілген жемшө птің қ ұ рамына байланысты. Малғ а берілген жемшө птің рационында қ ұ рама жем азығ ы кө п болса, кө ң де NPK соғ ұ рлым арта тү седі. Ең жақ сы тө сеніш сабан, шымтезек жә не ағ аш ү гінділері болып саналады. Тың айтқ ыштын мө лшерін ә р малғ а есептенде 2–6 кг-ғ а дейін кө бейткенде кө ң дегі азот 30-40 % кө п жиналады.

Кө ң қ оймасының негізі 2 типі – жербетіндегі жә не қ азаншұ ң қ ырлы, ондағ ы кө ң кызып, іріп-шірігенде ауыр СО₂ газы пайда болып, оттектің кіруіне жә не кө ң нен айтарлық тай ұ шып кетуіне кедергі жасайды.

Кө ң қ оймасының ү лкендігі – салынатын кө ң нің биіктігі мен мал санына, кө ң нің жылына неше рет тасып ә кетілетіне байланысты анық талады.

Кө ң. 1 т жас кө ң де 720 кг су, 45 кг N, 20 кг Р₂О₅, 60 кг К₂О тотығ ы, демек, 125 кг негізгі қ оректік заттар болады. Ал 3–5 ай сақ талғ ан 1 т кө ң де 54 кг N, 25 кг Р₂О₅, 70 кг К₂О, яғ ни, 149 кг негізгі заттар болады

Мысал: 100 бас ірі қ арасы бар ферма ү шін кө лденені 9 м, ұ зындығ ы 21 м, терең дігі 1 м келетін қ азан шұ ң қ ыр қ ажет – сондық тан кө ң қ оймасын дұ рыс салып пайдалану керек.

Кө ң ді сақ таудың ә ртү рлі ә дістері бар:

1) Кө ң ді малдың астында сақ тау ү шін – 30-50 см қ алың дық та сабан немесе шымтезек тө селіп малмен тапталуғ а салу қ ажет. Кө ктемде немесе жазда бір-ақ жинап егістікке шашады. Мұ ндай шарбақ пен қ оршалғ ан алаң дарғ а жиналғ ан кө ң ді шашуғ а болады.

2) Тығ ыздап сақ тау. Бұ л кезде кө ң ді қ атарлап шұ ң қ ырларғ а жинайды да, араларына сабан тө селіп тығ ыздалады. Биіктігі 2, 5-3 м болғ анша кө ң тө гіледі. Кө ң анаэробты жағ дайда ыдырағ анда ылғ ал бірқ алыпты сақ талады. СО₂ – судың буымен қ анық қ андық тан, аммиактың ұ шып кетпеуіне мү мкіншілік туады. Мұ ндай қ оймаларда дайындалғ ан кө ң ге 3-4 ай, ал ө те қ ызғ ан кү йіне жеткізу ү шін 6-7 ай қ ажет.

3) Қ опсытып – тығ ыздап сақ тау. Жаң адан шық қ ан кө ң ді қ опсытып, арнаулы қ азылғ ан ұ зын шұ ң қ ырларғ а тө геді. Алғ аш рет тығ ыздамайды, 6-7 кү н ө ткеннен кейін температура 60-70^0--қ а кө терілген кезде тығ ыздап топырақ пен жауып тастайды, температураның жоғ ары кө терілуі ауру қ оздырғ ыш бактериялардың дамуына бө гет жасайды.

Кө ң садырасы – бұ л тың айтқ ыш малдан бө лінетін негізгі сұ йық заттардан тұ рады, қ ұ рамында 0, 2-0, 3% N, 0, 03-0, 06% Р₂0₅, 0, 4-0, 5% К₂О болады. Кө ң садырасы негізінен азотты-калийлі тың айтқ ыштардың кө п жинап алады. Ә р малдан алынатын қ и садырасының мө лшері оны қ олда бақ қ ан мерзімнің ұ зақ тығ ы категориясына жатады. Бұ л тың айтқ ыш мал қ оралары маң ындағ ы арнаулы орынғ а жә не тү ріне байланысты.

Қ и садырасы қ ұ рамында қ оректік заттар тез сің етін қ алпында болады. Олардың пайдалану тиімділігі 60-70% шамасында.

Қ и садырасын – жинау ү шін мал қ ораның ішінен жә не кө ң сақ тайтын траншеяның жанынан терең дігі 1, 5-2 м қ ұ дық қ азып, оның тү бі мен қ абырғ аларын таспен немесе кірпішпен қ алап, қ и сыдырасын соғ ан ағ ызып жинайды.

Қ и садырасы негізгі тың айтқ ыш ретінде де, ү степ қ оректендіру ү шін де қ олданылады. Негізгі тың атқ ыш ретінде ә р гектар егістікке10–30 т қ и садырасын шашады. Қ и садырасын қ олданудың негізгі шарты оны танапқ а шашқ анда топырақ ты ізінше жыртады.

Қ ұ с саң ғ ырығ ы – бағ алы органикалық тың айтқ ыш Қ ұ с санғ ырығ ы ө сімдіктерге тез ә сер ететін, қ ұ рамында біршама мө лшерде қ оректік заттары бар, аса бағ алы органикалық тың айтқ ыш. Оның қ ұ рамында 4-6% N, 3, 5-5 % Р₂О₅, 2, 5-3, 5 % К₂О бар екендігі анық талғ ан. Тауық саң ғ ырығ ының қ ұ рамында 56% – cу, 1, 6% – азот, 1, 5% – фосфор, 0, 8 % – калий тотығ ы жә не басқ ада ө сімдікке керекті қ оректік заттар болады.

Бұ л тың айтқ ыштың қ ұ рамы қ андай қ ұ стардан дайындалғ анына қ арай ө згереді. Есептеулерге қ арағ анда бір жылда бір тауық тан 6-7 кг, ү йректен 7-9 кг, қ аздан 10-12 кг саң ғ ырық жиналғ аны байқ алғ ан. Бір ерекшелігі қ ұ с саң ғ ырығ ы қ ұ рамындағ ы азот тез бө лініп, ауағ а ұ шып кетуге бейім. Оны сақ таудың бір тә сілі кө ң ағ аш ү йінділері сияқ ты тө сеніштердіі тө сеу, азот – осындай тө сеніштерге сің еді де жақ сы сақ талынады

Корда – органикалық тың айтқ ыштардың бір тү рі. Ол ө сімдік тектес органикалық заттардың қ алдық тарын, қ ала, ауыл - тұ рмыс қ алдық тарынан жә не басқ ада коммуналдық шаруашылық қ алдық тарын жинастырып, ү иінді жасап сақ тау арқ асында пайда болады.

Корда жасауғ а негіз болатын материалдар: кө ң, қ и садырасы, қ ұ с саң ырағ ы, сабан, жапырақ, ө сімдіктер сабағ ы, ағ аш ұ нтағ ы, шіріген, қ ызғ ан жемшө птер, қ ағ аз, жаң қ а, шү беректер, т.б. Қ орда тиімділігін арттыру ү шін оларды минералды тың айтқ ыштармен қ осып жасайды.

Жасыл тың айтқ ыштар – (сидераттар) – деп қ олдан егілетін 1 жылдық бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдарды ө сіп гү лдегенге дейінгі кезінде, сол қ алпында жыртып тастауды айтады. Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардың тамырында тү йнек бактериясының арқ асында оғ ан N – қ оры мол жиналады. Бұ л дақ ылдар ауадан азотты жинайды. Кү зде сидератты жырту бағ ытында нығ ыздаушымен жығ ып, оның кө к балаусасын майдалау ү шін дискілі сыдырғ ыштармен ө ң дейді. Содан кейін гектарына қ ажетті 5–6 ц суперфосфат жә не 1–1, 5 ц калий қ ажет тың айтқ ыштарын енгізгеннен кейін ғ ана топырақ ты 28–30 см терең дікке жырту арқ ылы оларды топырақ қ абатына сің іреді.

Органикалық тың айтқ ыштардың минералды тың айтқ ыштардан айырмасы – суда ерімейді, сондық тан оның қ ұ рамындағ ы қ оректік заттар сумен шайылып тез ысырап болмай, топырақ та ұ зақ уақ ыт сақ талады. Топырақ тағ ы бактериялар органикалық заттар мен қ оректеніп, ө здерінің тіршілік ү дерістерінде оларды ыдыратып (шірітіп) отырады. Осының нә тижесінде оның қ ұ рамындағ ы қ оректік заттар бірте-бірте босап, минералданып ө сімдікке сің імді тү рге айналады.

Топырақ та органикалық заттың жеткілікті болуы – оның қ ұ нарлы болуының негізгі шарты.