Егіншілік шаруашылығындағы ауыспалы егістіктердің ғылыми негіздері

Егіншілік шаруашылығ ында ертеден-ақ дақ ылдар ауысуының пайдасын білген, бірақ оның биологиялық себептерін агрономиялық ғ ылым ұ зақ уақ ыт аша алмады. Бұ ны тү сіндіруді талпынғ андардың бірі Швейцария ботанигі Декандольдың ұ сынғ ан теориясы бойынша, ө сімдік топырақ тан барлық қ ажет жә не қ ажет емес заттарды алады. Қ ажет емес заттар топырақ қ а қ айтадан қ айтып, онда жиналып, қ айтадан немесе ұ зақ мезгіл бойы егілетін дақ ылдардың бір танапта ө сіп-жетілуін тежейді-мыс.

Неміс ғ алымы Таэр XІX ғ асырда «қ арашірінді» теориясы бойынша, ауыспайтын егістегі ө німнің тө мендеуін тү сіндіруге талпыныс жасады. Оның теориясы бойынша, барлық танаптық дақ ылдар: топырақ ты қ ара шіріндімен байытатын жә не оны жұ таң дататын болып екі топқ а бө лінеді. Таэрдің теориясы ө сімдіктердің қ ара шірінділерімен қ оректенуіне негізделді. Дегенмен ә рі қ арай бұ л теорияда қ ате болып шық ты.

Ю. Либих ө зінің ө сімдіктердің минералды қ оректенуі туралы ең бегінде дақ ылдардың ауыстырылмай егілуінен ө німнің тө мендеп кетуінің салдарын, топырақ тың бір жақ ты фосфор, калий немесе кальцийлерден азуынан деп дә лелдеді. Ө сімдіктердің қ оректік заттарды бірдей мө лшерде (қ атынаста) пайдаланбауы негізінде Ю. Либих танаптық дақ ылдарды: дә нді, техникалық жә не мал азық тық дақ ылдар деп ү ш топқ а бө лді. Сонымен қ атар ол дақ ылдардың ауыспалы егістіктердегі ауысып тұ руын ұ сынды.

Бұ ршақ дақ ылдарының тү йнек бактерияларымен селбесуде (симбиозда), олардың ауадағ ы бос азотты (78%) ө зіне қ арай жұ тып алып, топырақ қ а сің іретіні ғ ылымда дә лелденді. Мұ ндай қ асиеті жоқ басқ а дақ ылдар, бұ ршақ дақ ылдарынан кейін егілген кезде топырақ тағ ы азотты пайдаланып, ө німінің кө бейетіні белгілі болды. Сонымен, Ю. Либих ө сімдіктердің минералды қ оректену теориясы негізінде дақ ылдардың ауыспалы егісте ауысып тұ руының қ ажет екендігін дә лелдеді. Бірақ ол тұ жырым химиялық тұ рғ ыдан біржақ ты болды. Оның тұ жырымы бойынша, егер топырақ қ а сің ірілетін жә не топырақ тан ө німмен алынатын қ оректік элементтер тең болса ауыспалы егістер қ ажет емес. Ю. Либих теориясымен қ атар, басқ а да бағ ыттар – ауылшаруашылық дақ ылдарының ауысуының физикалық негіздері туралы (П. А. Костычев, В. Р. Вильямс) бағ ыттар дами бастады. Белгілі ғ алым Д. Н. Прянишников ауыспалы егістер туралы ө зіне дейінгі деректерді сараптай жә не ә рі қ арай дамыта келе, ауыспалы егісте дақ ылдардың дұ рыс ауысуынан ауылшаруашылық дақ ылдарының ө німінің жоғ арылауының тө рт тү рлі себептерін ұ сынды. Оғ ан: химиялық, физикалық, биологиялық жә не экономикалық себептер жатады.

Химиялық себептер. Ө сірілетін ауылшаруашылық дақ ылдар топырақ тан қ оректік элементтердің бірдей мө лшерін пайдаланбайды. Астық дақ ылдарына қ арағ анда, қ ант қ ызылшасы, қ ырық қ абат топырақ тан азотты кө п пайдаланады. Бұ ршақ дақ ылдары ү шін топырақ қ а азот беру онша қ ажет емес, себебі олар ө здері азотты атмосферадан алып, топырақ ты азотпен байытады. Сондық тан бұ ршақ дақ ылдарынан кейін азотты кө п қ ажет ететін дақ ылдар егілетін болса, топырақ тағ ы азот тиімді пайдаланылады. Астық ты дақ ылдар азот пен фосфорды калийге қ арағ анда кө п сің ірсе, керісінше, қ ант қ ызылшасы, кү нбағ ыс, картоп азот пен фосфорғ а қ арағ анда, калийді кө п пайдаланады. Егер осы дақ ылдарды ауыстырып екпесе, топырақ тағ ы элементтердің аралық қ атынасы бұ зылады, яғ ни астық дақ ылдары бір танапқ а жылда егілетін болса, онда ол жерде азот пен фосфордың мө лшері аз болғ андық тан, астық ө німі азайып кетеді.

Дақ ылдарды ауыстырудың маң ызды себебі – дақ ылдар тамырларының топырақ ты бойлай таралу терең дігі мен олардың қ оректік заттар жә не ылғ алды топырақ қ абаттарынан пайдалануының тү рліше болуы. Мысалы, астық дақ ылдары шашақ тамырлы болғ андық тан, олардың тамырлары топырақ та таяз терең дікте болады, кү нбағ ыс, қ ызылша дақ ылдарының тамырлары 2–3 м терең дікте, ал бұ ршақ шө птерінің (жоң ышқ а, беде жә не басқ а) тамырлары 5–6 метрге дейін таралғ ан. Бұ л дақ ылдарды ауыспалы егістерде ауыстырып еккен жағ дайда ғ ана, топырақ тың ә р қ абаттарындағ ы қ оректік элементтер тиімді пайдаланылады. Кейбір дақ ылдар тамырларының (бө рі бұ ршақ, қ ара қ ұ мық) топырақ тағ ы нашар еритін қ оректік заттарды пайдаланатын қ асиеттерінің арқ асында, топырақ та онша пайдаланылмай қ алғ ан жақ сы сің ірілетін химиялық элементтерді келесі егілетін дақ ылдар сің іреді.

Ауыспалы егісте, қ андай дақ ыл қ анша танапты алатынын жә не қ ай дақ ылдардан кейін ауысып егілуін аса қ адағ алау керек. Мысалы, бірқ атар техникалық дақ ылдарды (қ ант қ ызылшасы, мақ та,) міндетті тү рде жоң ышқ адан кейін еккен дұ рыс, ө йткені жоң ышқ а егілген жердің топырағ ының микробиологиялық ү дерістері жә не ауа мен су режимдерінің жақ сартылуымен қ атар, одан кейін топырақ та біраз мө лшерде (гектарына 200–350 кг) азот қ осылыстары тү зіледі. Сонымен ауыспалы егістегі дақ ылдарды алмастырумен, топырақ тағ ы қ оректік заттарды дұ рыс жә не тиімді пайдалану арқ асында ауылшаруашылық дақ ылдарының ө німін жә не оның сапасын арттыруғ а болады.

Физикалық себептер. Ауылшаруашылық дақ ылдары топырақ тың физикалық қ асиеттеріне (қ ұ рылым, қ ұ рылысы, тығ ыздығ ы жә не т.б.) ә сері де тү рліше. Кө пжылдық шө птер топырақ тың қ ұ рылымы мен оның беріктігін жақ сартады. Біржылдық дә нді дақ ылдар да, оның осы қ асиеттерін жақ сартады, бірақ кө пжылдық шө птерге қ арағ анда бә сең. Біржылдық дақ ылдар топырақ тың физикалық қ асиетін жақ сартудағ ы рө лі аралық дақ ылдар егуде кү шейеді. Топырақ қ а органикалық тың айтқ ыштар (кө ң, шымтезекті-кө ң, қ орда, сидераттар жә не т.б.) берген кезде де оның физикалық қ асиеттері жақ сарады. Топырақ ты сапалы жә не уақ ытысында ө ң деу мен де топырақ тың физикалық қ асиеттерін жақ сартуғ а болады. Топырақ ты ө ң деу сапалы тү рде атқ арылса, топырақ ылғ алдылығ ы сақ талып жақ сы ү гітіледі. Ө ң деу сапасы артқ ан сайын, топырақ та ірі кесектену аз, ү гітілу кө рсеткішімен қ ұ рылымдық коэффициенті жоғ ары, ауа-ылғ ал режимі бірқ алыпты болады.

Ауыспалы егісте отамалы дақ ылдарды жылда еге беретін болсақ, олардың вегетациялық кезең інде аралық тарын жиі ө ң деуге байланысты топырақ тың қ ұ рылымын нашарлатып алуымыз мү мкін. Сондық тан отамалы дақ ылдарды бір жерге кө п жыл егуге болмайды жә не оларды да астық дақ ылдары сияқ ты ғ ылыми негізделген алдың ғ ы дақ ылдан кейін орналастырғ ан жө н. Сонымен топырақ тың физикалық қ асиеттерінің кө рсеткіштерін дақ ылдарды дұ рыс ауыстыру арқ ылы жақ сартып, ө німді кө бейтуге болады.

Биологиялық себептер. Дақ ылдар ауысуының биологиялық қ ажеттілігі – олардың арамшө птерге, зиянкестер мен ауруларғ а қ атынасының тү рліше болуынан. Кө птеген ауылшаруашылық дақ ылдарының ө здеріне бейімделген арнайы (мамандырылғ ан) арамшө птері болғ андық тан, ауыспайтын егісте дақ ылдармен қ атар олардың да ө сіп-жетілуіне қ олайлы жағ дайлар жасалады. Мысалы, кү ріш ауыспалы егісінде кү ріш дақ ылының арамшө бі – кү рмек, шиін; кү здік бидайда кү здік арамшө птер жә не т.б.

Жаздық дақ ылдар ү немі қ айталанып егілетін болса, ол жерде жаздық арамшө птерге қ олайлы жағ дайлар жасалып, арамшө птердің мө лшері жыл сайын еселеп арта тү седі. Ал сол танапқ а кү здік дақ ылдар егілсе, жаздық арамшө птер кү рт азаяды, себебі кү здік дақ ылдар қ ысқ а дейін тамырланып, тү птеніп кетеді де, ерте кө ктемде ылғ алдың молдығ ынан жаздық арам- шө птерден бұ рын жетіліп, олардың жаң а ө ніп ө сіп келе жатқ ан кө гін басып тастайды.

Бір жерде қ айталап егілетін кү здік дақ ылдардың да ө з жерінің бейімделген арамшө птері дақ ылдарды кү тіп баптағ анда, олармен ө сіп жетіледі. Ө німді орғ анда пісіп-жетілген арамшө птер дә ндері танапқ а тө гіліп ү лгереді. Келесі жылы қ айта ө ніп-шығ ып кү здік дақ ыл егісін қ айтадан ластайды, сө йтіп арамшө птердің мө лшері еселеп кө бейеді. Оларды танаптарғ а жаздық бидай егіп қ ана жоюғ а болады. Ол ү шін, кө ктемде жаздық дақ ылдарды егер алдында танапты жақ сы қ опсытады, нә тижесінде кү зден ө ніп шық қ ан арамшө птер оталып кетеді. Сө йтіп кү здік дақ ыл мен жаздық дақ ылды ауыспалы егіс танабында ауыстыру арқ ылы арамшө птермен кү ресіп ө німді кө бейтуге болады.

Отамалы дақ ылдардың қ атар аралық тарын жаз бойы қ опсытып ө ң деудің арқ асында, бұ л дақ ылдардан кейін танап таза болады. Сондық тан арамшө птермен кө п ластанатын дақ ылдардан кейін отамалы дақ ылдар егіп, танапты тазалап тұ руғ а болады.

Танаптардың ластану дә режесі, дақ ылды жинау мерзіміне байланысты. Ауыспалы егісте ерте пісіп, орылатын дақ ылдарды орып жинағ анда танаптағ ы кө птеген арамшө птер пісіп жетілмей оталуының арқ асында топырақ тың ластануы азаяды. Ауыспалы егістегі жаппай егілетін дақ ылдардың таза жә не екпе сү рі жерлермен, отамалы дақ ылдармен ауысуы – арамшө птермен кү ресудің тиімді амалы болып есептеледі.

Ауыспалы егістер ауылшаруашылық дақ ылдарының зиянкестері жә не ауру қ оздырғ ыштарымен кү ресуде де аз рө л атқ армайды. Кө птеген зиянкестер мен аурулардың пайда болуы дақ ылдарды ауыстырмай егу немесе жү йесіз ауыстыруларғ а байланысты. Зиянкестер мен аурулардың белгілі бір дақ ыл мен дақ ылдар тобын зақ ымдайтындары ө те қ ауіпті. Астық шыбындары басқ а дақ ылдарғ а зиянын тигізбей, тек қ ана астық дақ ылдарын ғ ана зақ ымдайды. Сондық тан бір жерге қ айта себілген астық егісінде бұ л зиянкес кө бейіп ө німді едә уір тү сіріп жібереді.

Бір танапта кө п жылдар егілген қ ант қ ызылшасының пілегі қ ызылшаның біз тұ мсық қ оң ызымен, ал оның тамыр жемісі – жұ мыр қ ұ ртпен (нематодпен) зақ ымданады. Ауыспайтын егістер мен жиі қ айтіп егілетін дақ ылдарғ а саң ырауқ ұ лақ паразиттері, бактериялар мен вирустардан болатын тү рлі аурулар ө те қ ауіпті. Кү здік бидай мен арпа тамыр шірігімен, картоп – таз қ отыр мен фитофтора, мақ та – солдырма жә не тағ ы басқ а да аурулармен ауырады. Ал ауылшаруашылық дақ ылдарын ауыстыру, олардың ауруын кө п дә режеде тө мендетеді жә не ө німін кө тереді.

Экономикалық себептер. Ауыспалы егіс қ олданғ анда ешқ андай қ осымша шығ ынсыз-ақ ө німнің мө лшерін кө теруге, ө зіндік қ ұ нын кемітуге болады. Ә ртү рлі уақ ытта егілетін, кү тіп-бапталатын жә не жиналатын дақ ылдар егудің арқ асында техниканы да, қ ол жұ мыстарды да тиімді пайдалануғ а болады. Мысалы, кү здік дақ ылдар мен жаздық дақ ылдар. Кү здік бидай қ ыркү йек-қ азан айларында, ал жаздық дақ ылдар кө ктемде сә уір-мамырда егіледі. Трактор, соқ а, тұ қ ым сепкіштер кү зде де, кө ктемде де жұ мыс істейді. Пісу уақ ыты бойынша кү здік жаздық тан ерте піседі, кү здікті жинап болғ ан соң, жаздық тарды оруды бастайды. Бұ л жағ дайда, комбайнда ұ зақ уақ ыт тиімді пайдаланылады. Техникалар ө зіне кеткен шығ ынды тез ақ тайды, таза пайда кө бейеді. Жалпы ө німнің ө зіндік қ ұ ны азаяды.