Дәріс №7 Тұтас педагогикалық үдерістегі тәрбие құралдары, формасы мен әдістерінің жүйесі

1. Тә рбие - педагогикалық процестің жетекшi компонентi

2. Тә рбие ұ ғ ымы қ оғ амдық категория ретiнде

3. Тә рбие қ ұ ралдары, формасы мен ә дістерінің жү йесі

Тә рбие адамдарғ а тә н ә леуметтік категорияғ а жатады жә не тұ лғ аны дамытуда шешуші рө л атқ арады. Даму дегеніміз, ең алдымен адам ағ засындағ ы физиологиялық жә не психологиялық сапалық ө згерістер. Бұ л ө згерістер белгілі бір ә леуметтік ортада болады. Адам биологиялық жанды зат ретінде дү ниеге келеді де, ол даму ү рдісінде ә леуметтік қ ызметтерді (ө мірге, адамдарғ а, ең бекке, тұ тастай қ оғ амғ а қ атысты, т.б.) атқ ару арқ ылы ғ ана тұ лғ а болып қ алыптасады.

Тә рбие ә леуметтік кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арағ анда қ оғ ам бақ ылайтын жә не тү зету енгізетін, жастарды мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ұ рылымдар арқ ылы басқ арып бағ ыттайтын, қ оғ амның қ азіргі жә не болашақ ө міріне қ атысуғ а мақ саттылық пен даярлау ісі.

Тә рбие туралы тү сінікке баланың жеке басының қ алыптасуы мен дербес ерекшеліктерін ескерумен іске асырылатын толық қ анды жә не толық қ ұ қ ылы тұ лғ а тә рбиелеуге болады деп тануды талап ететін жә не педагогикалық процестің субьектісі ретінде тұ лғ аның қ оғ амдағ ы жаң а ұ станымы орнығ ады.

Тұ лғ аның «қ алыптасуы» ұ ғ ымына баланың қ оғ амда ө здігінен ө мір сү руге қ абілеттілігі, ө з тағ дырына ө зі ү кім ете білуі жә не ө зінің қ арым-қ атынасын тү сіне білу қ абілетін мең герген, сонымен бірге қ ұ ндылық атаулыны тұ рақ ты таң дай алу сияқ ты дамудың шартты тү рдегі жетістіктері жатады. Тұ лғ аның қ алыптасуы – тұ лғ аның шындық пен ө зара ә рекеті барысындағ ы ө згеріске тү су ү рдісі жә не оның дене қ ұ рылысы мен ә леуметтік-психологиялық жаң аруындағ ы ө згерістердің пайда болуы.

Тә рбие жалпыадамзаттық мә дениеттің бір бө лшегі болғ андық тан, оны культурологиялық тұ рғ ыдан оқ ып, ү йренуге тура келеді. Жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды игеруде біріктіруші бастама - тә рбиенің маң ызды қ ұ ралы ретінде ана тіліне берілуі тиіс. Тіл арқ ылы кез келген халық тың даму дә режесін, оның тарихын, мә дениетін тү сінуге болады. Ө з ұ лтының тілін, музыкасын, ә дет-ғ ұ рпын, ауыз-ә дебиетін, мақ ал-мә телдерін білмеу, ол ө з халқ ынан, ө скен ортасынан, ұ лттық менталитетінен жұ рдай болып, қ ол ү зу болып табылады. Ө з халқ ымен рухани байланысы жоқ адам, тамырсыз ө скен ө сімдік, қ уыс кеуде болып қ алады. Ондай адамды космополит деп атайды. Ө з халқ ының тілін, мә дениетін білмейтін адам ө з халқ ының тарихын, ә дет-ғ ұ рпын мақ тан ете алмайды. Тә рбие адамзат қ оғ амының пайда болуымен бiрге бiте қ айнасып дамып келе жатқ аны бә рiмiзге де белгiлi. Педагогика ғ ылымы адам тә рбиесi жайлы ғ ылым болғ андық тан, тә рбие категориясы да адамзат қ оғ амымен бiрге дамып, ө згерiп отырады. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның ө зiнде ғ ылым-бiлiм дамымай тұ рғ ан кезден-ақ, адамдар ү ң гiрде ө мiр сү рiп, аң аулап, тамақ тарын тауып жегенде ө з ұ рпақ тарына кү н кө рiстiң жолдарын мұ ра етiп ү йретiп отырғ ан. Мiне, мұ ның ө зi адам баласының ә леуметтiк тә жiрибелерiн ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берiп отыруы, олар ә рекеттерiнiң тә рбиелiк сипат алғ андығ ын дә лелдейдi.

Отбасының пайда болуымен жә не жеке меншiктiң шығ уымен сә йкес тә рбие сипаты да бө лiне бастады. Ү стем тап ө кiлдерiнiң балалары ақ ыл-ой мен дене тә рбиесiне, ал қ аналушы тап ө кiлдерiнiң балалары ең бек тә рбиесiн алды. Қ оғ амда жә не тiршiлiкте болып жатқ ан кү нделiктi қ ұ былыстар тә рбие мә селесiнiң алдына жаң а мiндеттердi қ ойып отырды. Тә рбие бү гiнге дейiн бiр орында тұ рғ ан емес. Ол сан қ ұ былып, сан ө згерiске ұ шырап, қ оғ аммен бiрге жаң арып келедi. Жеке тұ лғ аны қ алыптастыру мақ саты тә рбиелік процестің тұ тастығ ын тұ рақ тандыруғ а назар аударады. Осығ ан орай, тә рбиеші мен тә рбиеленушілердің ортақ мақ сатқ а жетуге бағ ытталғ ан ө зара тиімді ә рекеті, яғ ни ынтымақ тастығ ы деуге болады.

Тә рбиенің мақ саты - қ оғ амды ізгілендіру мен демократияландыру ү рдістеріне, нарық тық қ атынастарғ а, жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарғ а жә не тә рбиенің осы заманғ ы теориясына сү йенумен, Қ азақ станның ұ лттық жә не ә леуметтік-экономикалық ерекшеліктерін есепке алумен, ө зінің ішкі мү мкіндігін ө здігінен толық пайдалануғ а даяар, белсенді, іскер, қ оғ ам алдындағ ы ө зінің жауапкершілігін сезінетін, сонымен бірге қ айырымды, - жә не тапқ ыр, қ оғ амдық талаптарғ а икем, жеке басының мү дделерін қ оғ амдық мү ддемен ұ штастыруғ а қ абілетті, жеке басының қ ұ нын бағ алай білуші, жоғ ары ойлы, адал, ұ лттық санасы оянғ ан, басқ а да ізгі қ асиеттері жетілген, мә дениетті азамат тә рбиелеу. Бү гінгі Қ азақ стан Республикасында халық қ а білім, тә рбие берудің негізгі мақ саты - Қ азақ станның егемендігін қ амтамасыз ету, оны бү кіл дү ниежү зі мойындап, алдың ғ ы қ атарлы мемлекеттермен тең қ арым-қ атынас жасау ү шін оқ ушы жастарғ а Қ азақ стандық патриотизмді, ө з Отанын сү йе білуді ү йрету, саяси бостандық ты қ амтамасыз ететін нарық тық ірге тас қ алаудың нә тижесінде, экономикалық бостандық қ а қ ол жеткізу, осылардың бә рін іс жү зінде жү зеге асыратын ізгілікті жеке тұ лғ аны дамыту, білімді, іскер жастарды тә рбиелеу болып табылады.

Осығ ан орай, мектеп мұ ғ алімдерінен тә рбиенің мә нін, мақ саты мен міндеттерін жете тү сініп, біліп, оны жү зеге асырулары талап етіледі.

Мақ сат дегеніміз алғ а қ ойылғ ан биік мұ ратқ а ұ мтылу, оны іске асыруғ а ә рекет ету. Мақ сат жас ұ рпақ тың болашағ ын алдын ала ойластырып, оларды ө мірге ә зірлеу барысында жү ргізілетін тә рбие жұ мысының нә тижесінде, жеке басына тә н сапалық қ асиеттерінің дамуын қ амтамасыз ету. Тә рбиенің мақ саты мен жү йесі қ оғ амның дамуына тә уелді.

Мақ сат пен міндет бү тін жә не бө лшек ретіндегі ара қ атынаста болады, ол тә рбие жү йесіне жә не оның компоненттеріне тә уелді болады.

Тә рбие мақ саты жалпы жә не жеке болып келеді. Тә рбиенің жалпы мақ саты барлық азаматтардың бойында сапалық қ ұ ндылық тардың, ал жеке мақ саты - жеке тұ лғ аның қ алыптасуын кө здейді. Қ азіргі заманда тә рбие мақ сатының алуан тү рлі болуына қ арай, соғ ан сә йкес оның жү йесі жасалынады.

Тә рбиенің мақ сатына обьективті себептер ық пал етеді, олар: адамның физиологиялық жетілуі мен психикалық дамуы, философия мен педагогика ғ ылымның жетістіктері, ә леуметтік ортаның қ оғ ам мү ддесіне қ арай, ү немі ө згеріп отыруы.

Қ оғ амның мә дени дең гейі, тә рбие мақ сатының жалпы бағ ытын анық тап отырады. Тә рбие мақ саты қ оғ амның нақ ты тарихи сипатына қ арай ө згеріп отырады.

Тә рбие мақ сатын тұ жырымдауда, міндетті тү рде табиғ ат, қ оғ ам, адамның обьективті даму заң дылық тарына сү йену керек.

Гуманистік педагогика баланың білімге қ ызығ ушылығ ын оятуды ең басты мә селе деп қ арайды. Сондық тан да, тә рбиеленушінің ө з ынта-ық ыласымен жетістікке жету мү мкіндігіне басшылық жасауғ а ерекше мә н беріледі. Осығ ан орай, тә рбиелік мақ сатты екіге бө луге болады; бірінші қ оғ ам алдындағ ы жалпы жоғ ары мұ рат (идеал) жә не екінші, кө кейтесті мақ сат - жас ұ рпақ тың жеке тұ лғ алық қ асиетін қ алыптастыру. Соң ғ ысы тұ лғ аның дамуы мен даралығ ын қ алыптастыру жә не ү здіксіз дамыту міндеттерімен нақ тыланады.

Тә рбиенің обьектісі - тұ лғ а болса, ұ стаз оларды дамыту ү шін оларғ а тә рбие субьектісі ретінде қ арап, олардың белсенді іс-ә рекетін ұ йымдастырып, басшылық жасауы қ ажет. Тә рбиенің барлық тү рі біртұ тас педагогикалық процесс шең берінде қ арастырылады (Н.Д.Хмель).

Тә рбиенің мақ саты - жастардың тұ лғ алық қ асиеттерін дамыту, олардың жоғ ары адамгершілік ұ станымдарын қ алыптастыру, ө мірге, ең бекке ә зірлеу.

Осығ ан байланысты тә рбиеге қ ойылатын негізгі мақ саттар мынадай:

- жеке тұ лғ аның дү ниеге ғ ылыми кө зқ арасын дұ рыс қ алыптастыру;

- жеке тұ лғ аның даралық жә не дене қ абілеттерін жан-жақ ты дамытып, эстетикалық талғ амдары мен сезімдерін қ оғ амның талаптарына сай тә рбиелеу.

Тә рбиелік мақ сатқ а сә йкес, тә рбие мынадай кешенді міндеттерді шешуді алғ а қ ояды: дү ниетанымы кең, ой-ө рісі жоғ ары, жеке тұ лғ алық қ асиеттері дамығ ан адамның негізін қ алыптастыру; ең бек, таным, қ оғ ам, отбасы, уақ ытты тиімді пайдалана білу тә різді ә леуметтік қ ызметтерді ө з мә нінде қ абылдап, оларды пайдалана білуге даярлау, кә сіп таң дау; ө з тағ дырын ө зі шешуге мү мкіншілік жасау, оқ ушылардың ө зін-ө зі тә рбиелеуіне, ө з бетімен білім алуына мү мкіндіктер туғ ызу.

Тә рбие - педагогикалық процестің жетекшi компонентi

Тә рбие мақ сатын жү зеге асыру, оның қ ұ рамды бө ліктерінің байланыстарын шешуді талап етеді. Тә рбие мақ саты мен міндеттерін жү зеге асыру ү шін оның мазмұ ны, тә рбие ә дістері мен қ ұ ралдары, формалары бірімен-бірі тығ ыз байланыста қ арастырылуы тиіс.

Мұ ғ алімнің іс-ә рекет обьектісі – педагогикалық процесс. Педагогикалық процестің тү пкі мақ саты адамның тұ лғ а ретінде қ алыптасуы болса, онда педагогикалық процестің элементарлық бірлігі - бастапқ ы абстракция болып қ алыптасудың қ ас-қ ағ ым сә ті “педагогикалық ситуация” болады.

Педагогикалық ситуация педагогикалық шындық қ а тә н кө пқ ырлы болады, оның нақ ты бір қ ырына кө ң іл бө лу қ ажет, мысалы, оның орны, ө тетін уақ ыты, себеп-салдары, пайда болу жағ дайы, тә рбиеленушілердің жас ерекшеліктері, ә леуметтік жағ дайы, психо-физиологиялық ерекшеліктері, іс-ә рекеттің мазмұ ны мен тә сілі айқ ындалып, қ ас-қ ағ ым сә ттегі педагогикалық процесс ішіндегі тұ лғ а қ озғ алысының дамуын кө руге мү мкіндік туады.

Педагогикалық процесте “ұ стаз – оқ ушылар”, “оқ ушы – оқ ушы”, “сынып оқ ушылары – сынып ұ стаздары” жү йесі қ ызмет етеді. Мектептің педагогикалық процесі – “мектеп – оқ ушылар” жү йесінің ө мір сү ру қ ызметінен тұ рады.

Мектеп педагогикалық процесі кө п дең гейлі жә не кө п қ ұ рылымдық қ ұ былыс, себебі олар ө зінен кейінгі дең гейдегі жү йелерді қ амтиды. Жү йе тек іс-ә рекетпен алмасу арқ ылы ө мір сү реді. Мә селен, ұ стаздар оқ ушыларды ә р-тү рлі тә сілдер мен іс-ә рекеттерге тә рбиелесе, онда оқ ушылар оны мең гере отырып, педагогикалық процестің белсенді қ атысушылары болып, тек репродуктивті дең гейде ғ ана емес, шығ армашылық дең гейіне кө теріледі. Педагогикалық процесте мұ ғ алімнің басқ ару обьектісі - оқ ушылардың іс-ә рекеті болады. Іс-ә рекеттің барлық бө лшектері (мақ сат, міндеттер, мазмұ н жә не т. б.) жү йелі қ ызмет ету ү шін, оқ ушы оны мең геруі тиіс. Ол ү шін ұ стаздар, ата-аналардың іс-ә рекеттері оларғ а кө мек кө рсетуге бағ ытталуы керек.

Педагогикалық процестегі мұ ғ алімнің басқ аруы - субьектілер арасындағ ы қ арым-қ атынастар болады. Олар арқ ылы субьектілердің іс-ә рекетімен бірге олардың дамуына тиімді жағ дайлар қ амтамасыз етіледі.

Педагогикалық процесс оқ ушылардың ұ стаздармен бірлескен, жә не олардың басшылығ ымен жү зеге асатын іс-ә рекеті, ол ә леуметтік тә жірибені мең геруге жә не ә рбір оқ ушы тұ лғ асын қ алыптастыруғ а бағ ытталып, дамуғ а жә не ө зін ең бекте, қ оғ амдық ө мірде жү зеге асыруғ а дайын болуын қ амтамасыз етеді.

Қ оғ амдық мә дениеттi игеру - тә рбие мақ сатының ә дiснамалық негiзi

Мә дениет – адамдардың бірлесе атқ аратын ғ ылыми, моральдық -ә леуметтік, кө ркем жә не техникалық қ ұ ндылық тар жасаудағ ы қ арым-қ атынастар жиынтығ ы. Мә дениеттің мә ні адамның ө зіндік адамдық ең бегімен байланысты туындайтын ө нім. “Адамды адам еткен ең бек“ деген қ ағ ида осыдан шығ ады.

Материалдық мә дениет адам қ олымен жасалғ ан материалдық қ ұ ндылық заттардың жиынтығ ы (техника, қ ұ рал-жабдық, ә р тү рлі бағ ыттағ ы обьектілер, т.б.).

Рухани мә дениет (интеллектуальдық) адамдардың табиғ ат пен қ оғ амды қ абылдауы мен бейнелеуіндегі белгілі бір ғ ылым немесе ө нереде айқ ындалғ ан болмысы ретінде қ абылданады. Ә леуметтік қ алыптағ ы мә дениет, қ оғ амдық ө мірді ұ йымдастыру (экономика, қ ұ қ ық, саясат, т.б.) мінез-қ ұ лық қ а тә уелді еместігімен ерекшеленеді.

Мә дениетте пайда болатын ә леуметтік идея жеке тұ лғ аның бойына адамды ә леуметтендіру ү рдісі барысында енеді, яғ ни жеке адамғ а жалпыадамзаттық мә дениеттің жиынтығ ын бү гінгі нарық тық экономиканың талаптарына негіздей отырып мең герту кө зделеді.

Осымен байланысты мұ ғ алімнің кә сіби біліктілік бағ ыты кү шейеді. Жеке тұ лғ аны қ алыптастыру процесін ұ йымдастыру ү шін оның ү немі мә дениетке кіруіне зер салу, бү гінгі мә дени жетістіктер дә режесінде ә лемдік мә дениетпен қ арым-қ атынас жасауы арқ ылы тұ лғ аның ә леуметтік ө мірдің мағ ынасына енуін қ арастыру кө зделеді.

Жеке тұ лғ аның осы заманғ ы тә рбиесінің негізіне адамзаттық мә дениеттің бү кіл дү ниежү зілік қ оры алынуы керек. Атап айтқ анда, мә дениеттің барлық тү рі: ақ ыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, этикалық, экологиялық, экономикалық, саяси, қ ұ қ ық тық мә дениеті, тұ лғ аның кә сіби бағ дары мен политехникалық, ең бек мә дениеті қ амтылады.

Мә дениеттің осы тү рлерінің бә рі, олардың ө зара ә рекеттеуі адамның дү ниені, табиғ атты, қ оғ амды, техниканы, ө нерді біртұ тас қ абылдауымен бірге, оның тұ тас ғ ылыми кө зқ арасын қ алыптастыруғ а негіз болады.

Ғ ылыми кө зқ арас – ғ ылыми негізделген сенімнің, кө зқ арастың адамның табиғ ат жә не қ оғ аммен қ атынастарындағ ы мінез-қ ұ лқ ын, эмоционалдық сезімін, танымдық қ ызметін айқ ындайтын кешен. Кө зқ арастың осы сипаттамасының мә нін ашу ү шін, тә рбиеші ө зінің жалпы жеке бас мә дениетінің жү йеге келтірушілік, кіріктірушілік рө лін тү сініп, ө зінің бойында жалпы ә лемдік мә дениеттің барлық тү рін жинақ тап кіріктіре пайдалануы тиіс.

Интеграциялы, яғ ни кіріктірілген кө зқ арас осы заманғ ы оқ ушының тұ тас тұ лғ асын қ алыптастыру мақ сатында тә рбиелік қ ызметтің негізгі компоненттерінің ара қ атынасын кү шейтуге жә не оны жү зеге асыруғ а мұ ғ алімді бағ ыттайтын ә діснамалық ұ станым ретінде қ арастырылады.

Тә рбие ү рдісінің мақ саттылығ ы нақ ты ө мір талабына сай белгіленсе ғ ана ө з нә тижесін береді. Оны тә рбишілер ө з қ алауымен анық тай алмайды. Себебі тә рбие мақ саты қ оғ амның саяси-экономикалық, мә дени даму дең гейімен тығ ыз байланысты.

Қ азақ стан Республикасы ә лемдік білім кең істігіне енуді мақ сат етуіне орай, мектептегі білім беру саласының тү бегейлі ө згеріске тү суі оқ ушылардың тә рбиелік, мә дени дең гейін ә лемдік жетістіктер дең гейіне кө теруді қ ажетсінеді. Осығ ан орай қ азіргі заман оқ ушыларын тә рбиелеу мақ саты ізгілікті, білікті, мә дениетті, ө зіндік ө мірлік ұ станымы бар, қ арым-қ атынас мә дениеті жетілген, ө з ө мірін қ ұ руғ а, кез келген жағ дайда дұ рыс шешім қ абылдауғ а бейім жас ұ рпақ ты тә рбиелеу болып табылады.

Тә рбиенің мә дени қ ұ былыс ретіндегі міндеттері: ақ ыл-ой, адамгершілік, ең бек, этикалық, эстетикалық, экономикалық, экологиялық, қ ұ қ ық тық, саяси мә дениет тү рлерін мектеп қ абырғ асынан қ алыптастыру кө зделеді. Мә дениетті кешенді тү рде қ алыптастыруды жү зеге асыру, жеке тұ лғ аның сапалық қ асиетін арттырады. Тә рбиенің мазмұ нына бү кіл мә дениет жетістіктері қ амтылады. Тә рбие мазмұ ны тә рбие міндеттерін толық тай жү зеге асыруды қ арастырады. Сө йтіп, тә рбие мақ саты, міндеттері, мазмұ ны тығ ыз байланыста оқ ушылардың жас жә не жеке, дара ерекшеліктеріне қ арай ұ йымдастырылады.

Тә рбие процесiнiң ө зiндiк ерекшелiктерi. Тә рбиенің қ оғ амда атқ аратын қ ызметіне қ арай, ө зіндік ерекшеліктері болады.

Тә рбие - қ оғ амдық қ ұ былыс. Адам қ оғ амнан тысқ ары ө мір сү ре алмайды. Қ оғ амның дамып ө ркендеуіне байланысты, тә рбиенің мақ саты жаң а жағ дайғ а байланысты толығ ып отырады.

Тә рбие - біртұ тас процесс. Тұ лғ аның кісілік қ асиеттерін қ алыптастыру бірың ғ ай жағ дайда, бір уақ ытта іске асырылады. Тұ лғ а жеке адам ретінде тә рбиеленеді.

Тә рбие - ұ зақ, ә рі кү рделі процесс. Адам туып, есею барысында тә рбиенің ық палында болады. Онан кейінгі уақ ытта ө зін-ө зі тә рбиелеу процесімен жетіледі. Тә рбие мақ сатының нә тижесіне дереу қ ол жеткізуге болмайды. Мектепте ә р оқ у сатысындағ ы оқ ушылардың тә рбиелік дең гейіне талаптар қ ойылып, соғ ан қ ол жеткізу кө зделеді. Тә рбиеге іштей жә не сырттай ық пал жасалады.

Тә рбие - кө пжақ ты процесс. Мектеп оқ ушыларын тұ лғ а етіп тә рбиелеу, қ алыптастыру, дамыту, оларды қ оғ амдық ө мірге даярлау барлық қ оғ ам азаматтарының міндеті. Қ оғ амның тә рбиелік ә рекетін бірың ғ ай бағ ытта ұ йымдастырып, оқ ушының тұ лғ алық қ асиетін қ алыптастыруды жү зеге асыратын мектептегі ұ стаздар ұ жымы мен отбасы.

Тә рбие кө п факторлы, екi жақ ты жә не белсендi ү рдiс. Тә рбие - жеке тұ лғ аның қ алыптасуының ең басты факторы. Тұ қ ым қ уалаушылық, орта жә не тә рбие жеке тұ лғ аның дамуы мен қ алыптасуының негізгі обьективті факторлары болып табылады. Биологиялық фактор, тұ қ ымқ уалаушылық пен адамғ а тә н қ асиеттер: іс-ә рекеттің кез келген тү ріне бейімділігі жатады. Адамның биологиялық жетілуі мен ө згеру процесі оның мінез-қ ұ лқ ына ә сер етеді.

Адамның жеке тұ лғ а болып қ алыптасуына сө йлеу, ойлау, тік жү ру секілді адамғ а тә н бейімділіктердің дамуы ү шін қ оғ ам мен орта қ ажет. Адамның мейілінше дамуына ә сер ететін ә леуметтік орта, ә сіресе, қ азіргі уақ ыттағ ы экономиканың ө згеруі, қ ала мен ауылдағ ы ө мір жағ дайлары, миграциялық жә не демографиялық процестер, сә билердің дү ниеге келуіндегі, ө мірінің ұ зақ тығ ындағ ы ө згерістер, т.с.с. жатады.

Тә рбие - жеке тұ лғ аны қ алыптастыру процесі. Ол білім беру орындарында жү ргізіледі. Мектепте педагогикалық процесті сауатты ұ йымдастырумен бірге, оқ ушылардың жан-жақ ты қ ызмет ә рекетін тиімді ұ йымдастыру, жеке тұ лғ а дамуының шарты болып табылады.

Тә рбие процесінің кү рделілігі оның сан-алуан болуымен қ арастырылады. Мектепте тә рбиелік ық палдардың барлығ ын интеграциялы, яғ ни кіріктірілген қ атынаста іске асыру қ ажеттігі пайда болады. Тұ лғ аның біртұ тастығ ын қ амтамасыз ету тә рбие ү рдісінің мақ сатын, міндеттерін, мазмұ нын, ә дістері мен формаларын бірімен-бірін тығ ыз байланыста жү ргізудің керектігін кө рсетеді. Тұ лғ аның сапалық қ асиеттерін қ алыптастыру бір сә тте, кешендітү рде іске асырылатыны белгілі, сондық танда педагогикалық ық пал да кешенді сипатқ а ие болуы тиіс.

Тә рбие ұ ғ ымы қ оғ амдық категория ретiнде қ ызмет етедi. Олай болса, оның анық тамасы, мақ саты жә не мiндетi адамзат қ оғ амында болғ ан ә рбiр ө згерiстен соң мiндеттi тү рде ө згерiп отырады. Ө йткенi, сол қ оғ амда ө мiр сү ретiн адамдардың ә леуметтену процесi нә тижесiнде бү кiл болмысы, психологиясы, сұ ранысы жә не т.б. ө згередi. Олай болса, оларды тә рбиелеудiң теориясы мен ә дiс - тә сiлдерi де ө згеруге тиiстi. Оғ ан дә лел, кең естiк тә рбиедегi жеке адамғ а қ ойылғ ан талап пен бү гiнгi балалар тә рбиесiне қ ойылатын талап бiрдей еместiгi. Елiмiздiң егемендiк алуына байланысты тә рбие ұ лттық бағ ытқ а бет бұ рды. Ө йткенi, қ оғ амғ а тә уелсiз қ азақ станның ұ лттық тә рбиесiн алғ ан жастарын қ алыптастыру қ ажеттiлiкке айналып, тұ ң ғ ыш рет 1993 жылы жаң а ұ лттық тә лiм-тә рбие тұ жырымдамасы жарық кө рдi. Онда тә рбиеге берiлген анық тама да жаң аша бағ ытта берiлдi яғ ни онда: " Тә рбие дегенiмiз-халық тың ғ асырлар бойы жинақ тап, iрiктеп алғ ан озық дә стү рлерiн жас ұ рпақ тың бойына сiң iру", -деп анық тама берiлдi. Ал, тә рбиенiң негiзгi мақ саты-ұ лттық тә рбие беру болды. Себебi, бiздiң ұ лтымыздың ғ асырлар бойы қ олданып келген дә стү рлi тә рбие тә жiрибесi ө те жоғ ары тиiмдiлiк кө рсетiп келгенi бә рiмiзге белгiлi. Онда тә рбиенiң алдына қ ойғ ан мiндеттерi: ең алдымен денi сау, ұ лттық сана сезiмi оянғ ан, рухани ойлау дә режесi биiк, мә дениеттi, парасатты, ар-ожданы мол, ең бекқ ор, iскер жә не бойында басқ а iзгi қ асиеттер қ алыптасқ ан адамды тә рбиелеу деп кө рсетiлдi. Осы мiндеттердi мемлекеттiк тұ рғ ыда жү зеге асыруда мектеп бағ дарламаларына кө птеген ө згерiстер яғ ни жаң а оқ у пә ндерi енгiзiлiп, тә рбие сағ аттарының ұ йымдастырылуы мен мазмұ ны жаң аша этнопедагогикалық тұ рғ ыда қ арастырылды.

Қ оғ амда нарық тық экономиканың келуiне байланысты балалар психологиясын нарық талаптарына сай тә рбиелеу қ ажеттiлiкке айналды. Оларда ұ лттық тә рбиемен қ оса нарық заманына сай қ асиеттердi қ алыптастыру тә рбие мақ сатына айналды. Осы тұ ста ғ алымдар Қ оянбаевтар тә рбие ұ ғ ымына былайша анық тама бередi: " Тә рбие дегенiмiз-жастарды қ оғ амда ө мiр сү руге жә не ең бек етуге бейiмдеу".

Гумандылық ты тә рбиелеу. Гуманизм (латын сө зі - адамгершілік) дү ниетаным принципі. Оның негізіне адам мү мкіншілігінің шексіздігіне, ө зін-ө зі дамыту қ абілетіне деген сенімі мен ерік бостандығ ын, абыройын қ орғ ау, адамның бақ ытқ а жету жолындағ ы қ ұ қ ығ ы мен оның барлық сұ раныстарын қ амтамасыз ету қ оғ амның тү пкілікті мақ саты деген мұ рат жатады. Гуманизм XIV-XVI ғ.ғ. қ оғ амдық ой-пікірде, ә дебиетте, ө нерде, ғ ылымда алдың ғ ы қ атарлы прогресшіл идеялық ағ ым ретінде қ алыптасқ ан. Бертін келе адамды барынша ардақ тайтын, адамгершілік қ асиеттерін, бас бостандығ ын қ орғ айтын біртұ тас кө зқ арастар жү йесіне айналды.

Гумандылық адамды қ ұ ндылық ретінде екі қ ырынан қ арастырады, бірінші қ ыры - ә р индивидтің табиғ и ө мірінің жә не екінші қ ыры - ә леуметтік тұ рғ ыдан қ оғ амда атқ аратын қ ызметі мен оның тұ лғ алық сапасының дамуы.

Гумандылық жеке тұ лғ аның адамгершілік-психологиялық қ асиеттерінің бірлігі, адамды жоғ ары қ ұ ндылық деп саналы қ абылдауы мен сезіну қ атынасын білдіреді.

Гумандылық тұ лғ аның сапасы ретінде ө згелермен жә не тұ лғ ааралық қ арым-қ атынаста қ алыптасады. Тұ лғ аның бұ л сапасына рахымдылық, достық, адамғ а дер кезінде кө мекке келу, адамғ а мейірімділік кө рсету тә різді қ асиеттер жатады. Рефлексия - басқ а адамның мұ қ таждығ ы мен кө ң іл-кү йін сезіне білу, оның орнына ө зін қ ойып, оның басынан ө ткен жағ дайды сезіне білу, ол қ иналғ анда демеу кө рсету. Толеранттық - ө згенің ой-пікіріне, сенімі мен қ ылық тарына тө зімділік таныту.

Гумандылық ты тә рбиелеу тү рлі іс-ә рекеттер мен тұ лғ ааралық қ атынастарда іске асады. Оқ ушы ө згелердің жеке басындағ ы тү рлі жағ дайларғ а тү сіністікпен қ арап, жолдастарының кө ң іл-кү йімен бө лісе білуі тиіс. Оқ ушының басқ алардың басына келген жағ дайларғ а қ аталдық танытуы мен бейжай қ алып кө рсетуі тә різді жағ дайлар, ү немі мұ ғ алімнің назарында болуы керек. Мұ ғ алімнің гуманитарлық кә сіби мә дениеті оқ ушыларда гумандылық сапаны тә рбиелеумен бірге, оны ү немі оқ ушылармен қ арым-қ атынаста қ олдана білуі шарт. Ұ стаздың оқ ушығ а гуманды қ арым-қ атынасының тә рбиелік ық палы ө те жоғ ары болады. Сонымен қ атар оқ ушылармен моральды-этикалық ағ арту жұ мыстарын да жү ргізуі қ ажеттігін назардан тыс қ алдыруғ а болмайды.

Гумандылық, яғ ни адамшылық ты тә рбиелеудің басты жағ дайлары ұ жымдық оқ у жұ мысы мен қ оғ амдық пайдалы ең бекке оқ ушыларды ү немі қ атыстыру, ә сіресе, біріне-бірі қ амқ орлық, кө мек кө рсететін, ә лсіздерді қ орғ айтын ситуацияларды жиі пайдалануды қ арастыру керек. Тә рбие барысында жақ сылық пен жамандық, абстрактілі жә не практикалық гуманизм, ә леуметтік ә ділеттілік пен ә ділетсіздік туралы пікірлер, оқ ушылардың адамдар қ арым-қ атынасындағ ы гуманистік принциптерді тү сінуіне мү мкіндік береді. Гуманистік дү ниетаным жалпыадамзаттық сипатқ а ие.

Саналы тә ртіпті жә не мә дени мінез-қ ұ лық дағ дыларын қ алыптастыру

Адамгершілік тә рбиесінің маң ызды элементтерінің бірі, саналы тә ртіп жә не мә дени дағ дыларды тә рбиелеу. Тә ртіп дегеніміз - адамның кез келген ә рекетін ұ йымдастыра білуі. Тә ртіп адамның қ оғ амдық ережелер мен тә ртіпке сә йкес іс-қ имылы мен ө мір сү руін бейнелейді. Тә ртіптілік жеке тұ лғ а сапасы ретінде оның тү рлі ө мірлік ә рекеті мен қ ызметіндегі ұ стамдылығ ын, ішкі тә ртібіне бейімдігін, жеке бастық жә не қ оғ амдық мақ сатқ а, мә дени қ алыпқ а, принципке бой ұ сынуын кө рсетеді.

Мектеп тә ртібі қ оғ амдық тә ртіп кө рінісінің бірі. Оқ у орнында қ абылданғ ан тә ртіп, оқ ушылар мен мұ ғ алімдердің жә не оқ ушылардың ө зара қ арым-қ атынастары мен ұ жым мү шелері қ абылдағ ан ереже мен талап етілетін шарттарғ а мойын ұ сынуы. Тә ртіп адамгершілік тә рбиенің бір қ ыры болғ андық тан, оқ ушы мектепте орнық қ ан тә ртіпті саналы тү сініп қ абылдауы тиіс. Мектепте орнық қ ан тә ртіп, баланы ә леуметтік ө мірге тә рбиелейді. Қ алыптасқ ан тә ртіп, баланың іс-қ имылын, мінез-қ ұ лық дағ дыларын анық тайды. А.С.Макаренко тә ртіпті адамгершілік жә не саяси қ ұ былыс деп санайды, сондық тан ол тә ртіпсіздік пен қ оғ амдық тә ртіп бұ зуғ а қ айшы келеді.

Мектеп тә ртібін қ адағ алау, кө пшіліктің талабын мойындауды білдіреді. Тә рбиеші оқ ушығ а, саналы тә ртіп пен мә дени дағ дыларды мең герудің, оқ ушының ө зі, ұ жым жә не қ оғ ам ү шін маң ызды екенін тү сіндіруі керек. Жеке тұ лғ аның тә ртібі, оның еркі мен қ абілетін ұ йымдастыра білуіне, ө з мақ сатына жетуіне байланысты болады. Оқ ушының ө з атқ аратын ісіне жауапкершілікпен қ арауғ а, кез келген жағ дайғ а байланысты дұ рыс шешім қ абылдай білуге қ ұ қ ылы. Тә ртіптілік жеке тұ лғ аның сапасы ретінде, мә дени дағ дыларда бейнеленеді.