Дәріс №4 Балалардың дербес және жас ерекшелік кезеңдері мен оларды есепке алу.

1. Оқ ушылардың жеке тұ лғ алық дамуының жас ерекшелік кезең дері, оларғ а сипаттама.

2. Жеке тұ лғ а дамуының педагогикалық проблемасы. Жеке тұ лғ аның даму проблемасына ә ртү рлі кө зқ арас. Баланың даму процесі.

3. Жеке тұ лғ аның дамуындағ ы жағ дайаттар. Қ азіргі қ оғ амның даму кезең інде жеке тұ лғ аны қ алыптастырудың ерекшеліктері.

Қ оғ амсыз, ә леуметтік қ арым қ атынассыз жә не ұ жымсыз баланың жеке адам, тұ лғ а болып тә рбиеленуі мү мкін емес. Сонымен қ атар жаң а тұ ғ ан бала, ө зіндік даму қ абілеті бар, спондандық дамуғ а ішкі кү штері жә не ынтасы тә н табиғ и тірі жә ндік.

Алдында балаларғ а итермеші шартсыз рефлекстер, инстинктер, табиғ и қ ажетіліктер болса, олардың қ анағ аттандыру процесінде бірте-бірте икемділіктер, қ абілеттер қ алыптасады, дағ дылар мен ә деттер, рефлексивті - шарты байланыстар, стереотиптік ойлау пайда болады. Ә рекетінде ынталармен қ оятын талабы мен баланың ө збеттілікке ұ мтылуының арасындағ ы қ айшылық " дағ дарыс" кездеседі.

Л.С. Выготскийдің ойын жалғ астырып Д.Б. Эльконин ә р бір жас кезең дерін бө луде келесі белгілерді қ олдануды ұ сынады.

· Дамудың ә леуметтік жағ дайын. Ә леуметтік ортадағ ы баланың қ арым-қ атынас жү йесі;

· Кезендегі баланың негізгі немесе жетекші іс ә рекеті;

· Дамудың негізгі жанадан пайда болғ ан тү рлері (жаң ашылдық);

· Дағ дарыс. Дағ дарыс бұ л баланың даму қ исығ ындағ ы бір жасты екінші жастан бө летін ө згерісті нү ктелер.

Акселерация /латын тілінің " акселерацио" - ускорение деген мағ ынаны білдіреді/ - бұ л балалық шақ пен жеткіншек жасындағ ы физикалық пен психикалық дамудың жылдамдауы. Биологтардың айтуынша акселерация организмнің физиологиялық пісуімен байланысты, психологтар оны психикалық функцияларының дамуымен, ал педагогтар - тұ лғ аның рухани дамуымен жә не ә леуметтенуімен байланыстырады. Педагогтардың тұ жырымы бойынша 50-60 жылдары балалар мен жеткіншектердің физикалық жә не рухани дамуы бір қ алыпты болғ ан /оны суреттегі 1 қ исық кө рсетеді/. Акселерацияның нә тижесінде 70-ші жылдары организмнің пісуі /2 қ исық / ақ ыл-ойдың психикалық, ә леуметтік дамудың /3 қ исық / қ арқ ынынан озады. Осы кезде қ айшылық туады. Интелектуалды, ә леуметтік, ө негелік қ асиеттердің негізі психикалық функцияғ а қ арағ анда орта аумақ тарында дене тез ө седі. Сондық тан, мемлекеттің орта аумақ тарында тұ ратын қ ыздарда 13-15 жаста, ұ л балаларда 14-16 жаста организмнің физиологиялық дамуы негізінен бітеді де ү лкен адамның дең гейіне жетеді, бірақ ақ ыл-ой дамуы туралы бұ лай деп айтуғ а болмайды.

Акселерация қ арқ ыны туралы келесі салыстырмалы кө рсеткіштерді айтады. Соң ғ ы ү ш он жылдық та 50-ші жылдардағ ы қ ұ рдастарымен салыстырғ анда жеткіншектің бойының орташа кө рсеткіші 13-15 сантиметрге, ал салмағ ы 10-12 кг кө бейген. 80-ші жылдың ортасынан бастап барлық дү ниежү зінде физиологиялық дамудың қ арқ ыны тежеліп, біршама басылып қ алды.

Даму мен оқ ыту екі тү рлі процесс. Егер даму адамның немесе тұ лғ аның қ алыптасу процессі болса, оқ ыту - бұ л баланың даму процесіндегі ішкі, жалпылама жә не керекті кезең болып табылады. Оқ ыту даму жақ ын арадағ ы зонаны қ алыптастырады жә не дамудың ішкі процестерін қ озғ алысқ а ә келеді.

Жақ ын арада даму зонасы дегеніміз - бұ л баланың ө зекті даму дең гейі мен мү мкіндік даму дең гей аралығ ы. Дамудың ө зекті дең гейі деген дамудың кешегі кү нде жеткен табысы, нә тижесі, ал жақ ын арада даму зонасы ол ертең гі кү ндегі ақ ыл-ойдың дамуын кө рсетеді.

К.Д. Ушинскийдің айтуынша, егер педагог адамды барлық жағ ынан тә рбиелегісі келсе, ол оны жанжақ ты білу керек. Балалардың жас ерекшеліктерін табу жә не барлық шақ тың кезенін белгілеуде оның анатомиялық кө рсеткіштерің, физиологиялық процесстердің ө туін, ө судің сапалы ө згерістерін, психиканың дамуын, эмоционалды ерікті жә не ә рекеттік-практикалық ө рісін, рухани-ө негелі жетілуін еске алынады.

Л.С.Выготский баланын психикалық дамуынын (онтогенездін) бірнеше заң дарын тужырымдағ ан: " Баланың дамуы уақ ыт бойында кү рделі қ ұ рылым, ө зіндік ырғ ағ ы бар. Ө зіндік ырғ ақ уақ ыт ырғ ағ ымен сә йкес келмейді жә не ө мірдің ә р жылдарында ө згеріп тұ рады. Мысалы; бө бек кезеніндегі бір жыл ө мір, ересектердің бір жыл ө міріне тен емес".

" Баланың дамуындағ ы метаморфоза заң ы даму сапалық ө згерістердің тізбегі. Бала аз білетін ү лкен емес, ол сапасы ерекше психикасы бар жан".

" Баланың бір қ алыпты дамымау заң ы. Баланың психикасының ә р жақ тарына тә н оптималды даму кезендері бар". Бұ л жас кезең інде нерв жү йесі жетіледі. Психикасы да тез дамиды. Мектепке дейінгілерге қ арағ анда тү стерге сезімталдылығ ы 45 %, кө ру - 80 %, тү йсікте 50 % ө седі.

Дамудың жылдамдығ ы, жаң а қ асиеттерді туындатуғ а, баланың іс -ә рекетін, оқ у-тә рбие процесін белгілі мақ сатқ а бағ ытталғ андығ ын талап етеді. Кіші мектеп жас оқ ушыларында қ абылдауы бір тұ рақ сыз жә не ұ йымдаспағ ан.

Бұ л жастағ ылар 9 жә не 6 санын жә не кейбір ә ріптерді шатастырады. Қ абылдаудың эмоционалдығ ын пайдаланып тә жірибелі педагогтар оқ ушыларды мақ сат қ ойып тың дауғ а, кө руге ү йретеді. Зейін бұ л жаста ә лі толығ ынан тұ рақ ты емес. Сондық тан оқ у жә не тә рбие процесі баланың бойында зейін мә дениетін тә рбиелеуге бағ ытталғ ан. Мектеп ө мірі баладан ерікті жү ріс- тұ рысты ерікті зейіннің қ алыптасуын қ ажет етеді, яғ ни еріксіз зейін оқ у тү рткісі мен оқ у іс-ә рекет табысынан жауапкершілік сезімінің дамуынан туындайды.

Балалардың ойлауы эмоционалды-бейнеліктен абстрактілі болып дамиды.

Бастауыш мектептің негізгі мақ саты-баланың ойлауын жаң а сапалы қ арқ ынғ а кө теріп, интеллект себеп-сылтаулық байланыстарды ұ ғ ыну дең гейін дамыту. Бұ л жерде мектептің, мұ ғ алімнің ролі ерекше. Зерттеулердің кө рсеткіштері бойынша, оқ у-тә рбие процестерін қ ұ растыру, оқ у мазмұ ны мен ә дісін ө згерту, танымдық іс-ә рекетін қ ұ растыру ә дістері кіші мектеп оқ ушыларының ой дамуының ә р-тү рлі дең гейлерін кө рсетеді.

Ой сө йлеу мен сө йлеумен бірге дамиды. Қ азіргі 4-ші класс оқ ушыларының артық сө здігі орташа есеппен 3500-4000 сө зден тұ рады. Егер мектепке дейінгілері 15 берілген сө йлемнен 3-5 есте қ алдырса, ал кіші мектеп оқ ушылары 1-6-8 сө йлемді есте сақ тайды.

Бұ л жастағ ы балалардың есі кө рнекі - бейнелілік болып келеді де, қ ызық ты, конкретті, жарық материалдар тез есте сақ талады.

Бұ л жас кезең інде баланы ү лкендер мен қ ұ рдастары тұ лғ а ретінде қ алыптасуы жаң а қ атынастардың, іс-ә рекеттің жаң а тү рлерінің пайда болу нә тижесімен байланысты. Оқ ушылардың кө нгіштігі мен иланушылығ ы, олардың сенгіштігі, еліктеуге бейімділігі мұ ғ алімдердің авторитеттігі баланың тұ лғ алық қ асиеттерін дамытуғ а ық пал етеді. Бастауыш мектеп ө здерінің тә рбиеленушілеріне дұ рыс қ ұ рылымғ а сай ең бекті ұ йымдастыруы керек. Ең бектің ойынмен араластырылғ аны тиімді нә тижелер береді, балалардың бойында ең бекқ орлық, қ имыл мә дениетін, ұ йымдастыру ә рекеттерінің ә деттерін жә не жан-жақ ты белсенділік дамытуы керек.

Жеткіншектерге қ арағ анда бұ л жастағ ылар адамдардың бойын интеллектуалды қ асиеттерді, материалда тез ориентир ақ ылды, тапқ ыштық ты бағ алайды. Моралды кө зқ арастар бағ алау этикалық кө зқ арас ұ қ тыру сезімдері пайда болса сезімдер толық, терең болады. Олар қ андай ә рекетпен болсын, ө здеріне зейін аударғ ысы келеді.

Бірінші махаббат, этикалық проблемаларғ а назарын аударуғ а ық пал етсе, осы кезең де, ө мір маң ызды бақ ыт, парыз, тұ лғ аны еркіндігі туралы ойланады. Жү ріс-тұ рыстың саналы тү рткілері кү шейеді, тұ лғ аның ұ жымда алатын орны, қ арым-қ атынас ерекшеліктері терең мә нге ие болады. Ө мірлік жоспарлары, кә сіпті таң дауы қ ызығ ушылық тары мен талаптарына жауап береді.

" Халық тық тә рбиенің тә жірибесінен тыс жерде педагогикада жоқ, педагогта жоқ " -деп орыстың ұ лы педагогы К.Д.Ушинский текке айтпағ ан, тә рбиенің негізі отбасынан басталады дейміз. Патриоттық сезім ана тілін қ астерлеуден басталады. Туғ ан халқ ына деген қ ұ рмет пен мақ таныш сезімін ұ ялатып ұ лттық рухты сің іру, тіл мен ә дебиеті, тарихы мен ө нерін қ астерлеп салт-дә стү рлерін мең геру ү йрету, оны талап ету - ә рбір ата-ананың міндеті, ө мірлік парызы. Халқ ымыздың кү рескер ұ лдары Кенесары, Махамбет пен Исатай бастағ ан азаттық қ озғ алысы, Отан қ орғ ау соғ ысында Бауыржан Момышұ лының, қ азақ тың қ аһ арман қ ыздары Ә лия мен Мә ншү ктің ерліктері бү гінгі жә не болашақ жастарғ а ү лгі-ө неге боларлық тағ ылымдар.

Жеке адамды тә рбиесіне ұ жымның тигізер ә сері орасан ү лкен. Баланы ұ жым арқ ылы тә рбиелеу сонау кө не заманнан бері кү н тә ртібіне қ ойылып келеді. Солардың ішінде балаларды ұ жымдық негізде тә рбиелеу мә селесін тә жірибе арқ ылы іске асыру ә рекетін жасағ ан швейцар педагогі И.Г.Песталоцин болды. Ол балалар ү йін ұ йымдастырып, оны ү лкен отбасына айналдыруғ а тырысты, онда мейірбандық бірліккен ә рекет жә не ең бек ә уені орын алды.

Жалпы алғ анда баланы ө мірге қ ызық тыру отбасы – мектепте берілетін тә рбиеге баланың оқ ығ ан ә деби кітабына, ол қ атынасқ ан ә р тү рлі кештерге, ол белсене арласқ ан пікір таластарына, т.б. сайыс – жарыстарғ а байланысты. Балалардың бойына оқ у орындарында, отбасында, қ оғ амдық орындарда ө зін мә дениетті ұ стай білу дағ дыларын қ алыптастыруда мұ ғ алімдердің, ата-аналардың, қ оғ амдық ұ йымдардың, бү кіл жұ ртшылық тың алдында тұ рғ ан аса жауапты міндет ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ алдында жеке адам ең бексіз дамымайды. Ең бек арқ ылы адамның дене бітімі, адамгершілік, эстетикалық жә не ақ ыл-ой дең гейі дамып, жетіледі. Кә сіби ең бектің ә леуметтік мә ні жә не қ ұ ндылығ ы арта тү седі. Кә сіби ең бек процесінде ө зінің жә не бү кіл қ оғ ам мү шелерінің қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін адам материалдық жә не рухани қ ұ ндылық ты жасайды. Жеке адам ө з кү шінің шамасын жә не қ абілетін, творчествалық қ абілетін анық тайды. Неғ ұ рлым адам ө з ең бегінің қ оғ амдық маң ызын терең тү сінсе, соғ ұ рлым оның жұ мысы нә тижелі, ө з басының жә не отбасының бағ ыты толыса тү седі.

Тұ лғ аны ең бекке тә рбиелеудің жалпы міндеттері тө мендегілей.

1. психологиялық жә не практикалық тұ рғ ыда даярлау;

2. ұ жымдық ең бек дағ дыларын қ алыптастыру;

3. ең бек мә дениеті дағ дыларын дарыту;

4. ынтасын жә не қ абілетін дамыту;

5. ө з бетімен ө з еркін пайдаланып отыруғ а дағ дыландыру

арқ ылы тұ лғ аның дербес ерекшеліктерін қ алыптастыруғ а болады.