Топырақты өңдеу

Егілетін ө сімдікке қ олайлы жағ дай туғ ызу ү шін машиналармен қ ұ ралдардың жұ мыс органдары арқ ылы топырақ қ а механикалық ә сер етуді топырақ ты ө ң деу деп атайды. Ө ң деудің кө мегімен табиғ и қ ұ нарлық ты тиімді қ ұ нарлық қ а айналдырады. Ө ң деу жұ мысы ең алдымен, топырақ та ө тетін физикалық, бұ лар арқ ылы химиялық жә не биологиялық ү дерістерінің жоғ ары қ арқ ынды жү руіне ә сер етеді жә не олардың топырақ тағ ы ө згерістері мә дени ө сімдіктер ү шін қ олайлы жағ дайларды жасайды. Бұ л жө нінде В. Вильямс: «Су жә не қ оректік заттар ө сімдікке тікелей топырақ арқ ылы бірігіп ә сер етеді», – деген болатын. Ө ң деудің кө мегімен ылғ алы мол аудандардағ ы артық ылғ алды жоюғ а, ал қ ұ рғ ақ шылық аудандарда ылғ алды жинауғ а болады. Арамшө птермен кү ресуде топырақ ты ө ң деудің рө ліне бағ а жетпейді. Ө ң деудің топырақ қ ұ нарлығ ына тигізетін пайдалы ә серінен басқ а жағ ымсыз мә ні де болады. Ә сіресе, ауа райы мен топырақ жағ дайын жә не жер бедерін есепке алмау, қ азіргі заманғ ы қ ұ ралдармен топырақ қ а ү немі интенсивті ә сер ету ондағ ы қ арашірік мө лшерінің азайюына, қ ұ рылымдық жә не сумен физикалық қ асиеттерінің нашарлауына ә келіп соғ ады. Жел эрозиясымен дефляцияның ә серінен топырақ қ ұ нарлығ ының жойылуы – оның ыдырап тозуы деградация формасының шегі болып табылады. Сондық тан қ азіргі кезең де ө ң деудің топырақ қ ұ нарына теріс ә серін азайтып, оның пайдалы ә серін кү шейту ү шін – ө ң деуді қ осымша шараларымен ұ штастыра жү ргізу қ ажет. Сонымен жалпы ө ң деу арқ ылы топырақ тың су, ауа жылулық, микробиологиялық жә не коректік режимдерінің қ олайлы болуына қ ол жеткізеді.

Топырақ ты ө ң деудің негізгі міндеттері мыналар:

– қ олайлы су, ауа жә не жылу алмасуларын орнату ү шін жыртылатын топырақ қ ұ рылысы мен қ ұ рылымдық жағ дайын ө згерту;

– топырақ тың тө менгі қ абаттарынан шығ атын коректік заттардың айналымын жақ сарту;

– ө суіне кедергі жасау арқ ылы арамшө птерді жою;

– тың айтқ ыштар енгізу;

– ө сімдік қ алдық тарымен, топырақ тың беткі қ абаттарындағ ы зиянкестермен мә дени ө сімдіктерге ауру таратушыларды жою;

– топырақ ты жел жә не су эрозиясынан қ орғ ау;

– топырақ ты дә н себуге дайындау жә не ө сімдіктерді баптау;

– тың жә не тынайғ ан жерлерді жә не кө пжылдық шө птер егілген жерлерді игеру кезінде кө пжылдық ө скіндерді жою.

Осы аталғ ан міндеттерді орындау ү шін мынадай жұ мыстар, яғ ни топырақ ты ө ң деу кезіндегі негізгі технологиялық операциялар: аудару, майдалау, қ опсыту, араластыру, нығ ыздау, тегістеу, арамшө птерді отау, арық тар мен жылғ алар салу жү ргізіледі.

Топырақ ты негізгі ө ң деу дегеніміз – топырақ қ ұ рылысын едә уір ө згеріске ұ шыратып, барынша терең ө ң деу. Оны климаттық жағ дайларғ а байланысты ә ртү рлі ең бек қ ұ ралдарын пайдалана отырып ә ртү рлі ә дістермен жү ргізуге болады. Ең кө п тарағ ан тү рі-ә дісі – жерді аудару.

Жерді аудару тү рең ді соқ а кө мегімен жү ргізіледі. Ол ө ң делетін қ абаттың кем дегенде, 135⁰-қ а аударылуын, топырақ тың майдаланып қ опсытылуын қ амтамасыз етумен қ атар, ө сімдік тамырларын кесу, тың айтқ ыш енгізу, арамшө птер мен ө сімдік қ алдық тарын кесу сияқ ты бірқ атар технологиялық операцияларды да орындайды.

Негізгі ө ндеудің тағ ы бір тү рі – жерді тү рең сіз соқ алармен жырту, бұ л кезде топырақ терең ө ң делгенмен жер беті аударылмайды, тек аз ғ ана кө теріледі.

Негізгі ө ң деудің арнайы тә сілдеріне: топырақ ты 2 қ абатты ө ң деу, фрезерлеу, жасанды қ уыстар жасау жатады.

Топырақ ты жең іл ө ң деу ә ртү рлі қ ұ ралдар кө мегімен негізінен, 10-12 см терең дікке дейін жү ргізіледі. Ондағ ы мақ сат: топырақ тың қ атты қ абық шасын жою, тығ ыздалғ ан қ абатын қ опсыту, арамшө птерді жою, дақ ылдарды егер алдында дә н ұ яларын дайындау, минералдық тың айтқ ыштарды аз терендікке енгізу.

Мұ ндай ө ндеу тә сілдеріне: сыдыра жырту, культивациялау, тырмалау тегістеу, ұ сақ тау майдалау жатады.

Топырақ ты ө ндеу тә сілдерінің ү йлестірілуі жә не олардың белгіленген уақ ытта рет-ретімен орындалуы топырақ ты ө ң деу жү йесін қ ұ райды. Топырақ ты ө ң деу жү йесіне:

– жырту қ абаты терең дігіне жү ргізілетін негізгі ө ң деу;

– дақ ылды, егер алдындағ ы жү ргізілетін – ө ң деу;

– дақ ылдарды еккеннен кейінгі ө ң деу кіреді.

Топырақ ты ө ң деу жү йесі дақ ыл тү ріне, алғ ы дақ ыл ерекшеліктеріне танап жағ дайына, ауыспалы егістіктегі тың айтқ ыштар жү йесіне, климаттық жағ дайларғ а байланысты – тә уелді болады.

Кү здік дақ ылдар ү шін топырақ ты ө ң деу. Кү здік дақ ылдар кү зде егіледі. Суарылмайтын қ ұ рғ ақ аудандарында ең жақ сы алғ ы дақ ыл – таза пар. Оларғ а ылғ ал қ оры мен қ оректік заттар жинақ талып, арамшө птерден таза болуы ү шін бү кіл вегетация кезең інде ө ң дейді.

Таз пар: қ ара, орта, аралас болып бө лінеді

Қ ара пар дегеніміз – негізгі ө ң делуі алдың ғ ы жылғ ы жаз бен кү зде жү ргізілетін пар.

Ерте кө ктемнен бастап ө ң делетін парды ерте пар деп атайды.

Аралас пар – қ ара пардың бір тү рі, яғ ни қ ар тоқ тату жә не топырақ эрозиясынан сақ тану ү шін парлар ортасына жү йек-жү йек етіліп ө сімдіктер егіледі

Аралас пар жерінде ә детте, ұ зын сабақ ты ө сімдіктер – жү гері – сорго – кү нбағ ыс пайдаланады.

Қ ара сү рді ө ң деуді кү зде бастайды. Алғ ы дақ ылды жинап алғ аннан кейін соқ алармен сү дігер жырту, кейде сыдыра жырту, жү ргізіледі. Кө ктемде танапты тырмалап культивациялайды немесе сыдыра жыртады, сонан соң 12–14 см терең дікке кө ң енгізе отырып аударады. Жазда бірнеше рет культивациялау немесе сыдыра жырту жү ргізіледі.

Кү здік дақ ылдарды егуге 15–20 кү н қ алғ анда 18–20 см терең дікке жыртады немесе ауа райы қ ұ рғ ақ болса, терең культивация жү ргізіледі.

Ауа райы қ ұ рғ ақ аймақ тарда таза сү рдің кө ктемгі, жазғ ы ө ң деуін жер жыртудан бастайды, сонан соң жаз бойы қ абат аралық жә не беткі қ опсыту жұ мыстарын жү ргізеді. Барлық жұ мыстардан соң булануды азайту ү шін нығ ыздағ ыш кө мегімен таптау жұ мыстары жү ргізіледі.

Суармалы аудандарда кү згі дақ ылдардың алғ ы дақ ылдары – бос емес пар, яғ ни вегетация кезең інің біраз бө лігінде мә дени ө сімдіктер ө сірілген, ал қ алғ ан уақ ытта ө ң деліп отырылғ ан танап.

Мұ ндай парларғ а ерте пісетін дақ ылдар – ерте пісетін картоп, сү рлемдік жү гері жә не тағ ы басқ а егіледі, оның бір тү ріне жасыл тың айтқ ыштар қ олданылатын сидераттар егілген сү р жатады. Кө біне, сидератты сү рлерде: бө рібұ ршақ – тү йежоң ышқ а сероделла ө сіріледі. Бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктер топырақ қ а азот жинақ тайды. Тамыр жү йелерінің кө мегімен жыртылатын қ абаттан тө менде жататын қ оректік элементтер жә не органикалық заттармен топырақ байытылып отырылады.

Кү зде сидератты дақ ылдар егілетін алқ апты аударады, кө ктемде танапты тырмалап культивация жү ргізеді. Сидератты дақ ылдар ерте кө ктемде егіледі. Гү лдене бастағ ан кезде сидераттардың жасыл массасын нығ ыздағ ыштармен таптайды немесе танапты 2 бағ ытта дискілеу жү ргізеді, сонан соң егуге 2-3 апта қ алғ анда аударады. Сонан соң таптап, егер алдында культивация жү ргізіледі.

Алғ ы дақ ыл бос пар болмағ ан жағ дайда топырақ ты ө ң деу жұ мыстарын алғ ы дақ ыл ерекшеліктеріне байланысты болады. Тегіс себілетін дақ ылдарды – дә нді–масақ ты дақ ылдарды, бұ ршақ ты, кө пжылдық шө птерді жинап алғ аннан кейін ылғ алдылығ ы жеткілікті болса, жерді аударады, сонан соң 2-3 рет культивациялайды.

– Егер топырақ қ ұ рғ ақ болса, алдымен сыдыра жырту жү ргізіп, сонан соң жыртып жә не культивациялайды, тырмалап, соң ынан таптау ұ мыстарын жү ргізіледі.

– Кү здік бидайды отамалы дақ ылдардан кейін орналастыру кезінде топырақ ты ө ң деуді, алғ ы дақ ылды жинап ала салысымен бастайды. Жерді аударып, тырмалау жә не таптау жұ мыстарын жү ргізеді. Арамшө птерден таза танаптарда сыдыра жырту жү ргізілсе жеткілікті.

– Суармалы аудандарында кү здік бидайды егуден 7-10 тә улік бұ рын суғ ару жү ргізіледі. Топырақ ө ң делетін жағ дайда танаптарды тегістеп, дә н енгізілетін терендікте қ опсыту жә не тырмалау жү ргізіліп кү здік егіледі

Жазғ ы дақ ылдар ү шін топырақ ты негізгі ө ң деу жү йесі. Жазғ ы дақ ылдар егу ү шін топырақ ты негізгі немесе сү дігер ө ң деу егілетін жылдың алдындағ ы кү зде басталады жә не сыдыра жырту мен сү дігер жыртудан тұ рады. Егер алғ ы дақ ыл жү йектелмеген сабақ ты дақ ылдар болса, онда ө ң деуді ө сімдік қ алдық тарын жоятын сыдыра жыртудан бастайды. Сыдыра жырту терең дігі танаптағ ы арамшө птер мен ө сімдік қ алдық тарының мө лшеріне, топырақ тың тығ ыздығ ына, табиғ и-климаттық жағ дайларғ а байланысты болады. Топырақ тың беткі қ абаты кеуіп кететін аймақ тарда, ылғ алды аймақ тарғ а қ арағ анда сыдыра жырту терең дігі жоғ ары болады, ә йтпесе, егілген дақ ылдардың ө нуі біртегіс болмайды.

Сү дігер жырту мен тырмалауды арамшө птер қ аулап шық қ ан кезде жү ргізеді. Жырту кезінде арамшө птер тамыры терең кесіледі.

Суармалы аудандарды сү дігер жыртудың мақ саты: топырақ тың сулану терең дігін, яғ ни топырақ тың су ө ткізгіштігін арттыру.

Топырақ кеуіп кеткен болса, жырту алдындағ ы суарылу жү ргізіледі. Бұ дан соң арамшө птер қ аулап шығ ып жыртылатын жердің сапасы артады. Кей жағ дайда жү йектік дақ ылдар егілген танаптарда сумен байыту жерді аударудан бұ рын жү ргізеді. Суарылып болып, топырақ пісіп жетілгеннен кейін суару жү йелерін тегістеп пайда болғ ан арамшө птерді жою ү шін тырмалау жә не культивация жү ргізіледі. Ә детте, жү йектік дақ ылдар егілген танаптар бос жә не арамшө птерден таза болады. Сондық тан олардың кейін кү зде сыдыра жырту жеткілікті.

Кө пжылдық шө птер егілген танаптарда ә детте арамшө птер кө п болады. Мұ ндай жерлердегі топырақ тарды ө ң деу кезінде арамшө птерді жойып, жыртылатын қ абат қ ұ рылымын қ опсытып, кө пжылдық шө птердің тамырларын жою қ ажет. Ол ү шін танаптарды дискілі қ ұ ралдармен ө ң деп, сонан соң соқ амен жыртады.

Жазғ ы дақ ылдарды егу алдындағ ы топырақ ты ө ң деу. Ондағ ы мақ сат: топырақ ылғ алдылығ ын сақ тау, арамшө птерді жою, мә дени дақ ылдарды егуге жә не олардың ө ніп ө суіне ынғ айлы жағ дай тудыру, танапты вегетациялық суаруларғ а дайындау. Топырақ ты егу алдындағ ы ө ң деуді ерте кө ктемге ылғ алды ұ стап тұ ру ү шін тырмалаудан бастайды. Ерте егілетін жаздық дақ ылдар ү шін, жерді тырмалағ аннан кейін тұ қ ым себілетін терең дікте культивацияланып, сонан соң егеді.

Кеш егілетін жазғ ы дақ ылдар ү шін топырақ 10 см терең дікте 10–14^оС-қ а жылығ аннан кейін, кө ктемгі тырмалаудан басқ а, арамшө птерді жою ү шін 2–3 рет культивация жү ргізеді. Культивациямен қ атар тұ қ ым себу терең дігіне сай тырмалау жү ргізіледі.

Суармалы аудандарда тығ ыздалғ ан топырақ тарды терең қ опсыту қ ажет. Оны чизель культиватормен тырмалаудың алдында немесе одан кейін жү ргізеді.