Тұлғаны дамыту, тәрбиелеу, қалыптастыру ұғымдарына сипаттама.

Даму процесі ө те кү рделі процесс болып табылады. Адамның ө мірінде белгілі бір дамудың жалпы заң дылық тары қ алыптасқ ан.Жеке адамның даму процесін қ арастыратын болсақ, бұ л ’’процесс’’латын тілінен аударғ анда алдығ а қ арай қ озғ алу, ө згеріс деген сө зді білдіреді.

Даму процесі - адамның организміндегі сандық жә не сапалық ө згерісте болады. Мысалы, баланың ә серленуі, суреттеуі, ойлауы, сезуі ер жеткен адамнан басқ а. Баланың бұ л жан кө рністерінің ә рқ айсысының жеке-жеке алғ анда басқ аша бұ лардың бә рін тұ тас алғ анда да басқ ашалық бар.

Даму процесі ө те кү рделі процесс болып табылады. Адамның ө мірінде белгілі бір дамудың жалпы заң дылық тары қ алыптасқ ан.Жеке адамның даму процесін қ арастыратын болсақ, бұ л Даму процесі ө те кү рделі процесс болып табылады. Адамның ө мірінде белгілі бір дамудың жалпы заң дылық тары қ алыптасқ ан. Жеке адамның даму процесін қ арастыратын болсақ, бұ л ’’процесс’ ’латын тілінен аударғ анда алдығ а қ арай қ озғ алу, ө згеріс деген сө зді білдіреді.

Бірінші баланың барлық жан ә сері бір-біріне берік байланғ ан болады, бірімен-бірі бірге жү реді. Мысалы, баланың денесі мен жаны, ақ ылы мен сезімі қ айраты бә рі бірге іс қ имылды, бұ лар бір-бірімен кү ресе білмейді, бірін-бірі тізгіндей білмейді. Бала бір нә рсеге ұ мтылса, сол нә рсеге баланың денесі, жаны, ақ ылы, сезімі, қ айраты бә рі бірге жұ мсалады. Балалық шақ та алынғ ан ә сер ер жеткенде адамның ақ ылының, ой-пікірінің, мінезінің қ андай дә режеде болуына негіз болады. Балалық та жағ ымсыз ә сер алса, қ орлық, зомбылық жоқ шылық кө рсе, адамның кү ншілдігі, қ ызғ аншақ тығ ы, адам ө мір бойы қ асіретке бейім болуы осыдан.

Екінші, бала ылғ и іске ұ мтылса, бірақ не істеу, қ алай істеуді білмейді. Сондық тан ересек адамдардың не істегенін қ алай істегенін ө неге тұ тады. Сондық тан бала еліктегіш келеді жә не бала ө те сезімпаз болады. Сондық тан баланы ө з кү шіне ө зін сендіріп ү йрету керек. Қ олың нан тү к келмейді дей берсең, бала жасқ аншақ жасық болып қ алады. Осыдан сақ тану керек. Мағ жан Жұ мабаевтың сө зімен айтсақ ‘ ’Жас бала- жас бір шыбық ’’, тә рбиеші баланың қ аһ арлы қ ожасы болмасын, жұ мсақ жолдасы болсын ’’, деген екен.

Сонымен адамның Биологиялық даму деп адамның морфологиялық, биохимиялық жә не физиологиялық тұ рғ ыдан даму процесін айтады. Ал, ә леуметтік даму адамның психолгиялық, рухани-мә дениеттілік тұ рғ ыдан дамуы.

Адам тұ лғ а болып тумайды, ол тек даму процесінің нә тижесінде ғ ана тұ лғ а деген атқ а ие болады.

Егер адам белгілі бір білім дә режесіне жетік, ө мірден алғ ан тә жірибесі мол болып, ө з бетінше қ оғ ам ү шін ө зі ү шін, жанұ ясы ү шін кү рделі жұ мыстарды атқ ара алатын даму дең гейіне жететін болса, адамды ’’тұ лғ а’’ деп атайды.

Халқ ымыздың алтындай ардақ ты, кү містей салмақ ты асыл тұ лғ аларының бірі - Бауыржан Момышұ лы, Нұ рғ иса Тілендиев т.б.

Б.Момышұ лының, Н.Тілендиевтің бойындағ ы ізгі қ асиеттердің қ алыптасу жолдары халық ымызды гү лге қ онғ ан бал іздеген арадай сан жылдар бойы жинақ тағ ан ә дет-ғ ұ рып, салт-сана, тә лім-тә рбие дә стү рі мен іштей тү леп сұ рыпталғ ан рухани мә дениетінде жатыр.

Бауыржан, Нұ рғ иса ағ алардың барлық ө мір жолы халық педагогикасының адастырмас қ ысқ а жолы, шығ ар кө зі.

’’Адам’’ деген тү сініктің ’’тұ лғ а’’ тү сінігінен айырмашылығ ы бар, бұ л айырмашылық адамның ә леуметтік мінездемесі болып табылады да қ оғ амдық қ атынастардың ә серінен жә не басқ а адамдармен жасалғ ан қ арым-қ атынас негізінде қ алыптасады. Ә леуметтік жү йеде адам белгілі бір мақ сатта кө зделген тә рбие нә тижесінде ғ ана тұ лғ а болып қ алыптасады. Тұ лғ а қ оғ амдық тә жірибе алу дең гейімен жә не де қ оғ амғ а, материалды жә не рухани байлық қ а қ осқ ан ү лесінің дең гейімен анық талады.

Даму процесі - ө те кү рделі, ұ зақ, ішкі жә не сыртқ ы қ айшылық тардан тұ ратын процесс болғ андық тан біздің организміміздегі ө згерістер ө мір бойы болып жатады. Адамның рухани дү ниетанымы мен физиологиялық тұ рғ ыдан даму бала кезде жә не жеткіншек шағ ында интенсивті тү рде ө згереді. Бұ л ө згеріс физиологиялық, психологиялық жә не рухани сипаттамалар сияқ ты сапалық ө згерістерге ө тіп тү рленеді.

Адам дамуы - ө те кү рделі жә не диалектикалық процесс. Бала анадан туа біткеннен белгілі тү сініктері жә не ө жет, жұ мсақ немесе байсалды мінез болмайды. Адамның бү кіл ө мірі, оның ішіндегі баланың ө мірі, дамудың кө рсеткіші болып табылады. Ол сан алуан дене, ақ ыл-ой жағ ынан сандық жә не сапалық ө зхгерістерге ұ шыраумен байланысты. Адамның адамгершілік, ә уестік, белсенділік жә не батылдық сияқ ты қ асиертері даму процесінде қ алыптасады. Дене кү штері ө згерістеріне - сү йек жә не бұ лшық ет системасының, ішкі органдарының нерв системаларының ө суі жә не дамуы жатады. Психикалық ө згерістер, ең алдымен, ақ ыл-ойының дамуына, жеке басының қ алыптасуымен қ оғ амда тіршілік ету ү шін қ ажетті ә леуметтік жағ дайларғ а байланысты оның мінезінде ә ртү рлі ерекшеліктер мен қ асиеттер пайда болады.

Даму ө мір жағ дайына байланысты. Адамның ө зінің ө сіп ө нуіне, ө мір сү руіне ө зі ә рекет жасап, жағ дай туғ ызады, ең бек етеді, ө мірдің биік шың дары: білімге, ілімге талпынады. Дамудың қ озғ алыс кү ші қ арама-қ айшылық кү ресі болып табылады. Қ арама-қ айшылық ты адам іздеп немесе ойлап таппайды, ол ө згерістің қ ажеттілігінің салдарынан туындап, адамның ә рбір қ адамында кездесіп отырады.

Қ арама-қ айшылық тың ішкі жә не сыртқ ы екі тү рі болады. Ішкі қ айшылық тар адамның ішкі дү ниесінің қ айшылық тары болып табылады. Адам ө зінің еркіне қ арсы іс ә рекет жасағ ан кезде ішкі қ айшылық тар пайда болады. Мә селен, қ азіргі кезде С.Назарбаева Порфирии Ивановтың ә дістемесін ел арасында кең інен таратуда, суық сумен шомылуды ’’стресс’ ’ адам организмінде, мұ здай су адам организмінде тітіркену, адамның ү рейленуі, қ обалжуы, қ анның қ ысымының тө мендеуі 1-2 минуттан соң адам организмінің бейімделу ә сері кө бейеді, ’’антитела’’ бө лінеді, былайша организмнің қ орғ ау қ асиеті кү шейіп оның бейімделу қ асиеті кө бейеді. Адам организмнің клеткалар бір- бірімен қ арым-қ атынасы кү шейіп, адам қ орғ аушы энергия кү шейеді.

Сол сияқ ты адам ауырғ анда t кө терілуі адам организінде антитела кө биеді, t-ны бірден басуғ а болмайды, организм ө зімен- ө зі кү реседі, сү йтіп организм адамның сауығ уына кө мектеседі. Ал, сыртқ ы қ айшылық тар адамның басқ а адамдармен, табиғ атпен қ арым-қ атынасында байқ алады.

Дамып келе жатқ ан жеке бастың тә рбиесі оны тек іс-ә рекет процесінде араластырғ анда ғ ана жү зеге асады. Бұ л заң дылық ты (қ андай болмасын жеке бастың дамуында) адамғ а қ оғ амдық тә жірибені бергенде ғ ана жү зеге асыруғ а болады. Мысалы, адамды ең бек сү йгіш етіп тә рбиелеу ү шін ең бекке араластырмай, ұ жымшыл ету ү шін, ұ жымның ісін шешуге араластырмай болмайды. Ол тә рбиенің ә р тү рлі ә рекет тү рлерін енгізу арқ ылы шешіледі.

2. Тә рбие жеке басты қ алыптастыруда оның белсенділігін қ олдау іс-ә рекетін ұ йымдастыру. Бұ л заң дылық жеке бастың қ алыптасуы оның белсенділігіне байланысты. П.П.Блонский кезінде кө птеген тә жірибеде біздің кө зімізді жеткізе тү сетін бір нә рсе - тә рбиешінің, тә рбиеленушінің ө з кү шіне сү йенуі оның білімге деген ынтасын оятуы.

Психолог С.Л.Рубинштейн жалпы даму барысында жеке адам қ алыптасады. Оның сыртқ ы қ алпын тек ішкі орта арқ ылы сол жеке бастың ө з қ уаты, ө з белсенділігі арқ ылы іске асырады дейді.

Белсенділік дегеніміз не? Белсенді деп тегінде суъектінің іс- ә рекет ү стіндегі кү йін, іс-ә рекетін айтады. Ә рекет ұ ғ ымына белсенділікті қ олдануғ а болмайды, ө йткені ә рекет қ алайда жеке бастың белсенділігі. Адам ең бекке берілгендігі емес, ең бек етуге тә уелділігінен ең бектенеді.

Қ ажеттілік адамның техникалық, психикалық ішкі ө тініш, ренішін қ ажетсінуінен, ә р адамда жетіспегендіктен туындайды. Соның нә тижесінде адамның ә рекетке ұ мтылысын, ішкі қ ажеттілігін, ілгері ұ мтылысын туғ ызады.

3. Тә рбиеде жас жә не дербес ерекшеліктерін еске алу.

Жеке адамның дербес ерекшеліктері.

А) темперамент, оның типтері (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик);

Ә) мінез жеке адамның ө зіне, ө мір сү рген ортасына қ атынасын білдіретін негізгі психикалық сипаттары;

Б) қ абілет, оның тү рлері: жалпы жә не арнайы қ абілеттер. Қ абілет - адамның тү рлі іс-ә рекеттеріндегі мү мкіншілігі.

4. Ұ жым арқ ылы жеке адамның ө зара байланысы. Жеке адамды қ алыптастырудың негізгі кө зі ұ жым болады. Ұ жымсыз жеке адам дамымайды, азғ ындайды, кері кетеді.

Ұ жымның басты борышы - ә рбір адамның тү леп ө суіне қ амқ оршы болуы тиіс.

5. Тә рбие мен ө зін-ө зі тә рбиелеудің бірлігі. Жеке адамның дамуы мен қ алыптасуына белсенділіктің ролі ө те зор. Іс-ә рекетінің барысында белсенділіктің бірнеше тү рлерін байқ ауғ а болады. Олар: қ арым-қ атынас белсенділігі, таным белсенділігі жә не ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі.

Қ арым-қ атынас белсенділігі арқ ылы адам жолдастарымен, адамдармен қ арым-қ атынас жасайды.

Қ арым-қ атынас белесенділігінің нә тижесінде жеке адамның бойындағ ы адамгершілік қ асиеттері (қ амқ орлық, қ айрымдылық, ілтипаттық, жауапкершілік сезімі т.б.) қ алыптасады.

Таным белсенділігі адамның ақ ыл-ой қ абілеті, білімді ө з бетімен мең геру белсенділігі дамиды, заттың мә нін, ғ ылыми ұ ғ ымдары терең тү сінуге, іздену нә тижесінде пайда болғ ан сұ рақ тарғ а жауаптарын табады.

Жеке адамның даму процесінде ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі сапа жағ ынан ішкі фатроғ а айналды. Ол адамның ө зін-ө зі тә рбиелеудің аса мейрімділік ынтық тығ ымен тұ тандыру керек, айналадағ ы дү ниегні танып қ ана қ оймай, ө зінің ішкі дү ниенісіне ү ң іле қ арай білуі қ ажет.

Сонымен бірге, ө зін-ө зі тә рбиелеудің жіктелген бағ дарламасы жасалады, мінез-қ ұ лық тә ртібі белгіленді. Оны орындау ең қ арапайым істерден басталуы керек. Мысалы, басталуы былапыт сө зден арылу, жолдастардың атынан ойсыз ере бермеу, орынсыз сө зге араласпау, біреудің сө зін бө лмеу, ә р кезде ө з сө зің де тұ ру, ө з орнын ү немі жұ мыс жағ дайында ұ стау т.б. кезінде Л.Н.Толстой ө те дә лдікпен ө зін-ө зі бағ дарламасын жасағ ан: Мен ү шін ең маң ызды деген нә рсе, ө мір бойы ү ш негізгі кемшіліктен арылу:

· Мінезсіздік;

· Ашуланшақ тық;

· Жалқ аулық; - деген екен.

Ө зін-ө зі тә рбиелеу бағ дарламасын жасай отырып, оны орындаудың ә дістерінде білу керек:

· ө зін-ө зі иландыру;

· ө зін-ө зі сендіру;

· ө зін-ө зі сынау;

· ө зін-ө зі міндеттеу;

· ойша ө зін ө згенің орнына қ ою арқ ылы ө згелермен санаса білу;

· ө зіне-ө зі бұ йыру;

· ө зін-ө зі жазалау.

Адамның дамуы мен қ алыптасуы жө нінде ә р тү рлі пікірлер мен теориялар ә дебиеттерде тү рліше орын алады.

Адамның дамуы мен қ алыптасуы жайында осы уақ ытқ а дейін ә р тү рлі пікірлер мен теориялар ә дебиеттерде орын алып келеді. Атақ ты грек философтары Платон жә не Аристотель адамның дамуын, тағ дыр белгілеген тұ қ ым қ уалаушылық табиғ атынан деп дә лелдеді. Аристотель қ ұ л болушылық ты немесе бағ ынушылық ты табиғ аттың заң ы дейді.

Америка психологы Эдуард Торндайк (1874-1949) баланың дамуы гендерге байланыст, олар баланың дене қ асиеттерін, ақ ыл-ой ерекшеліктерін жә не қ абілетін белгілйді деп ө з ойын дә лелдейді. Ол адам санасы да ө зінің шық қ ан тегіне байланысты де тұ жырымдады.

Американ философы, педагогы Джон-Дьюн (1859-1952) ө зінің даму теориясын балада туа пайда болатын инстинкт жә не қ абілеттермен дә лелдейді. Дьюидің пікірі бойынша, адамда туысымен-ақ дайын талаптар мен қ абілеттер жә не эмоциялар болды. Сондық тан Дьюи адам табиғ атын тә рбие арқ ылы ө згерту мү мкін емес дейді. Рубинштейн, А.Р.Лурия., Л.Термен, Э. Теккель, Ю. Мюллер, И.Шванцара. Ең алдымен мына сұ рақ тарғ а жауап іздейік: неге ә ртү рлі адамдар даму дең гейінің ә ртү рлі кезең де жақ сылық қ а қ ол жеткізеді, бұ л процессжә не оның нә тижесі қ андай шарттарғ а байланысты. Ұ зақ мерзім жү ргізілген зерттеулер жалпы заң дылық тың келіп шығ уына себепкер болды: адамның ішкі сыртқ ы шарттарғ а негізделген. Ішкі шарттарғ а организмнің физиологиялық жә не психологиялық қ асиеттері жатады.Сыртқ ы шарттарғ а адамды қ оршағ ан қ ауым, ол ө мір сү ріп, дамып келе жатқ ан орта енеді. Адамның сыртқ ы ортамен жерлесуінің салдарынан оның ішкі дү ниесі ө згеріп отырады, жаң а қ арым-қ атынастар пайда болып отырады.

Табиғ ат шарттары мен адамның дамуының формаларының арасындағ ы байланысты биогенетикалық заң деп атайды. Бұ л заң бойынша: онтогения(жеке даму)- филогенияның (даму тү рлері) қ ысқ а жә не жылдам дамуы немесе тұ қ ымның қ айталануы.

Тұ қ ым қ уалау процесінің жү руі жә не нә тижесі қ андай факторларғ ак негізделген? Деген сұ рақ қ а жауап алатын болсақ, біз адамның тұ қ ым қ уалау заң дылығ ын білгеніміз? Ағ ылшын философы Джон Локк (ХVІІІ ғ.) олар қ оғ амдағ ы адам дамуының шешуші факторы, кү ші орта, анығ ырақ алғ анда, адамдардың ө мір жағ дайы жә не тә рбие деді. Француз материалистері кө рсеткендей адам – жағ дайлар мен тә рбиенің ғ ана жемісі. Бұ л философтардың ө здері де орта мен тә рбиені адам табиғ атына қ арсы қ оя отырып, қ оғ ам мен адамды қ айткенде қ айта қ ұ руғ а жә не ө згертуге болатындығ ын тү сінбеді, оны дә лелдей алмады.

Бихевиоризм бағ ытының ірі ө кілі американ психологі жә не педагог Э.Торндайктің дә лелдеуінше қ арапайым дене қ асиеттері сияқ ты адамның ақ ыл ой қ абілеті мен тілегі тұ қ ым қ уалаушылық пен анық талады деп пайымдағ ан екен (бихевиоризм мінез-қ ұ лық деген мағ ынада). Ол тұ қ ым қ уалаушылық мағ лұ маттар баланың ең ә уелі қ озғ ау, жү гіру, секіру қ абілетін, ол содан соң оқ уын, кә сібін, шеберлігімен жеке басының қ асиеттерін анық тайды деп есептейді. Адам миының қ ұ рылымы тұ қ ым қ уалайды, қ оғ амда болып отырып, ол адамдармен толып жатқ ан қ арым-қ атынаста болады, бұ рынғ ы ө ткен ұ рпақ тардың тә жірибиесін мең геріп, оны жетілдіреді, жеке адам ретінде ө сіп, дамиды. Сө йтіп, адам ө зінің іс-ә рекеті мен жағ дайын сипатын ү немі ө згертіп отырады, солармен бірге ө зі де ө згереді.

Экзистенциализм (лат. – тіршілік, кү н кө ру). Батыстағ ы ең кең тарағ ан идеалистік ағ ымдардың бірі ғ алымдар: М.Хайдеггер, К.Эсперс, Г.Марсель ерекшелігі: адамның қ алыптасуындағ ы тә рбие мен білімнің мә нін жоқ қ а шығ ару. Осығ ан байланысты экзистенциалистер адамның ө зін-ө зі тә рбиелеуді нә тижелі деп есептейді. Сө йтіп ө здігінше тә рбиеленуді жанұ яның, мектептің ә леуметтік ортаның тә рбиелік ық палына қ арсы қ ояды, бұ л олардың " субъективтік-идеалистік" қ орытындығ а ә келеді.

Неотомизм – діни сипаттағ ы объективтік идеализмнің бір саласы. Олар: Ж.Маритен (АҚ Ш), М.Казотти, М.Стефанини (Италия) баланың дамуын дін мен мистикағ а апарып тірейді. Адам жаны қ ұ дай жаратқ ан болғ андық тан, оның дамуы да діни тә рбиенің ә серінен болады.

Осы заманғ ы ағ ылшын психологы Г.Айзинг ақ ыл-ой жағ ынан дамудың шамамен 80 пайызы генетикалық себептерге жә не 20 пайызы айналадағ ы ортағ а байланысты деп есептейді.

Л.С.Выготский (1896-1934) белгілі орыс психологы бкала дү ниеге келген сә ттен-ақ ә леуметтік, қ оғ амдық тіршілік иесі болып саналады деп кө рсетеді. Ө сіп толысу ү шін баланың ересек адамдармен қ арым-қ атынасқ а тү скеннің зор маң ызы бар. Олардан ө мірге қ ажетті білім мен тә жірибе алады. Тө ң ірегіндегілермен қ атынаста болу процесінде балада адамдарды қ ажет етіп тұ ру тілегі қ алыптасады, ал мұ ның ө зі оның жан-жақ ты дамуының аса маң ызды қ айнар кө зі болып табылады.

Балағ а қ оғ ам мен тө ң ірегінде жү ретіндер ү йлесімді ә сер етуі мү мкін. Бірақ, бұ л ә рқ ашан бола бермейді, бұ л ық палдың арасында кейбір жеке сә йкестіктер де, қ арама-қ айшылық тарда болуы мү мкін.

Қ азақ тың кө рнекті ақ ыны, ұ стазы М.Жұ мабаев адам баласы туралы былай деп жазғ ан екен. " Жер жү зіндегі басқ а жан иелері мен салыстырғ анда, адам баласы туғ анда ө те ә лсіз, осал болып туады. Малдың тө лі туа сала аяқ танады. Тауық тың балапаны жұ мыртқ адан жарылысымен жү гіріп кетеді. Ал адам балдасы туғ анда ің гә лә ғ ан айғ айы мол бір кесек ет. Ақ ылы, есі жоқ. Денесі тым ә лсіз. Ө суі, ұ лғ аюы тым сараң, тым шабан. Мініеки адам баласы осылай, ө те ә лсіз болып туып, аса сараң ө сетіндігінен оның денесіне, жанына азық беріп, ө суіне кө мек кө рсетпей, яғ ни оны тә рбие қ ылмай болмайды" – деген екен. Қ азақ халқ ы – ертеден жалғ асып келе жатқ ан тарихы бар. Ө зіндік - ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү р, діни наным-сенімі бар халық. Біздің ата-бабамыз бала тә рбиесіне кө п кө ң іл бө ліп келген. Баланың " шыр" етіп жерге тү скеннен бастап ү лкен ө негелі азамат болғ анша ұ лттық ерекшеліктерімізге ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а қ алдырып отырады.

Ұ лттық салт-дә стү ріміздегі шілдехана, бесікке салу, тұ сау кесер, т.б.-лардың бала тә рбиесінде алатын орны зор. Ә сіресе, халық ауыз ә дебиеті, ертегілер, батырлар жыры, мақ ал-мә телдер баланың дү ниеге кө зқ арасының дамуына кө п ық палын тигізеді. Мысалы: бұ рынғ ы кезде ә йгілі батырларғ а еліктесе, қ азіргі кезде кинодағ ы боевик, " террменатор", " Рембо" -ларғ а еліктейтін болып отыр. Мұ ның ө зі адам тә рбиесінде, жалпы алғ анда қ оғ амның дамуына кері ә серін тигізеді. Мә селен, кең ес ә дебиеті біздің сан ұ рпақ ты тә рбиелеген жарқ ын да ұ мытылмас образдардың галериясын жасап берді. Бұ лардың арасында Павел Корчагин (Н.Островский " Қ ұ рыш қ алай шынық ты") Алексей Мерессев (Б.Плевой " Нағ ыз адам") т.б. атауғ а болады. Бұ л арада айта кететін қ азақ қ ыздары Мә ншү к Маметова, Ә лия Молдағ ұ ловалардың жасағ ан ерліктері кейінгі ұ рпақ қ а ү лгі боларлық тай. Бү гінгі нарық тық экономика қ иын қ ыстау заманда бала тә рбиесін " Ұ лы тұ лғ а " ө негесінің тигізетін пайдасы зор.

2. Г.Итард: " Ө ркениет болмаса адам ең тө мен, ең тү йсіксіз хайуан болатын еді. Адам тек қ оғ ам арқ ылы адам болады" -деп жазып кеткен екен. Ә леуметтік орта ық палы ең маң ызды анық таушы ық палы болып табылады. Ә леуметтік орта ұ ғ ымына осы қ оғ амдағ ы қ оғ амдық қ атынастар мен осы қ атынастарды реттеп отыратын институтар кіреді. Адам стихиялы тү рде ә сер ететін, мейлінше сан алуан сыртқ ы қ ұ былыстардың комплексі, ә детте орта. Бұ л адамның дамуына едә уір ық пал етеді. Табиғ и немесе географиялық, ә леуметтік жә не ү й-ішінгің ортасының ық палы туралы сө з етуге болады. Ә рбір орта адамғ а ерекеше ық пал ететіні сө зсіз. Ә леуметтік ортасыз адамадар мен арласпайынша адам ө зі адам бола аламайды. Адам дегеніміз - қ оғ амдық қ атынастардың ө німі.

Кейбір қ айғ ылы фактлерді келтірейік. Мысалы, Киплингтің " Маугли туралы ертегісі" басынан аяғ ына дейін ойдан шығ арылғ ан деп айта аламаймыз. Адам ө ркениетінің тарихында сақ талғ ан фактлерге назар аударсаң, бұ л шындық қ а ұ ласады. Жалпы, адам баласын хайуандар асырап алғ аны туралы аң ыздар ө те кө п. Мұ ның қ айсысы шындық, қ айсысы ертегі екенін біз біле алмайтыны шығ армыз.

Қ оғ амдық қ ұ рлыс ү стем таптардың саясаты бала талабының мұ раттарының қ алыптасуына зор ық пал етеді. Оның тә рбие, оқ ып білім алатын отбасы, ұ жымы, сондай-ақ оның тұ рмыс жағ дайы: пә тері, тамақ тануы, бала тө ң ірегіндегі ересектер, олардың тіршілігі, ең бек салалары, ондағ ы адамадар қ ызметі, ө сіп келе жатқ ан назрына ілінген ә леуметтік, экономикалық, тұ рмыстық, саяси жә не моралдық қ атынастар, осының бә рі таным кө здері. Ақ парат қ ұ ралдары, ә сіресе теледидар мен оның қ ызметтік тү рлері қ оршағ ан ә леуметтік ортаны ә лдеқ айда кең ітіп бү кіл жер шарын кең істікке айналдырады.

Адамды тікелей қ оршайтын: отбасы, мектеп, жолдастарымен достары балаларғ а зор ық пал етеді.

Адамның дамуына ү лкен ық пал жасайтын, ә сіресе, балалық шағ ында – отбасы. Отбасы кө біне баланың қ ызығ ушылығ ын, қ ажеттілігін, ортасын, кө зқ арастарын қ ұ нды бағ дарын анық тайды.

Д.Писарев айтқ андай " Тә рбиедегі басты мә селе тә рбиешінің кім екендігінде". Отбасы, мұ ғ алім – мекетптегі басты тұ лғ а. Сондық тан мұ ғ алімнің бала дамуына ық палы зор.

Ағ ылшын педагогы, философы Джон Локк баланың жан дү ниесін тә рбиеші ө зі нені қ ажет деп санаса, соны жазуғ а болатын таза тақ тамен салыстырады. Кез-келген ортаның ық пал ету сипаты жеке адамның рухани байлығ ына, оның тілектері мен талаптарына байланысты болады.

Адамның дамуы ө те кү рделі толып жатқ ан қ айшылық тары бар процесс. Бұ л сыртқ ы орта ә сер етуінің де, ішкі тұ қ ым қ уалаушылық ық палымен ө тіп жатады. Бұ лар қ андай да болсын тірі жә не ө ніп-ө сіп келе жатқ ан организм сияқ ты адамғ а да тә н болып келеді. Сыртқ ы ә серлерген, ә рине, ең алдымен қ оғ амдық материалдық ө мірдің жағ дайлары – баланы қ оршағ ан табиғ и жә не ә леуметтік орта бейімделуі мен оның қ оғ ам ө міріне қ атынасуы.

Осы ү ш фактор адамның дамуына қ алай ә сер ететіндігі, бұ лар ө зара қ андай қ арым-қ атынастарда болатындығ ы, бұ лардың қ айсысы жә не қ ашан жетекші болып шығ атындығ ы туралы мә селенің ө те зор ғ ылыми жә не практикалық маң ызы бар. Сондық тан осы ү ш факторлар ө зара тығ ыз ә рекеттестікте болып, дамуғ а бірігіп ық пал еткенмен ә рбір фактордың жеке адамғ а тигізетін ә сеорі ә р тү рлі. Енді ә р қ айсысын жеке қ арастырайық.

1.Тұ қ ым қ уалаушылық немесе биолгиялық фактор – ата-анасының балағ а белгілі бір сапалық қ асиеттермен ерекшеліктерінің берілуі. Тұ қ ым қ уалаушылық ты таситын " Ген" – грек тілінен аударғ анда туа біту деп аталады.

Қ азіргі ғ ылым организімінің қ асиеттері гендік кодпен шифрленетінін, олар организмнің қ асиеттері туралы информацияны сақ тап, оны ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жеткізіп отыратындығ ын дә лелдейді. Тұ қ ым қ уалаушылық арқ ылы ә ртү рлі нышандар, ойлау, сө йлеу, аурулар берілуі мү мкін. Ата-аналарынан балағ а сыртқ ы бейнелер: дене бітім ерекшеліктері кө здің, шаштың, терінің тү рі беріледі. Қ ан ауруларының (гемофиля), қ ант диабетінің, алкоголизм мен наркоманияның тұ қ ым қ уалаушылық сипаты бар.

Адамның орталық нерв жү йесіндегі туа біткен ерекшеліктері.

Адамда, туа біткен қ асиеттер (шартсыз рефлекстердің фондысы - денені тік ұ стап жү ру, тілдің дамуы, ойлануы, ең бек етуге қ абілеттілігі, музыкағ а бейімділігі тағ ы толып жатқ ан нышан тү рінде болады. Нышан ө здігінен дамымайды, оны қ озғ аушы кү ші жә не дамыту тә рбиеге, ә леуметтік жағ дайғ а байланысты. Осыдан адамды адам еткен тұ қ ым қ уалау емес, ә леуметтік жағ дайлар мен қ оғ амдық қ атынастар.

Адам бү кіл ө мір бойында оның дамуы жү ріп жатады. Ол сан алуан дене кү ші мен психикасы, жағ ынан, сандық жә не сапалық жағ ынан ө згерістерге ұ шырайды. Дене кү штері ө згерістеріне – сү йек жә не бұ лшық ет системасының ішкі органдарының, нерв системасының ө суі мен дамуы жатады.

Психикалық ө згерістер, ең алдымен, ақ ыл-ой жағ ынан дамуына, жеке басының барлық психикалық сипаттарының қ алыптасуы мен қ оғ амда тіршілік ету ү шін қ ажетті ә леуметтік салдарды алуына қ атысты болып келеді.

Адам басқ а адамдармен қ арым-қ атынассыз рухани, ә леуметтік, психикалық дамулардың болуы мү мкін емес.

2.Сыртқ ы орта ә сері: Адамның дамуына сыртқ ы орта стихиялы комплексті тү рде ә сер етеді. Ол географиялық, ә леуметтік, жанұ ядағ ы жағ дайлар, мектеп, достары, микроаудандар атауғ а болады.

Балакезде адамғ а ү й ішіндегі жағ дайлар кө п ә серін тигізеді. Жанұ яда адамның даму негіздері қ алыптасып, бағ ыт-бағ дар алады. Жанұ яда болатын ұ рыс-керіс қ иындық тардың барлығ ы ө сіп келе жатқ ан бала психикасына ә серін тигізеді. Адамғ а географиялық, климаттық жағ дайлар ә сер етеді. Тірі организм ү здіксіз ө згеріп отырды. Ол қ оршағ ан ортағ а бейімделіп отырады. Климат ауыстырғ ан кезде, басқ а климатқ а кейбір адамдар тез бейімделіп, ал кейбіреулер ө те қ иындық пен бейімделуі мү мкін. Табиғ аттың ө зі де адамның тү сінігіне ішкі дү ниесіне ә сер етеді, нә р береді.

Климат пен барлық сан алуан табиғ ат жағ дайлары мен ресурстары географиялық орта адамның тіршілік ету салты мен оның ең бек қ ызметінің сипатына ық пал ететіндігі даусыз.

Мысалы: ауылшаруашылығ ы дамығ ан ауданда тұ ратын, ә рі ыстық тропикалық климат жағ дайлары ауыл шаруашылық ө ндірісіне қ атынасуғ а джайындалғ ан тропикалық аймақ та туғ ан адам тіршілігі ө мір – салты айырмашылығ ы бә рі солтү стіктің тұ рғ ыны ең бек қ ызметі бұ ғ ы мен балық шаруашылығ ы мен шұ ғ ылданады.

Қ азіргі кезде биологиялық жә не ә леуметтік факторлар қ атынасы антропология ілімінде ең кү рделі проблемалардың бірі болып отыр.

Биологиялық жә не ә леуметтік бұ л бір-біріне паралель емес жә не бір-бірімен байланыссыз екі фактор. Олар тұ лғ ағ а комплексті тү рде бюірдей ә сер етеді. Ә сер ете отырып, олардың қ арқ ындылығ ы, сапасы ә р тү рлі жә не де тү рлі байланысты. Осы орайда белгілі ғ алым И.Шванцор адам дамуындағ ы ү ш фактордың қ арым-қ атынасын суреттейді.

· Биологиялық:

Адам – табиғ и тіршілік иесі. Тұ лғ аның рухани қ асиеті биологиялық негіздері болады: іс-ә рекерт пен даму туа біткен қ абілеттіліктерімен инстинктері жә не адам бейімделетін сырт қ ы талаптары сай анық талады. Тә рбие–табиғ и дамуды тегжейтін процесс.

· Ә леуметтік:

Адам биологиялық тірі жан болып туғ анымен де, ө мір барысында ортағ а бейімделіп кетеді. (ө зіне жақ ын ә леуметтік топ ық палына). Тә рбие – сыртқ ы орта ә серін реттеуші.

· Биоә леуметтік:

Адам биологиялық та ә леуметтік те жан. Биологиялық табиғ атына психикалық процесі тә н. Ал бағ ытталуы ол ә леуметтік орта ә сері.

Қ оғ амдағ ы адамның дамуы табиғ и ә леуметтік орта мен іс-ә рекеттері арқ ылы тұ рмыс-жағ дайын, ө зінің психикасы белсенділігін ө згертеді.

Данышпан Абай айтпақ шы: “адамдар жесем, кисем десе, екіншісі, кө рсем, білсем” – дейді.

Адам кө п жағ дайда ө зін-ө зі тә рбиелей білім ө зінің дең гейін кө теруі тиіс. Адамның ә рқ ашанда алдына қ ойғ ан мақ сатты, ерік-жігері оны жетістіктерге жетелейді сол арқ ылы дамиды.