Ауыспалы егістер типтері мен түрлері және танаптар тарихының кітабы

Ауыспалы егісті енгізуден бұ рын кө птеген ұ йымдастыру жұ мыстары жү ргізіледі. Алдымен егістің қ ұ рылымы анық талады, яғ ни қ андай дақ ылды қ ай кө лемде егу керек екені келісіледі. Бұ л егістің қ ұ рылымы аудан, облыс кө лемінде мақ ұ лданылғ аннан кейін барып ауыспалы егістің сызбасы жасалады. Ол сызбада жан-жақ ты талқ ыланып бекітілгеннен кейін, ол шаруашылық тың территориясына кө шіріледі. Осы уақ ыттан бастап ауыспалы егіс енгізілген деп есептеледі.

Ауыспалы егісті шаруашылық территориясына енгізу алдында бұ л ауыспалы егіске кө шіру жоспары жасалады. Жасалғ ан жоспарда дақ ылдарды уақ ытша кезктестіріп енгізу тә ртібі жә не ауыспалы егістерді игеру кезінде қ олданылатын агротехникалық шаралар комплексі белгіленеді. Қ азір жеке шаруашылық егіншілік кө леміне ауыспалы егіс енгізілгеннен кейін 3-4 жылдың ішінде игерілуі тиіс. Игерілуге біраз уақ ыт берілу себебі қ азіргі қ арқ ынмен жеке қ ожа шаруашылығ ының кө зін жеткізу ө те қ иындау, сондық тан олардың жер кө леміне жә не мү мкіндігіне байланысты керекті ауыспалы егістің сызбасын қ ағ аз жү зінде игеріп, бизнес жоспарына ұ штастыру керек. Ауылшаруашылық дақ ылдары қ абылданғ ан схема бойынша орналасып, ә р дақ ыл ө зіне тиісті кө лемде егіле бастағ ан уақ ыттан бастап ауыспалы егіс игерілген деп есептеледі.

Ауыспалы егістердегі дақ ылдардың белгіленген сызба бойынша орын алмастырып отыруын қ адағ алау сол жеке шарушылық тың қ ожасына байланысты жә не оның тікелей міндеті.

Ауыспалы егістегі ә р танаптың тарихы жазылып тұ ратын “Танаптар тарихы жазылатын кітап” болуы керек. Бұ л кітапта ә р танапта жылма-жыл қ андай жер ө ң деу жұ мысы жү ргізілгені, қ андай тың айтқ ыштар қ анша мө лшерде енгізілгені, қ ай дақ ыл егілгені, қ андай арамшө птер кездесетіні, оларғ а қ арсы қ андай гербицидтер, пестицидтер жә не басқ а да улы химикаттар қ олданғ аны, т.б. агротехникалық шаралардың барлығ ы жазылып тұ руы керек.

Бұ л кітапта да, сонымен қ атар егіннен босағ ан жердің топырағ ы жайлы мә ліметтер болуы керек. Ондағ ы топырақ тың морфологиясы, механикалық қ ұ рамы, қ ышқ ылдылығ ы, қ оректік заттардың қ ор мө лшері жө ніндегі мә ліметтер жазылуы тиіс. Осы мә ліметтер арқ ылы келесі жылы егілетін дақ ылдардың агротехникасы белгіленеді.

Ауыспалы егіс игеріліп болғ ан соң ә р жылы егін жинап болғ аннан кейін олардың экономикалық тиімділігін анық тау кезінде дақ ылдар бір-бірімен барлық жағ ынан салыстырылады да, керек болса ө згеріс енгізуге болады. Егер жеке шаруашылық астық ө ндірілуге мамандырылғ ан болса, онда ауыспалы егістер бір-бірімен ә р гектардан алынатын астық мө лшерімен салыстырылады. Мұ нымен қ атар алынғ ан астық тың ө зіндік қ ұ ны да, ә р айналым ротациясынан кейінгі топырақ қ ұ нарлығ ының ө згеруі де еске алынады.

Мал азық тық ауыспалы егістер ә р гектардан алынатын азық ө лшемі, қ орытылғ ан протейіні бойынша салыстырылады. Бұ л жерде азық ө лшеміндегі протеин мө лшерінің зоотехникалық нұ сқ ауғ а тура келуі де ескеріледі (ә р азық ө лшемінде 105-110 г протеин болу керек). Ауыспалы егістен тү скен азық ө лшемінің ө зіндік қ ұ ны да есептеледі.

Еліміз нарық тық экономикағ а кө шкен кезде, ә сіресе, ауыспалы егістердің қ айсысы ә р гектардан ақ шағ а шақ қ анда кө бірек табыс беретінін, оның ішінде таза табыстың мө лшері қ алай болатынын анық тағ ан дұ рыс.

Барлық ауыспалы егістер, ө зінің дақ ылдар қ ұ рамы мен ө ндіретін негізгі ө німі бойынша (дә ндік, техникалық, мал азық тық дақ ылдар жә не кө кө ністер) – танаптық (егістік), мал азық тық жә не арнаулы типтерге бө лінеді. Тү рлі ауысымды егістерді жеке шаруашылық тарда тиімді ү йлестіріп пайдалану- ауыспалы егістер жү йелері болып саналады.

Ауыспалы егістер жү йесі егістік жерді ө німдірек пайдалануды қ арайтын шаруашылық ты дұ рыс ұ йымдастырудағ ы міндеттерге ө те толық жауап беруі керек. Ауыспалы егістің егіс кө лемінің жартысынан кө біне, дә нді, картоп жә не техникалық дақ ылдар егілсе, онда ол танаптық (егістік) ауыспалы егіс деп атайды.

Ауыспалы егістің жартысынан кө п жері мал азық тық дақ ылдарғ а арналғ ан болса, онда ауыспалы егіс мал азық тық болып саналады. Дә нді дақ ылдардың бұ л ауыспалы егістегі ү лесі аз. Мал азық тық ауыспалы егістің ө зі ферма жанындағ ы (маң айы) жә не шабындық ты-жайылымды болып бө лінеді.

Ауыспалы егісте арнайы жағ дайлар мен агротехникаларды қ ажет ететін дақ ылдар егілетін болса, ондай ауыспалы егіс арнайы болып есептеледі. Ол дақ ылдарғ а ө те қ ұ нарлы топырақ, су, қ оректік режимдері мен аумақ қ а оларды ө те ың ғ айлы қ ылып орналастыру жә не тағ ы басқ а да ерекше жағ дайлар жасалады.

Ауыспалы егістерді аумақ қ а орналастыруда топырақ қ ұ рамы мен айырмашылық тарын бедердің тү рлі элементтерінің мә дени ө сімдіктерге ә серін жә не басқ а да табиғ и жағ дайлармен шаруашылық -ұ йымдастырудағ ы ерекшеліктерді ескеру керек.

Танаптық ауыспалы егістерді, егістік жердің кө п бө лігі болатын, кө терің кі тегістікте (плато), жер бедерінің кө терің кі элементтерінде жә не жалпақ тау беткейлерде орналастырады.

Кө кө ніс ауыспалы егіс, топырақ қ ұ нарлығ ы жоғ ары жер бедерінің тө мен элементтеріне, ферма жанындағ ыны (кө п ең бек қ ажет ететін, нашар тасымалданатын дақ ылдар) – мал фермасына жақ ын, топырағ ы қ ұ нарлы жерлерге, ал кө п ең бек керек етпейтін, дақ ылдары аз шабындық ты-жайылымды ауыспалы егістерді ө те қ ашық алқ аптарғ а, ә сіресе, шалғ ынды жерлерге жайғ астырады.

Ө те ірі шаруашылық тарғ а тү рлі бағ ыттағ ы жә не егістік жерінің қ ұ рылымы тү рліше болып, ө здеріне қ ойылғ ан міндеттерді оларды ү йлестіру арқ ылы шешетін бірнеше ауыспалы егістер енгізеді. Ауыспалы егісті ә р шаруашылық та нақ ты жағ дайларғ а арнап жасайды жә не қ олданады.

1968 жылы проф. С. А. Воробьев ауыспалы егістің классификациясын ұ сынды. Бұ л классификация бойынша ауыспалы егістер негізінен ө ндірілетін ө нім тү ріне қ арай ү ш тү рлі ө ндірістік мақ саттағ ы типтерге бө лінген. Типтер, ө з кезегінде, ауылшаруашылық дақ ылдары мен сү рі жерлерінің ара қ атынастары бойынша тү рлерге бө лінген (5.2-кесте).

5.2-кесте. Ауыспалы егістер жіктелуі

Ауыспалы егістердің ә ртү ріне белгілі егіс кө лемінің қ ұ рылымы сә йкес келеді. Егіс кө лемінің қ ұ рылымы деп ауыспалы егістегі ө сірілетін дақ ылдардың, егер бар болса жә не сү рі жердің қ атынасын (%) айтады. Егіс кө лемінің қ ұ рылымы мен қ андай дақ ылдар, сү рі жердің болуына байланысты ауыспалы егістің тү рін анық тауғ а болады.

Танапты ауыспалы егістер классификациясы:

Дә нді (астық ты) сү рі жерлі ауыспалы егіс. Мұ нда дә нді дақ ылдар егістері таза сү рі жермен ү зіліп тұ рады жә не дә нді дақ ылдар ауыспалы танаптарының кө п бө лігін қ амтиды. Кө п қ олданылатын тө рт танапты ауыспалы егіс: 1 – таза сү рі жер, 2 – кү здік бидай, 3 – жаздық бидай, 4 – отамалы дақ ылдар, 5 – жаздық бидай, 6 – арпа немесе сұ лы.

Астық ты-отамалы ауыспалы егістің жартысын жә не одан да кө п бө лігін дә нді дақ ылдар иеленген. Оғ ан мысал, 1 – дә нді бұ ршақ тар, 2 – кү здік бидай, 3 – кү здік бидай, 4 – қ ант қ ызылшасы, 5 – кү здік бидай, 6 – кү здік бидай, 7 – қ ант қ ызылшасы, 8 – арпа, 9 – жү гері, 10 – кү здік бидай.

Астық ты-отамалы-екпе шө пті ауыспалы егісте дә нді дақ ылдар ауыспалы егіс кө лемінің жартысынан аспайды, ал қ алғ ан жартысында отамалы жә не бұ ршақ дақ ылдары егіледі. Бұ л ауыспалы егіс қ ант қ ызылшасын егетін аймақ тарда кең қ олданылады. Сызбасы шамамен мынандай: 1 – екпе сү рі жер, 2 – кү здіктер, 3 – қ ант қ ызылшасы, 4 – арпамен бү ркелмеген беде (жоң ышқ а), 5 – беде (жоң ышқ а), 6 – кү здіктер, 7 – қ ант қ ызылшасы мен кү нбағ ыс, 8 – жаздық дақ ылдар, 9 – дә нді бұ ршақ тар немесе сү рлемдік жү гері, 10 – кү здіктер. Астық ты-екпе шө пті ауыспалы егістіктің кө п бө лігін дә нді жә не отамалы емес техникалық дақ ылдар, ал қ алғ анында кө пжылдық шө птер ө сіріледі. Топырағ ы жел жә не су эрозиясына кө п ұ шырайтын аймақ тарда кө п қ олданылатын ауыспалы егіс тү рі: 1 – екпе сү рі жер, 2 – кү здіктермен бү ркемелеген кө пжылдық шө птер, 3–4 кө пжылдық шө птер, 5 – зығ ыр, 6 – кү здіктер, 7 – жаздық дә нді дақ ылдар.

Шө п танапты ауыспалы егіс. Кө пжылдық шө птер бұ л ауыспалы егіс кө лемінің жартысынан кө біне орналасқ ан. Мысалғ а мына ауыспалы егіс сызбасын келтіруге болады: 1 – кө п 3 – жылдық шө птер (3-жылғ ы), 4 – кө пжылдық шө птер (4 – жылғ ы), 5 – жаздық немесе кү здік бидай, 6 – тары немесе біржылдық шө птер, 7-жаздық немесе кү здік дә нді дақ ылдармен бү ркемеленген кө пжылдық шө птер. Дақ ылдардың бұ ндай ауысып тұ руы топырақ қ орғ айтын жә не шыбындық ты- жайылымды ауыспалы егістерге тә н.

Екпе шө пті-отамалы ауыспалы егісте отамалы дақ ылдар егісі кө пжылдық шө птермен ауысып тұ рады. Бұ л ауыспалы егіс тү рі жоң ышқ а егісі бар (мақ та-жоң ышқ алы жә не т.б.) суармалы аймақ тарда жә не жайылмалы жерлер (мал азық тық ауыспалы егістер) мен кептірілген шым тезекті жерлерде кездеседі. Мысалы, 1- кө пжылдық шө птер (1-жылғ ы), 2-кө пжылдық шө птер (2-жылғ ы), 3-жү гері, 4-картоп, 5-тамыр жемістілер, 6- сү рлемдік дақ ылдар, 7-біржылдық шө птермен бү ркелген кө пжылдық шө птер.

Отамалы ауыспалы егістің жартысынан кө біне немесе барлығ ына тү рлі отамалы дақ ылдар егіледі. Таза сү рі жер мұ нда жоқ, отамалы дақ ылдар қ айталанып немесе басқ а отамалармен ауысып тұ рады. Мына сызбада отамалы дақ ылдар ауыспалы егістің 60%-ын алып жатыр: 1 – сү рлемдік жү гері, 2 – кү здік бидай, 3 – қ ант қ ызылшасы, 4 – жү гері, 5 – кү здік бидай, 6 – кү н бидай, 7 – кү здік бидай, 8 – қ ант қ ызылшасы, 9 – жү гері, 10 – арпа.

Сидералды ауыспалы егіске жасыл тың айтқ ыш ретінде пайдалануғ а сидералды дақ ылдар (мысалы, бө рі бұ ршақ) егеді: 1 – бө рі бұ ршақ, 2 – кү здік қ ара бидай, 3 – картоп, 4 – сұ лы; немесе 1 – бө рі бұ ршақ, 2 – қ ара бидай, 3 – жаздық бидай, 4 – біржылдық бұ ршақ ты шө п, 5- кү здік бидай, 6 – картоп, 7 – сұ лы немесе арпа. Мұ ндай ауыспалы егіс қ оректік заттары аз, қ ұ м жә не қ ұ мдақ ты топырақ ты жерлерде қ олданылады.

Қ азақ станның тү рлі аймақ тарында қ олданылатын ауыспалы егістердің кейбір сызбалары келесідей болады.

Солтү стіктің дала аймағ ы ү шін танапты дә нді – сү рі жерлі ауыспалы егіс: 1 – таза сү рі жер 6 – арпа. Ал қ ұ рғ ақ тау дала аймағ ында ауыспалы егістің бұ л тү рінің сызбасы: 1 – таза сү рі жер, 2 – бидай, 3 – бидай, 4 – арпа немесе сұ лы.

Қ азақ станның орталығ ы мен батысында қ олданылатын танапты, дә нді-сү рі жерлі ауыспалы егістер: 1 – таза сү рі жер, 2 – жаздық бидай, 3 – жаздық бидай, 4 – жаздық бидай. Немесе тары егумен айналысатын шаруашылық тар ү шін пайдалануғ а болатын танапты ауыспалы егіс: 1 – таза сү рі жер, 2 – тары, 3 – арпа.

Қ азақ станның шығ ысындағ ы шаруашылық тарда кең інен тарағ ан танапты дә нді (астық ты)-сү рі жерлі – отамалы ауыспалы егістер: 1 – таза сү рі жер, 2 – жаздық бидай, 3 – жаздық бидай, 4 – жү гері, 5 – жаздық бидай, 6 – арпа; немесе 1 – екпе сү рі жер (бұ ршақ), 2 – кү здік бидай, 3 – жаздық бидай, 4- отамалы дақ ыл (жү гері), 5 – кү здік бидай, 6 – арпа (сұ лы) 7 – кү нбағ ыс, 8 – жаздық бидай, 9 – арпа.

Қ азақ станның оң тү стігі мен оң тү стік шығ ысының ылғ алы мен қ амтамасыз етілген жә не жартылай қ амтамасыз етілген тә лімі жерлер ү шін қ олданатын танапты, дә нді-сү рі жерлі ауыспалы егіс: 1 – таза сү рлі жер, 2 – кү здік бидай, 3 – кү здік бидай, 4 – арпа, 5 – кө пжылдық шө п. Шық па танап: 1 – таза немесе екпе сү рі жер 2 – кү здік бидай, 3 – кү здік бидай, 4 – отамалы дақ ыл, 5 – кү здік бидай.

Ылғ ал жеткіліксіз тә лімі жерлерде келесі сызбдағ ыдай танапты, дә нді-сү рі жерлі ауыспалы егістер пайдаланады: 1 – таза сү рі жер, 2 – кү здік бидай, 3 – кү здік бидай, 4 – арпа, 5 – кө пжылдық шө п немесе 1 – таза сү рі жер, 2 – кү здік бидай, 3 – кү здік бидай, 4 – арпа.

Қ ұ мдауыт, жең іл топырақ ты жерлерде эрозияғ а қ арсы қ олданылатын арнаулы ауыспалы егістің сызбасы:

1. Сү рі жер + 3 жылдық кө пжылдық шө п;

2. Кү здік бидай + 4 жылдық кө пжылдық шө п;

3. Арпа + 5 жылдық кө пжылдық шө п;

4. 1 жылдық кө пжылдық шө п + арпа;

5. 2 жылдық кө пжылдық шө п + арпа.

Суармалы жерлерде астық, қ ызылша, мақ та, кү ріш жә не тағ ы да басқ а дақ ылдардың ауыспалы егістері қ олданылады жә не де олардың барлығ ында да жақ сы алғ ы дақ ыл – жоң ышқ а егіліп ү ш жылдай ұ сталады. Жоғ арыда аталғ ан дақ ылдар ауыспалы егістерінің бірнешеуінің сызбасы тө мендегідей болады: Танапты, астық ты – отамалы – екпе шө пті – қ ызылша ауыспалы егісі: 1 – арпа мен бү ркемеленген жоң ышқ а, 2 – жоң ышқ а, 3 – жоң ышқ а, 4 – кү здік бидай, 5 – қ ант қ ызылшасы.

Танапты, астық ты – отамалы – екпе шө пті – мақ та ауыспалы егісі: 1 – арпамен бү ркемеленген жоң ышқ а, 2 – жоң ышқ а, 3 – жоң ышқ а, 4 – мақ та, 5 – мақ та, 6 – мақ та, 7 – жү гері, 8 – мақ та.

Арнаулы, астық ты – екпешө пті – кү ріш ауыспалы егісі: 1 – бидаймен бү ркемеленген жоң ышқ а, 2 – жоң ышқ а, 3 – жоң ышқ а, 4 – кү ріш, 5 – кү ріш, 6 – сү рлемдік жү гері, 7 – кү ріш.

Суармалы жерлерде астық ө німі тә лімі жерлерге қ арағ анда бірнеше есе кө п болады. Сондық тан бұ л жерлерде астық алу ү шін ғ ана ауыспалы егіс қ олданылады. Алғ ы дақ ыл жоң ышқ а, олардың ө німін арттырып қ ана қ оймайды, сапасын да жақ сартады. Оң тү стіктің суармалы жерлеріндегі енгізілген танапты, астық ты – екпе шө пті ауыспалы егістердің сызбасы мынандай: 1 – астық дақ ылымен бү ркемеленген жоң ышқ а, 2 – жоң ышқ а, 3 – жоң ышқ а, 4 – жү гері, 5 – жү гері, 6 – жү гері.

Ә ртү рлі дақ ылдарды белгілі бір кезең де, белгілі бір ретпен кезектестіре егіп отырсақ, топырақ қ ұ нарлығ ы едә уір жоғ арылайды, оның қ ұ рылымы жақ сарады, ауа мен су жә не микробиологиялық ү дерістері жақ сарады, арам шө птер, тү рлі ө сімдік аурулары жә не зиянкестер азаяды. Ал мұ ның бә рін санап келгенде, бұ л жерлерден алынатын ө нім мө лшерінің едә уір кө беюіне себепкер болады. Сө йтіп ауыспалы егіс жү йесі дегеніміз – қ азіргі заман талабынан туғ ан, егіншілікте қ олдануғ а аса қ ажет агротехникалық шаралар кешенінің қ ажетті бір бө лігі болып табылады.

Қ азіргі уақ ытта қ анша айтылғ анымен осы жү йені тү гел, барлық шаруа қ ожалық тары игере алмай келеді, мұ ның себебінен ә лі де болса егіншілік мә дениеті аса зор зардап шегуде жә не ө нім мө лшері ө спеуде. Сондық тан қ азіргі уақ ыттағ ы шаруашылық тар алдындағ ы негізгі мақ сат – тү рлі топырақ -климат жағ дайларына, шаруашылық бағ ытына бейімделген алдың ғ ы қ атарлы ауыспалы егіс жү йесін енгізу болып табылады.