Арамшөптер. Арамшөптерді жіктеу

Арамшө п – егін арасында ө сетін дала ө сімдіктері. Табиғ и шабындық тар мен жайылым шө бінің сапасын кемітетін, улы жә не азық тық қ асиеті жоқ ө сімдіктер де арамшө п қ атарына да жатады. Бір дақ ылдың арасында 2-і бір дақ ыл, мысалы, бидай егісінде арпа ө сіп тұ рса, мұ ны да зиянды ө сімдік деп есептейді. Арамшө п егіске зор зиянын тигізеді – ылғ алғ а, қ оректік затқ а ортақ болады. Егіннің тү сімін, ө німнің сапасын кемітеді, егіске зиянды жә ндіктер мен ауру таратады.

Біздің республикамызда кездесетін арамшө птер – қ арасұ лы, итқ онақ, алабота, шырмауық, кекіре, қ ызғ ылт-сары қ алуен, т.б. Бұ рынғ ы ТМД елдерінде арамшө птің 1500 тү рі кездеседі. Егіс танабының арамшө птерден тазалығ ы егіншілік мә дениетінің негізгі кө рсеткіштерінің бірі болып саналады.

Қ азақ станда 300-ге жуық арамшө птер кездеседі. Бұ лардың ішінде 120 тү рлі паразиттік арамшө птер, оның ішінде 36 тү рлі арамқ ытай бұ ршағ ыуды, 80 тү рлі сұ ң ғ ыланы кездестіруге болады. Мұ нымен қ атар 220 тү рлі жартылай паразиттік арамшө птер ө седі. Арамшө птер осындай кө п болғ андық тан, оларды жіктеу қ ажет. Жіктеуге негізінен:

1. Ө сімдіктердің қ оректену ә дісі;

2. Ө мір сү ру ұ зақ тығ ы;

3. Кө бею тә сілі сияқ ты белгілер алынғ ан.

Қ оректену жағ ынан алғ анда барлық арамшө птер:

– Паразиттік арамшө птер;

– Жартылай паразиттік арамшө птер;

– Паразиттік емес немесе жасыл арамшө птер болып ү ш топқ а бө лінеді.

Паразиттік арамшө птер дегеніміз – басқ а мә дени ө сімдіктер арқ ылы қ оректеніп ө мір сү ретін ө сімдіктер. Олардың фотосинтез ү дерісін жү ргізуге бейімділігі жойылғ ан, себебі бұ лардың жапырағ ы жақ сы жетілмеген. Сондық тан олар минералдық заттар мен суды басқ а ө сімдіктерден сорады. Мә дени ө сімдіктің мү шелерімен байланыс жасауына қ арай паразиттік арамшө птер екіге бө лінеді:

1. Егер арамшө птер қ оректік заттарды ө сімдіктің сабағ ынан алатын болса, онда оларды сабақ тық арамшө птер дейміз. Бұ ғ ан арамқ ытай бұ ршағ ыудың барлық тү рі жатады.

2. Егер арамшө птер қ оректік заттарды ө сімдіктің тамырынан алатын болса, онда оларды тамырлық арамшө птер дейміз. Бұ ғ ан сұ ң ғ ыланың барлық тү рі жатады.

Ең кө п тарағ ан паразиттік емес арамшө птер. Олар органикалық заттарды ө здері дайындайды жә не сумен онда еріген минералдық заттарды жақ сы жетілген тамырлары арқ ылы топырақ тан алып бойына сің іреді.

Паразиттік емес арамшө птер вегетациясының ұ зақ тығ ына қ арай:

1. Азжылдық арамшө птер;

2. Кө пжылдық арамшө птер болып екі топқ а бө лінеді.

Азжылдық арамшө птер дегеніміз – екі жылдан артық ө мір сү рмейтін, соның ішінде бір-ақ рет ө нім беретін ө сімдіктер. Олар тұ қ ым арқ ылы кө бейеді.

Азжылдық арамшө птер вегетациялық мезгіліне байланысты:

– эфемерлер;

– жаздық арамшө птер;

– қ ыстап қ алатын арамшө птер;

– кү здік арамшө птер;

– екі жылдық арамшө птер болып бес топқ а бө лінеді

Эфемерлер ө мірінің ұ зақ тығ ы бір жарым екі айдан аспайды. Жылдың жылы кезең інде олар бірнеше ұ рпақ бере алады. Ең кө п таралғ ан эфемер – жұ лдызшө п (Stellarіa L). Ол кө кө ніс, астық дақ ылдары мен кө пжылдық шө птерді ластайды. Ылғ ал жерлерді жақ сы кө реді. Бір ө сімдіктің ө зі 25 мың ғ а дейін тұ қ ым береді. Тұ қ ымның ө нгіштік қ асиеті он жә не одан да кө п жылдарғ а дейін сақ талады. Бұ л арамшө птің сабағ ының бө ліктерінің ө зі тамырланса, жаң а ө сімдік ө ркендейді. Қ азақ станда жұ лдыз шө пттің 20 тү рі ө седі. Кө п тарағ андары орташа жұ лдызшө п (Stellarіa medіa (L) Vіll), астық жұ лдыз шө бі (S. gramіnea L) жә не орман жұ лдыз шө бі (S. holostea L).

Жаздық тар, ерте жаздық тар вегетатциялық кезең інде бір ұ рпақ береді. Тұ қ ымы ерте кө ктемде ө ніп шығ ады, ерте дә нді дақ ылдарды оруғ а дейін немесе олармен бірге тұ қ ым береді. Бұ л топқ а кә дімгі қ ара сұ лы (Avena fatua L), жабайы шалқ ан (Raphanus raphanіstrum L), ақ алабұ та (Chenopodіum album L), тырнашө п (Galeopsіs specіosa Mіll), дә рілік аран (Fumarіa offіcіnalіs L), қ ызыл таспа таран (Polugonum avіculare L), кә дімгі егістік майда шө п (Spergula arvensіs L), тағ ы басқ алары жатады.

Кеш жаздық тар. Олардың тұ қ ымдары топырақ қ абаты жеткілікті қ ызғ ан кездері ө неді. Кеш жаздық арамшө птер астық тарды орып болғ ан кездері ө нім береді. Олардың ө те қ ауіптілеріне қ ызыл қ ұ йрық (Amaranthus retroflexus L), кү рмек (Echіnochloa crus-gallі L Rokcmet Schuіt) жә не басқ алары жатады. Ерте жә не кеш жаздық тармен негізгі кү ресу тә сілдері – агротехникалық жә не химиялық.

Қ ыстайтындар. Бұ л топ арамшө птері қ ыстап шығ уғ а қ абілетті. Кей біреулері гү лдеу фазасында қ ардың астында қ алып, кө ктемде гү лдеуін қ айта жалғ астырады да жеміс береді. Егер кө гі кө ктемде пайда болса, онда олар сол жылы пісіп жетіледі. Олардың жиі кездесетін тү рі жұ мыршақ (Capsella bursa-pastorіs L Med), иіссіз тү ймедақ (Trіpleurospermum іnodorum L Sch. Bіp) жә не тағ ы басқ алары. Қ ыстайтын арамшө птермен кү ресудің тиімді шаралары уақ ытылы аң ызды таяз сыдыртып барып, шолақ тү рені бар соқ амен жырту, кү здік, жаздық жә не ортамалы дақ ылдарды кө ктемде тырмалау жә не арамшө птермен кү ресуге химиялық заттарды пайдалану.

Кү здіктер. Бұ л арамшө птер қ ыстамайынша жеміс бермейді. Ерте кө ктемде ө ніп шық са да, сол жылы жер тағ ан жапырақ танады жә не тү птейді, ал келесі жылы гү лдеп жеміс береді. Кү здік арамшө птерге арпабас тү рлері егістік арпа басы (Bromus arvensіs L), сіпсебас (Aperaspіce ventі L Beauv) жатады.

Кү здік арамшө птермен кү ресуге тұ қ ым тазалау, тырмалау, кү здік дақ ылдарды кө ктемде ү степ қ оректендіру жә не ылғ алдың молдығ ымен кү ресуге агротехникалық тә сілдерді қ олдануғ а жатады.

Екі жылдық тар. Бұ лардың ө сіп жетілуі мен жеміс беруіне толық екі вегетациялық кезең қ ажет. Екі жылдық арамшө птерден жиі кездесетіндері ақ жә не тү йежоң ышқ а, қ ара мең дуана жә не тағ ы басқ алары. Екіжылдық арамшө птермен кү ресу ү шін егістік танаптарын сү дігерге ө ң деуде қ айырмалы сыдыра жыртқ ыштармен немесе шолақ тү ренді соқ амен олардың тамырларын қ ию, ал шалғ ындық жә не басқ ада ө ң делмейтін жерлерде шө птерді тұ қ ым салмай тұ рып орып тастау.

Кө пжылдық арамшө птер дегеніміз – бірнеше жыл ө сіп, соның ішінде бірнеше рет дә н тү йіп, ұ рпақ беретін ө сімдіктер. Олар тұ қ ымнан вегатативттік мү шелері арқ ылы да кө бейеді. Кө пжылдық арамшө птерді тамыр жү йесіне қ арай мына топтарғ а бө луге болады.

Кіндіктамырлы арамшө птер тұ қ ымынан жә не аздап вегетативттік жолмен кө бейеді. Бұ лар бау-бақ шада, егістіктерде, парктерде жә не басқ а жерлерде кең інен тарағ ан. Арамшө птердің бұ л тобына кә дімгі жусан, дә рілік бақ бақ, кә дімгі цикорий, кү міс қ азтабан жә не басқ алар жатады.

Шашақ тамырлы арамшө птер. Олардың тамыр жү йесі шашақ таралғ ан жіп тә різді ә рі кү шті дамығ ан. Кө бінесе, тұ қ ымнан ө седі. Бұ лар жол жиектерінде, шалғ ындық тар, шабындық тар, жыраларда жиі кездеседі. Бұ л топқ а ү лкен бақ а жапырақ, кү йдіргі сарғ алдақ, алисма сияқ ты басқ а да ө сімдіктер кіреді.

Бадана жә не тү йнек тамырлы арамшө птер. Бұ лар негізінен вегетативттік мү шелері арқ ылы кө бейеді. Бадана тамырлы арамшө птер баданалары арқ ылы, ал тү йнек тамырлары жер астындағ ы жуан сабақ тарының кө мегімен кө бейеді. Бұ л топтағ ы арам шө птер астық жә не отамалы дақ ылдарда, кө пжылдық шө птер ішінде кездеседі. Оғ ан жататындар ішінен примортү йнек ө лең ін, батпақ қ айызғ ақ шө бін, жұ мыр сә лем шө бін, тү йнекті чина жә не басқ аларды атап айтуғ а болады.

Ө рмелегіш тамырлы арамшө птер. Бұ л топтың арамшө птері тамыр ө ркендерінен кө бейеді. Негізінен, осы арамшө птер астық жә не техникалық дақ ылдардың біржылдық жә не кө пжылдық мал азық тық шө птерінің арасында ө седі. Кө п тарағ ан тү рлері ө рмелегіш сарғ алдақ, қ азтабан, шырмауық болып табылады.

Тамырлы-сабақ ты арамшө птер – ең зиянды ө сімдіктердің бірі. Олар вегетативтік жолмен жерасты тамыр сабағ ы арқ ылы кө бейеді.Тамыр сабақ дегеніміз – тү рін ө згерткен жерастындағ ы сабақ, онда қ ыстап шығ у ү шін қ оректік заттар қ оры мол жиналады. Бұ л топқ а жататын арамшө птер ұ йысып, қ алың болып ө седі де, шым қ ұ райды, соның салдарынан егілген дақ ылдарғ а ү лкен зиян келтіреді. Тамыр-сабақ ты арамшө птерге жатағ ан бидайық, жауқ ияқ, кә дімгі қ амыс, ажырық, қ ұ май, дала қ ырық буыны, тағ ы басқ алары жатады.

Атпа тамырлы арамшө птер. Бұ л арамшө птер де вегетативтік жолмен тамыр атпалары арқ ылы кө бейеді. Негізгі тамыры топырақ қ а терең бойлап кетеді де, одан кө лденең тамырлар – атпалар пайда болады. Қ оймада жө не тиісті ерітінді жасайтын жерлерде істейтін адамдар арнаулы нұ сқ ау алулары керек. Яғ ни олар пестицидтермен уланудан қ орғ анатын қ ұ ралдармен, ал уланып қ алғ ан жағ дайда бірінші жедел кө мек кө рсету тә сілдерімен танысулары керек

Гербицидтермен жұ мыс істеуге 18 жасқ а толмағ ан жасө спірімдер, екіқ абат жө не емізулі баласы бар ә йелдер, сондай-ақ денсаулығ ы нашар адамдар, 55 жастан асқ ан ерлер мен 50 жастан асқ ан ә йелдер жіберілмейді. Гербицид ерітіндісін дайындау жә не бү рку кезінде тамақ ішуге, шылым тартуғ а, су ішуге, киімдердің қ алтасына тағ ам сақ тауғ а жә не 6 сағ аттан артық жұ мыс істеуге болмайды. Препараттарды тиеп, таситын, сақ тайтын, ерітінді дайындап жә не оны бү ркетін адамдар комбинезон, халат, қ олғ ап, кө зілдірік, респиратор жә не басқ а қ ажетті киімдермен қ амтамасыз етілуі керек. Бұ л заттарды ү йге ә кетуге болмайды, сондық тан арнайы қ оймаларда қ алдыру керек. Гербицидпен жұ мыс істейтін адамдарғ а кү нде ішуге сү т жә не жуынуғ а сабын беріледі. Дайындалғ ан гербицид ерітіндісін кү зетсіз қ алдыруғ а, гербицидтен босағ ан жә не оның ерітіндісін дайындалғ ан ыдыстарда малғ а жем дайындауғ а, оғ ан ішетін су қ ұ юғ а, азық -тү лік сақ тауғ а болмайды. Гербицидпен жұ мыс істеп болғ ан соң қ олды, бет-ауызды сабынды жылы сумен жуу керек. Гербицид бү ркілген жерлерге бір айғ а дейін мал жаюғ а болмайды. Егер ол жерлерде бал аралары ұ сталса, онда араны ұ ясымен 5-6 шақ ырым жерге кө шіру керек. Академик А. И. Мальцевтің деректері бойынша ТМД-да жылдық жауын-шашын мө лшерінің 20 пайызынан астамы арамшө птердің ө суіне жұ мсалады, ал ылғ ал жоғ алғ ан соң басқ а факторлардың да пайдалы ә сері азаяды. Сондық тан арамшө птермен уақ ытылы кү ресіп отырса, бү кіл керекті факторлар жиынтығ ы мә дени ө сімдіктерге қ олайлы ә сер етіп олардан мол жә не сапалы ө нім алынады. Танапты қ иғ аш бағ ытта жү ріп ө ткенде арамшө птер бірен-саран болса, онда 1 балл, ал олар танаптағ ы барлық ө сімдіктердің тө рттен бірінен артық болмаса, 2 балл болып есептеледі. Арамшө птер кө п, бірақ мә дени ө сімдіктерден басым болса, онда 4 балғ а тең болады. Осы жү ргізілген есептің деректері бойынша танаптың арамшө птермен ластану картасы жасалынады. Осы картаны пайдаланып, арамшө птерді жою ү шін агротехникалық, биологиялық, химиялық, интеграциялық шаралар белгіленіп, олар жү зеге асырылады. Ал арамшө птерді есепке алудың таразылық -ө лшемдік жә не басқ а тә сілдері ғ ылыми-зерттеу мекемелерінде кең інен қ олданылады.

Арамшө птермен кү рес – егісті кү тіп баптаудағ ы аса маң ызды агротехникалық шаралардың бірі. Жергілікті жағ дайғ а барынша бейімделіп алғ ан арамшө птер мә дени ө сімдіктерден ылғ ал қ орын алып, олардан тезірек ө сіп жетіледі. Олардың ірі жапырақ тары мә дени ө сімдіктерге кө лең ке тү сіріп жарық ө ткізбейді. Соның нә тижесінде ө нім 15–25 пайызғ а кемиді. Ал егістік қ алуен кө ктеген тамырлары арқ ылы 1 гектар жерден 67 кг азот, 30 кг фосфор, 160 кг калий, ал шайқ урай 1 ц қ ұ рғ ақ зат қ ұ рау ү шін 623 ц су пайдаланады.

Кө птеген зерттеушілердің мә ліметтері бойынша біржылдық жалпақ жапырақ ты арамшө птер, егер олар бір шаршы жерге 100–200 тү птен келетін болса, топырақ тан ә р гектарғ а шақ қ анда 60–140 кг азот, 20–30 кг фосфор, 100–140 кг калий сің іреді. Бұ л шама сол жерге егілетін бидайдың гектарынан 30 ц ө нім беруіне жеткілікті болар еді. Мә дени ө сімдіктер топырақ бетіндегі ә р грамм жасыл масса ү шін 3, 20 гр су жұ мсаса, ал арамшө птер 6, 57 гр немесе 2 есе кө п жұ мсайды екен.

Арамшө птердің дақ ылдарғ а кө лең ке тү сіруі оның ө сіп жетілуіне кө п зиян тигізеді. Кү н сә улесі тү спеген ө сімдіктердің дә ні нашар толысады, ол ә лжуазданып, оның тұ қ ымындағ ы қ оректік заттардың мө лшері азаяды. Арамшө птер тамыр жү йесінің кү шті дамуына байланысты топырақ тың терең қ абаттарындағ ы су қ орын мә дени ө сімдіктерден бұ рын кө п мө лшерде алып, оларғ а ө те қ олайсыз жағ дай туғ ызады. Сондық тан армшө птермен кү рес – ылғ ал ү шін кү рес.

Шырмауық арамшө птер – ө сімдіктердің жатып қ алуына ә кеп соғ ады, олардың жиналуын қ иындатады. Дала шырмауығ ында шабындық кө белек дамып, ол кейіннен мә дени ө сімдіктерге зиян келтіреді. Қ ант қ ызылшасы ү шін зиянкес бізтұ мсық тың мекені алабұ та болып табылады. Кейбір арамшө п жемістері тұ қ ымдары дә нге жағ ымсыз иіс береді немесе оны уландырады (қ ара мең дуана) ащы дә м береді (ащы жусан). Кө птеген арамшө птердің гү лтозаң дары адамғ а аллергия ауруын туғ ызады. Арамшө птерге тә н қ асиет олардың жоғ ары ө сімталдығ ы. Мысалы, жусан жапырақ тұ қ ымдары бір ө сімдіктен 5000 дана, алабота 200 мың, қ ызылша гү лтә жі 500 мың, сарық урай 730 мың тұ қ ым бере алады. Астық тұ қ ымдас ауылшаруашылық дақ ылдарының бір ө сімдігі ә рі кетсе, 2000 дана дә н береді. Арамшө птер олармен салыстырғ анда 2, 5 еседен 37 есеге дейін ө сімталдығ ы анық талғ ан.

Кө птеген арамшө птер тұ қ ымдарын жан-жақ қ а тез тарата алатын қ абілеті бар. Мысалы, кү рделі гү лді арамшө птердің (қ алуен, бақ -бақ) ұ шпа ұ рық тары, кә дімгі кә ріқ ыздың, тікенді сарық ытай бұ ршағ ыудың тікендері мен ілгешектері арқ ылы кө бейеді. Арамшө птердің басты ерекшелігі тұ қ ымдарының біркелкі еместігі, шұ балаң қ ы кө ктеуі. Біркелкі ө нбеуін кө птеген себептермен тү сіндіруге болады. Тұ қ ым қ абының қ ұ рылысының ерекшелігі мен алуан тү рлілігі – жылдық ылғ ал мө лшері мен топырақ температурасының қ ажеттілігі, кү н сә улесіне реакциясы. Арамшө птердің тұ қ ымы тіршілік қ абілетін ұ зақ мерзімге дейін сақ тайды, мысалы, жолжелкен 9 жылғ а, мальва 12 жылғ а дейін ө сіп-ө нуін сақ тай алады. Кейбір арамшө птер тү рлерінің тұ қ ымы жануарлардың ішегіне тү скенде де ө ң гіштігін сақ тайды, дала шырмауығ ының тұ қ ымы ішек жолынан ө ткенде бұ зауларда 22, 2%, жылқ ыларда – 6, 2%, қ ойларда – 21% тіршілік қ абілетін сақ тайды. Дала шырмауығ ының тұ қ ымы салқ ын суда 54 ай болғ аннан кейін ө нгіштігін 55%-ғ а дейін сақ тағ ан. Кө пжылдық арамшө птердің бір бө лігі – атпа тамырлар, тамырсабақ тар жә не мұ ртшаларының кө мегімен вегетативті кө беюге қ абілетті. Тамырсабақ топырақ ө ң деу кезінде қ иылғ анда бір ғ ана бү ршігі қ алып қ ойса болды, аз ғ ана уақ ыт ішінде бидайық ө сіп шығ ады.

Арамшө птерге қ арсы кү ресті табысты ә рі тиімді жү ргізу ү шін олардың биологиялық ерекшеліктерін терең білу қ ажет. Мысалы, біржылдық арамшө птердің кө гін бір рет отау, оларды жоюғ а ә кеп соғ ады, ал атпа тамырлы арамшө птерді бір рет отау олардың кө беюін кү шейтеді.

Кө пжылдық тамырсабақ ты арамшө птің кө п тарағ ан ө кілінің бірі жатағ ан бидайық – бір масағ ының ө зінде 50 дә н болатын тұ қ ымнан ө ніп шығ ысымен, жатағ ан бидайық 2, 5 м терең дікке тез тамырланып, бекініп алады. Жатағ ан бидайық қ а «дала ө рті» деген атақ тағ ылғ ан. Ө йткені ол қ оныстана салысымен жаң а мекенді мық тап иеленеді.