Негізгі түсініктер. - Роулс пен Коциктің әділеттілік теориясы

- Институционалды жү йе

- Ә кімшілік институты

- Ә ділеттілік мазмұ ны

- Роулс пен Коциктің ә ділеттілік теориясы

- Ү кімет пен бизнес қ арым-қ атынастарының этикалық аспектісі

1. Ү кімет пен бизнес арасындағ ы қ атынастарды анық таудың тарихи жә не теориялық -сараптамалық жолдары

2. Ү кімет-бизнес қ атынастарын жақ сартудағ ы ә кімшілік институтардың функционалдық жә не қ ұ рылымдық сипаттамалары

3. Роулс пен Коциктің ә ділдік теориясы

4. Ү кімет пен бизнес арасындағ ы қ атынастардың тә жірибесін талдау

5. Ү кімет пен бизнес арасындағ ы қ атынастардың этикалық аспектісі

1. Стратегиялық зерттеудегі жаң а жетістіктер «мемлекеттік басқ ару секторларының» бә секелік формасы ретінде маң ыздылығ ын тү сіндірді.

Жеке кә сіпорындардың «бизнес-ү кімет» қ атынасын басқ ару қ абілеттілігі – табысқ а бағ дарланғ ан стратегия. Стратегияны қ арастырудағ ы жетістіктер бә секелік фактор ретіндегі «мемлекеттік басқ ару секторының» маң ыздылығ ын тү сінуге ә келді.

Осы қ орытындының маң ыздылығ ы келесі жағ дайларды анық тау барысында айқ ындалады:

1. Кейбір кә сіпорындар мен нарық секторлары ү шін мелекеттік институттар айтарлық тай кө лемдегі ө ткізу нарығ ын білдіреді. Мемлекет жә не тапсырыс берушімен қ атынас жасау, оның қ ажеттіліктерін ескеру, қ ызмет ету тә ртібі (формальды процедуралар) мен шешім қ абылдау процесінің сипатты белгілері – ө зге кә сіпорындардан бә секелік басымдық болып табылады.

2. Кейбір секторлар ү шін ө кілеттіктерді, басқ ару қ ұ ралдарын ұ сыну, қ оғ амдық институттардың лицензиялар мен куә ліктерді беуі ө ндіріс шығ ындарына, нарық тың ө згермелі жағ дайдарына иелімелі бейімделуге шешуші ық пал етеді.

3. Қ оғ амдық инситуттар ө здерінің қ ызметтерін жү зеге асыру барысында жү гінетін процедуралар (жалпы қ ауіпсіздікті қ олдау, заң дарды ұ стану, соттық ә кімшілік), инфрақ ұ рылым дең гейі (ө ндірістік жә не ә леуметтік) мен коммуналды қ ызмет кө рсету тиімділігінің дә режесі (кө лік, телекоммуникация, газ, энерге­тика) – осының барлығ ы экономикалық жү йеге ық пал ететін пункттер. Ық пал сектордан секторғ а жә не компаниядан компанияғ а ө тіп, ө згеріске ұ шырайды.

Тө мендегі мә селелермен байланысты интерұ лттандыру процесінен туындайтын перспектива:

1. Жеке кә сіпорындардың бә секеқ абілеттілігі жекелеген кә сіпорын ішіндегі факторлардан, сонымен қ атар белгілі сектор қ рылымынан, оның бас офисінің орналасуынан тә уелді болады.

2. Ө ндірістік жә не коммерциялық, қ аржылық мә селелер бойынша инвестицияларғ а ық пал ететін шешімдер бойынша тү рлі елдер арасындағ ы келіспеушіліктерді шешу.

«Тә уекелді талдау» моделі макроэкономикалық индикаторларғ а (ЖҰ Ө динамикасы, экономикалық жү йе қ ұ рылымы, бағ алық сектор сипаттамасы), ә леуметтік жә не саяси индикаторларғ а (саяси тұ рақ тылық, тү рлі индикаторларғ а деген сезімталдық, ә леуметтік жә не экономикалық жандал) жә не «жеке кә сіпорынғ а бағ ытталу саясатына» негізделген.

«Қ атынастар динамикасын талдау» моделі іскерлік жү йе (жеке кә сіпорындар жү йесі) мен институционалды жү йесі (мемлекеттік институттар жү йесі) арасындағ ы қ атынастарғ а ерекше назар аударады.

2. Экономикалық жә не институционалды жү йелер арасындағ ы қ атынастар мә селесі бойынша экономикалық саясатқ а қ атысты мемлекеттік институттардың қ ұ рылымдық жә не функционалдық сипаттамаларын талдау маң ызды ақ парат береді:

- жалпы экономикағ а қ атысты нақ ты жә не кү тілетін сектор салмағ ы;

- сектордың даму болашағ ы;

- сектор қ ұ рылымы.

Жеке кә сіпорындар мен ү кімет ө зара қ атынастар сипатын бә секелік стратегияны талқ ылауғ а енгізудің тү рлі дең гейде жү зеге асатынын ескеру керек:

- экономикалық жү йенің жалпы дең гейінде;

- тү рлі экономикалық секторлар дең гейінде;

- компания дең гейінде.

Ү ш дең гейдің ә рқ айсысы ү шін талдау тү рлі мақ саттарды кө здейді:

- стратегиялық конфронтация ү шін жеке кә сіпорындар мен қ оғ амдық институттар арасындағ ы ө зара қ атынастардың шекті сә ттерін таң дау;

- жү йелі концептуалды қ ағ идаларын ө ң деу;

- адамдарда, менеджерлерде осындай ө зара қ атынастарды жақ сарту қ абілеттіктері мен ептіліктерін дамыту.

Аталғ ан мақ саттар стратегиялық талдау, стратегиялық жү зеге асыру сияқ ты аталмыш процестерді анық тайды.

Бірақ ө зара қ атынастар пә ні мемлекеттік институттардың қ ызмет етуін зерттеу тұ рғ ысынан да сыйымды. Ө ткен ед оның негіздері болып табылғ андар:

- жалпы пайдаланылатын тауарлар мен ә мбебап тауарлардың ө ндірісін іскерлік ә дістермен басқ ару. Бұ л – кә сіподақ тарды дифференциациялау;

- дамуды қ олдау саясаты (мысалы, жаң а кә сіпорындардың қ ұ рылуын қ олдау бойынша ә рекеттер). Бұ л – экономика дамуының макро бағ ыты.

Мемлекеттік сектордың қ аржылық жә не функционалды дағ дарысы жеке кә сіпорындардың мемлекет қ ызметтерін атқ аруғ а салымын қ айта бағ алауын қ амтитын зерттеудің жаң а аумағ ын ашты.

Бұ л перспектива тұ жырымдамалар арасындағ ы айырмашылық тарғ а ә келеді:

- мемлекет қ ызметі процестердің белгілі жиыны арқ ылы қ ажеттіліктерді қ анағ аттандырудан тұ рады;

- қ оғ амдық қ ызметтерді ө ндіру.

Пә ннің кү рделілігі екі элементті сипаттайтын теорияларғ а жү гінуден тұ рады – жеке кә сіпорындар мен қ оғ амдық институттар.

Осығ ан қ атысты тү рлі тә сілдемелерді атап ө туге болады:

- теоретико-дедуктивті;

- тарихи;

- салыстырмалы;

- сипаттаушы-индуктивті.

Теоретико-дедуктивті тә сілдеме ә леуметтік-экономикалық жү йелер, жеке кә сіпорындар мен қ оғ амдық институттар негізіндегі теориялардың дамуы ретіндегі ө зара қ атынастар пә нін қ арастырады.

Жекелей алғ анда, бір жағ ынан, тиімділік қ ағ идалары арқ ылы мақ саттарғ а жету ү шін ә дістерді анық таумен «басқ ару теориясымен» байланысқ а негізделсе, екінші жағ ынан, басқ ару ғ ылымында ө зара қ атынастар сипаты туындайды:

- жеке кә сіпорындар ү шін тиімділік тұ жырымдамасы ө ндірілген нә тижелер мен пайдаланылатын ресурстар арасындағ ы коэффиицентті анық тау ү шін тиімділік тұ жырымдамасы қ абылданды;

- мемлекеттік институттар ү шін тиімділік тұ жырымдамасы аталмыш жағ дайдан тә уелділікті анық тау ү шін қ абылданды;

- ө зге ассоциация типтері ү шін тиімділік тұ жырымдамасы ә леуметтік ә рекетке ық пал ететін басқ ару дең гейін сезіну ү шін қ абылданғ ан.

Басқ ару ғ ылымының прогрессивті эволюциясы сыртқ ы ө зара қ атынастарғ а шоғ ырланғ ан. Олардың ішінде «ө ндірістік жү йе» (жеке кә сіпорындар жү йесі) мен «ө ндірістік емес жү йе» (қ оғ амдық институттар жү йесі) арасындағ ы қ атынасты атап ө туге болады.

Жү йедегі мә селелермен байланысты талдау саяси жә не институцоналды ерекшеліктердің жеке кә сіпорындағ ы басқ аруғ а қ алайша ық пал ететінін кө рсетуге негізделген.

Екінші теориялық мектеп «қ оғ амдық саясатты» қ арастырады. Бұ л мемлекеттің «қ оғ амды реттеу мен қ оғ амды қ ұ райтын қ ұ раушылар арасындағ ы ө зара қ атынастар» ретінде қ атынастарын кең ейту ү шін жү зеге асады. Қ ызметтердің ә рекет етуі заң саласынан экономикалық салағ а дейін кең інен тарайды, себебі азаматтық қ ұ қ ық тардың экономикалық қ атынастардың қ атты ық палына алынатыны анық болды (еркіндік, меншік, таң дау еріктігі, ө мір сү ру шарты.

Бү гінгі кү ні мемлекеттік капитализммен баламалы жү йелердің конфронтациясынан кейін жалпы экономикалық саясатты қ айта қ арау процесі ә рекеттер арқ ылы емес, қ ағ идалар арқ ылы реттеу мақ сатымен қ озғ алысқ а келтіріледі.

Сә йкесінше, жалпы экономикалық саясат жалпы тепе-тең дік жоғ арыдан енгізіле алмайды деген қ ағ иданы қ айта анық тайды.

Ү шінші теориялық мектеп жеке кә сіпорынның «ә леуметтік жауапкершілігін» қ арастырады. Жеке кә сіпорындардағ ы зерттеулер экономикалық мақ саттардың тұ рақ ты немесе ә леуметтік ортағ а қ ол жететінін кө рсетеді.

Ө ткен теорияларда орта мемлекеттік саясаттан тә уелді «ә леуметтік динамика» ретінде анық талғ ан.

Соң ғ ы теориялық мектеп ә детте мемлекет ө кілеттігінде болатын мемлекеттік табыстармен ұ қ сас болатын мемлекеттік істерді қ арастырады. Алдымен бұ л теориялар қ оғ ам қ ұ раушыларының ө кілеттігіне енбейтін объектіні анық тады.

Кейіннен «мемлекеттік іс» тұ жырымдамасы қ оғ амдық тә ртіп, қ оғ амдық қ ауіпсіздік, қ орғ аныс, шетелдік жә не дипломатиялық қ атынастар ретінде анық талғ ан.

Елдер немесе облыстар арасындағ ы одақ тар мен қ атынастар экономикалық мә селелерді қ ұ қ ық тардың ө зара дә лелденуімен, ә скери сипаттағ ы келісімдермен қ атар енгізілуін талап етеді.

«Ү кімет - бизнес» қ атынасын қ арастыруғ а қ атысты екінші тә сілдеме - тарихи. Ол аталмыш елдегі қ атынастардың дамуын келесі параметрлер арқ ылы қ айта қ арастырудан тұ рады:

- сандық шарттар, енгізілетін ресурстардың ауқ ымдылығ ы;

- сапалық шарттар, қ атынастар сипаттамасы мен типологиясы.

- тарихи тә сілдеменің мақ саты тө мендегілерді тү сіндіруден тұ рады:

- қ оғ амдағ ы тү рлі мекемелердің ролі;

- ә леуметтік шарттар;

- экономикалық шарттар;

- бұ рындары орын алатын интеграцияның ұ лттық процестермен бірігуі.

Ү шінші тә сілдеме – қ арастырудағ ы салыстырмалы тә сілдеме. Ол тү рлі елдердегі жеке кә сіпорындар мен қ оғ амдық институттар арасындағ ы қ атынастарды салыстырады.

Тө ртінші тә сілдеме эмпирикалық сипаттаумен байланысты, ол елдегі жеке кә сіпорындар мен қ оғ амдық институттар арасындағ ы қ атынастарды қ арастырудан жә не олардың мазмұ нын, соң ғ ы мақ саттарын тү сіндіруден тұ рады.

Тақ ырыпты зерттеудің кү рділілігі зерттеушімен қ олданылатын қ ұ рылымдық таң дау ә серінің ә рекет етуінен тұ рады. Эмпирикалық сипаттаушы тә сілдеме шектеулерін алып тастау тә сілдемелерінің бірі тө мендегілерді қ амтитын релевантты мә селелерді алғ а шығ арудан тұ рады:

- территориалды қ амтылушылық пен орналастыру;

- салық салу жү йесі (пайда, салық тардың азаюы, капитал салымдары);

- ө ң деуді ынталандыру стратегиясы;

- ең бек нарығ ындағ ы жалпы араласу;

- қ аржылар мен банктік нарық ты реттеуге араласу;

- базистік зерттеулерді, ноу-хауды қ олдау;

- қ оршағ ан ортаны қ орғ ау бойынша араласу;

- кә сіпорындардың инфрақ ұ рылымғ а қ ызмет кө рсету жү йесін басқ аруғ а қ атысуы;

- халық аралық дең гейдегі ұ лттық мә ртебені қ олдау;

- ынтымақ тастық тың халық аралық бағ дарламаларына қ атысу;

- жеке жә не мемлекетпен бірлескен кә сіпорындар.

3. Қ оғ амдағ ы адамдардың қ ұ қ ық тары мен мемлекеттің ролі туралы ек қ арама қ айшы тұ жырымдамалар бар – тар жә не кең мағ ынадағ ы тұ жырымдамалар. Мұ нда тауарлар мен қ ызметтерді бө луге қ атысты осындай тү рлі тә сілдемелердің қ олданылуына қ орытындылар жасалады.

Іскерлік шең берлердегі менеджерлер мен ү кімет адамдардың қ ұ қ ық тары жә не міндеттерімен айналысуды шешкенде, олар ненің жеке ненің ә ділетті болуын анық таумен айналысады. Жұ мысбастылық мү мкіндіктері, жұ мыссыздық бойынша жә рдемақ ы, ә л ауқ ат бағ дарламаларына қ атысты даулардың басым бө лігі экономикалық кә сіпорындардағ ы ә леуметтік кооперация тиімділіктерін ә діл бө луге қ атысты тү рлі кө зқ арастардан туындайды. Ә ділеттілікке қ атысты екі кө зқ арас ұ сынылғ ан. Ә ділеттілік кең мағ ынада - Джон Роулстың «Ә ділеттілік теориясы» ең бегін талқ ылауы. Ә ділеттілік тар мағ ынада - Роберт Коциктің «Анархия. Мемлекет жә не утопия» ең бегін талқ ылауы. Роулса пен Коцик сияқ ты гарврдтық философтардың философиялық аргументтері коммунизм, индивидуализм идеологияларын білдіреді.

Джон Роулс ү шін ә ділеттіліктің негізгі мазмұ ны - бұ л жоғ арғ ы ә леуметтік институттар негізгі қ ұ қ ық тар мен міндеттерді бө ліп, ә леуеттік кооперацияның тиімділіктерін анық тау тә сілі. Жоғ арғ ы институттар деп ол қ оғ амдағ ы негізгі экономикалық жә не ә леуметтік келісімдерді тү сінеді.

Роулс теориясының негізінде ә ркімнің ә л ауқ аты ә леуметтік кооперация сызбасынан тә уелді болатыны деген тұ жырымдама жатыр. Ә леуметтік кооперация пайдасын бө лу шынайы болуы керек.

Роулсқ а сә йкес, қ оғ ам мү шелері ә ділеттіліктің екі ережесін ұ стануы керек. Біріншісі – ә р адам ө зге адамдардың қ ұ қ ық тарына залал келтірмейтін жеке еркіндікке тең қ ұ қ ық тарғ а ие болуы керек. Екіншісі – ә леуметтік жә не экономикалық тиімділіктер мемлекетпен бө лінуі керек, жә не олар мынадай болуы тиіс:

- ә ркімге тиімді;

- ә ркімге бекітілуі керек.

Барлық ә леуметтік тиімділіктер – еркіндік пен мү мкіндіктер, табыс пен байлық ты мемлекет тең бө луі тиіс.

Ә ділеттіліктің осы теориясы бойынша адамның ар-ұ ят сезімі – бұ л ө зін ө зі бағ алауы мен оны жү зеге асыруғ а қ атысты сенімділік.

Роберт Коциктеә ділеттілік орталық тан бө луді талап етпейді. Бірде бір адам, бір де бір адамдардың топтары барлық ресурстарды бақ ыламайды. Ә ркімде ө згелерден алуына қ атысты қ ұ қ ық тары болады.

Коциктің ә ділеттілік теориясы мемлекетке «кең» қ ызметтер ұ сынады: ішкі тә ртіп пен тыныштық ты сақ тау; азаматтарды кү штеуден қ орғ ау; сауданы реттеу, валютаны тұ рақ тандыру, ә скери қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету. Мемлекет қ ызметтерін ө згеше пайымдау жеке қ ұ қ ық тардың бұ зылуы ретінде қ арастырылады да, ә ділетсіз болып табылады. Мемлекет біреулерді екіншілеріне кө мектесуге мә жбү рлеу ү шін ө зінің мә жбү рлеу аппаратын қ олдана алмайды.

4. Дамығ ан елдер постиндустриализациялаудың жаң а кезең іне кө шті. Металлургия, ө ң деуші ө неркә сіп, тоқ ыма саласы екінші кезекке қ алды. Ғ ылыми сыйымды салалар кең інен дамытыла бастады.

Ғ ылыми-техникалық революция (Ғ ТР) қ оғ ам қ ұ рылымы мен жаппай санадағ ы ө згерістерге айтарлық тай ық пал етті. Білімі тө мен адамдар арасында жұ мыссыздық кү шейе тү сті.

Ғ ТР мемлекеттің экономикағ а араласу ерекшеліктерін анық тғ ан объективті жә не субъективті факторлар кешенінің пайда болуына ә келді.

Мемлекеттік араласу жү йесі экономикалық жү йенің иілмелілікті арттыру бағ ытында қ айта қ ұ рыла бастады. Нарық тық қ атынастар мен бә секелестікті қ олдау мен кең ейтуге бағ ытталғ ан мемлекеттік шараларсыз инновациялық процесс ү шін жағ дай жасаудың мү мкін еместігі анық талды. Осыдан шығ атыны – мемлекеттің ө ндірістік іс ә рекетке тікелей қ атысу формаларын қ ысқ арту саясаты, регламентация дә режесін азайту, бә секелестікті кү шейту, ө ндіріс шығ ындарын қ ысқ арту.

Жоғ арыда айтылғ анның барлығ ы ұ зақ мерзімді ө сімге бағ ытталғ ан жаң а мемлекеттік стратегияны ө ң деуді талап етті. Экономикалық саясат мақ саттары мен басымдық тары айтарлық тай ө згерді. Ә леуметтік басыдық тарды кейінге қ алдырып, ғ ылыми-техникалық басымдық тар алғ а шығ арылды.

Бұ л қ арқ ындар индустриалды дамығ ан елдерге тә н. Экономикалық ә дебиетте «Батыс Еуропа» термині ретінде жиырмадан аса мемлекеттер территориясын қ амтитын ү лкен аймақ қ арастырылады (Солтү стік жә не Оң тү стік Еуропа). Батыс еуропалық елдердің басым бө лігі дамығ ан елдер қ атарына жатқ ызылады. Оның табиғ и ресурстары айтарлық тай кедей, Батыс Еуропа 25 астам энергия тасымалдаушыларды импорттайды.

Экономиканы мемлекеттік реттеу дең гейі Жапония мен АҚ Ш қ арағ анда жоғ ары рольге ие. Батыс Еуропада қ оғ амдық -экономикалық жү йелердің ә леуметтік бағ дарлануы қ азіргі таң да ең жоғ арғ ы болып табылады, мемлекет кө птеген ә леуметтік қ ызметтерді неғ ұ рлым интенсивтілікпен жү зеге асырады.

5. Соң ғ ы онжылдық та қ оғ амдық жә не ғ ылыми шең берлерде жаң а болып табылмайтын жә не батыстық этикалық дә стү рдің ажырамас бө лігі болып табылатын бизнес этикасына қ ызығ ушылық ты арттыра тү сті. Бұ л мә селе нарық тық экономика туындағ ан кезден бастап ө зіне назар аударта бастады.

Американдық бизнестің этикалық аспектілерін сыни талдау соң ғ ы онжылдық тан бұ рын да басталды. Кө птеген маң ызды қ атынастарда бизнестің этикалық стандарттары ұ зақ уақ ыт бойы мү лдем ө згермеді.

Аталмыш тақ ырыпты Аристотель, Кант, Милль зерттеген болады.

Талқ ыланғ ан ә дебиет негізінде тө мендегілерді атап ө туге болады:

- кез келген адагершілік қ атынастардың маң ызды алғ ышарты болып еркіндік табылады;

- ө німділік пен пайдағ а адамзат ортасын бұ зу арқ ылы қ ол жеткізуге болмайды;

- бә секелестік шынайы ережелер бойынша жү зеге асырылуы керек;

- адам техникағ а емес, техника адамғ а қ ызмет етуі керек.

Бизнес адамды жеке меншіктен алшақ тататын, ал меншікті адамзат қ асиеттерінен алшақ тататын бағ дарлар бизнес ү шін аса қ ауіпті. Бизнес идеологиясының мақ саты – бизнестің ә леуметтік мә ртебесін арттыру жә не бизнесменді қ оғ амдық тану. Батыстық ө ркениет қ ағ идасы — кә сіпкерлік, ө тйкені кә сіпкерлік іс-ә рекеттің дең гейі кө бінесе ө мір сапасы мен ө ркениетті анық тайды. Бизнес - бұ л адамдарды шаруашылық ету дә стү рлеріне қ айтару жә не оларды ә леуметтік-экономикалық қ атынастардың жаң а жү йесіне тарту. Аталмыш қ ұ ндылық тар мә нін тү сіну – кә сіпкерліктің маң ызды шарты. Мұ нда ү ш шарт маң ызды:

- іс-ә рекет бағ ыты;

- жұ мыс шартын тең естіру;

- кә сіпкерлікті реттеудің демократиялық механизмдерін қ ұ ру.

Бизнес идеологиясының негізіне шыншылдық, ә ділеттілік пен руханилылық қ ағ идалары қ алануы керек. Нарық тық экономика бірлескен бизнесті жү зеге асыру барысындағ ы экономикалық жә не адагершілік бағ дарды қ ажет етеді. Оның мә ні ү ш ө лшемнен қ ұ ралады:

- шынайылық;

- жеке ынта,

- рационалдылық;

- интеллект бә секелестік.

Кә сіпкерлік этика – моральдық жә не адамгершілік нормалар жү йесі, лайық ты, жақ сылық пен жамандық идеяларына сә йкес кә сіпкерлер ә рекеттерінің тә жірибесі. Кә сіпкерліктегі этикалық нормалар – нарық қ ажеттіліктерін, нақ ты тұ тынушыларды, қ оғ ам ен мемлекет қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан экономиканың тү рлі салалардағ ы кә сіпкерлік іс ә рекетті жү зеге асыратын азаматтардың ә рекет ету белгілерінің жиыны

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. «Ү кімет-бизнес» арақ атынастарының теориялық аспектілері

2. Джон Роулстың «Ә ділеттілік теориясы»

3. Роберт Коциктің «Анархия. Мемлекет жә не утопия» атты ең бегі

ТАҚ ЫРЫП 7. Қ Ұ Қ ЫҚ ТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ. МЕМЛЕКЕТТІК КЕЛІСІМ-ШАРТТАР

Негізгі тү сініктер:

- унитарлық кә сіпорындар

- қ азыналық кә сіпорындар

- мемлекеттік келісім-шарттар

- вертикальді компаниялар

- горизонтальды компаниялар

1. Қ ұ қ ық жә не мемлекет

2. Мемлекеттік келісім-шарттар, оның тү рлері

3. Корпоративтік басқ ару

1. Мемлекет қ ұ қ ық арқ ылы белгілі бір нормаларғ а, қ ағ идаларғ а ерекше, заң дық сапа анық тайды, мемлекет оны заң дық рұ қ сатнамалар мен заң дық тиымдар тү рінде анық тайды. Мемлекеттік билік қ андай да бір тұ лғ аларғ а белгілі бір іс-ә рекеттерді жү зеге асыруғ а рұ қ сат беретін жаң а нормативтік мемлекеттік нұ сқ амалар шығ арды.

Экономикалық ғ ылымның жаң а бір саласы – қ ұ қ ық ты экономикалық талдау қ ұ қ ық тық нормалардың қ андай тү рі экономикалық тиімді екендігін анық тауғ а мү мкіндік береді.

Қ ұ қ ық ты экономикалық талдаудың негізін салушылар (1960 ж) - Гидо Калабрези мен Рональд Коуз. Ә рі қ арай оны Гари Беккер дамытқ ан. Меншік категориясын теориялық талдау оның қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тық жә не экономикалық қ атынастардың жиынтығ ын бейнелейтіндігін кө рсетеді. Меншіктің заң дық жә не экономикалық мазмұ ны ө зара байланысты, сондық тан да ол экономиканың да, қ ұ қ ық тың да категориясы болып табылады. Алайда бұ л жерде меншіктің экономикалық жағ ы маң ызды орын алады, себебі ол экономикалық жү зеге асу нысанына ие болмаса, яғ ни ө ндірісте қ олданылмаса немесе меншік табысын ә келмесе, онда ол заң дық қ ызметінде ғ ана қ ала береді.

Меншік белгілі бір тұ лғ алардың материалдық игіліктерге ө зінікі, ө зіне тиесілі қ атынасы болып табылады.

Меншік қ атынастарын қ ұ қ ық тық реттеу мынадай нормалардан тұ рады:

1. Материалдық игіліктердің белгілі бір тұ лғ аларғ а тиесілі екендігін заң дық бекіту;

2. Мү лік иелерінің мінез қ ұ лқ ы мен шегін белгілейтін ережелер;

3. Ө з мү ліктеріне басқ алардың қ ол салуынан қ орғ аудың қ ұ қ ық тық тә сілдері.

Меншік қ ұ қ ығ ы ү шін ү ш нә рсе маң ызды, олар:

1. Айрық шылық. Сіз қ ажет болғ ан жағ дайда ресурстан қ ұ тылу мү мкіндігіне ие болуың ыз керек.

2. Ауыспалылық. Ресурстар тиімсіз пайдаланудан оны жақ сы қ олдана алатын тұ лғ алардың қ олына ауысуғ а қ абілетті болуы қ ажет.

3. Пайдалану. Пайдалану мү мкіндігі.

Меншік қ ұ қ ығ ының экономикалық талдануының негізгі теоремасы – К.Коуз теоремасын мысал тү рінде қ арастырайық.

Фермер темір жолғ а жақ ын жерде тұ рады. Ө тіп жатқ ан пайыздардан тү сетін ұ шқ ындар фермердің астығ ына зиянын тигізеді. Фермер жер иесі болғ андық тан, ол астығ ына тиетін зияннан қ орғ ау қ ұ қ ығ ына ие. Астық қ ұ ны – 100 ш.б., ал ұ шқ ындарды жібермейтін қ ондырғ ының қ ұ ны – онан ә лдеқ айда жоғ ары. Сұ рақ: Фермер қ алайша астық тың жоғ арғ ы қ ұ нын жү зеге асыра алады?

Жауап: Фермер ө з жерін темір жол басқ армасына сатуы қ ажет. Егер ол жерді сатса, ө рт ө з ә серін тигізе алмайтын иелікке ө теді.

Олай болса, Р.Коуз теоремасы бойынша егер тараптар келісе алса, меншік қ ұ қ ығ ының бастапқ ы бө лінісі маң ызды емес. Жә не де қ ұ қ ық қ ұ ны ө здігінше қ ұ қ ық тың ақ ырғ ы бө лінісіне ық пал ете алмайды жә не операциялық шығ ындар ешқ ашан да нө лге тең болмайды.

Бұ л сұ рақ ты АҚ Ш экономикасының материалдарында қ арастырғ ан жө н.

Федералдық ү кімет ақ ша қ ұ ралдарын ү ш бағ ытта жұ мсайды.

1. Ә леуметтік салада, денсаулық сақ тауда жұ мыс істейтін ең беккерлердің ең бегін тө леу, жұ мыссыздарғ а кө мек пен зейнетақ ы тө лемі.

2. Жеке фирмалар пен комерциялық институттардан тауарлар мен қ ызметтерді мемлекеттік сатып алу.

3. Мемлекет жергілікті билікпен, штаттармен, жеке институттармен жұ мыс жасау жө нінде гранттар беріп немесе кооперативтік келісім-шарттар жасайды.

2. Келісім-шарт – бұ л сатып алушы (бұ л жерде мемлекет) мен сатушы арасындағ ы келісім-шартта кө рсетілген белгілі бір міндеттемелерді орындауғ а келісім. Мемлекет сатып алу келісім-шарттарының екі тү рі бар – шығ ындарды жабу мен тұ рақ ты тіркелген бағ а келісім-шарттары.

Шығ ындарды табу келісім-шартына сә йкес мердігер алдын-ала бағ аланғ ан шығ ындармен белгілі бір уақ ыт ішінде келісім-шартта кө рсетілген талаптарды орындауғ а бар кү шін салуғ а міндеттеледі. Ө з кезегінде ол шығ ындарының ө темақ ысы мен пайда алу қ ұ қ ығ ына ие болады. Тұ рақ ты тіркелген бағ а келісім-шарттарын жасауда мердігер келісім-шарт бойынша барлық міндеттемелерді орындауғ а кепілдік береді. Кепілдіктің орнына ү кімет алынғ ан тауарлардың қ ұ нын белгіленген бағ амен тө леуге міндеттеледі.

Мемлекеттік сектор ұ лттық экономикада маң ызды орын алады. Мемлекеттік сектордың дамуын басқ ару арқ ылы ү кімет жеке сектор мен бү кіл ұ лттық экономиканың дамуына тікелей жә не жанама ә сер ете алады. Ел экономикасына басқ арушылық ық пал етудің маң ызды тетігі мемлекеттік кә сіпкерлік болып табылады. Ол жалпы экономикалық міндеттерді шешу мақ сатында мемлекеттік меншікті тиімді пайдалануды білдіреді. Мемлекеттік сектор ә детте кә сіпорындардың мынадай ұ йымдық -қ ұ қ ық тық нысандарынан тұ рады:

- мемлекеттік унитарлық кә сіпорын;

- акцияларының 100% мемлекетке тиесілі акционерлік қ оғ ам;

- акцияның бақ ылау пакеті мемлекеттің меншігіндегі акционерлік қ оғ ам;

- басқ аруғ а біршама ық пал етуге мү мкіндік беретін мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қ оғ амдар.

Унитарлық кә сіпорындар – меншік иесі кә сіпорынның ө зі емес, мемлекет болып табылатын коммерциялық кә сіпорындар. Бұ л кә сіпорынды мемлекет ө кілетті органдар арқ ылы тікелей басқ арады жә не оны меншік иесі немесе ө кілетті орган тағ айындайтын басшы басқ арады. Унитарлық кә сіпорынның ө зі екіге бө лінеді:

1. шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ына негізделген;

2. оперативтік басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделген немесе қ азыналық кә сіпорын.

Шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ына негізделген унитарлық кә сіпорынғ а қ атысты меншік иесі кә сіпорынды қ ұ ру, оны қ айта қ ұ ру немесе тарату, кә сіпорын қ ызметінің пә ні мен мақ сатын анық тау, кә сіпорын мү лкін сақ тау мен пайдалануғ а бақ ылау сұ рақ тарын шешеді.

Кә сіпорынның жылжымайтын мү кін сату, жалғ а беру немесе кепілдікке беру тек меншік иесінің келісімімен жү зеге асырылады. Қ алғ ан мү лікті кә сіпорын шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ымен пайдалана алады.

Қ азыналық кә сіпорынғ а қ атысты меншік иесінің ө кілеті кең болып табылады. Қ азыналық кә сіпорын ө здігінше тек ө ндірген ө німін пайдалана алады, ал бекітілген мү лікті тек меншік иесінің келісімімен пайдаланады. Қ азыналық кә сіпорынның ө ндірістік шаруашылық тың қ ызметі, біріншіден жоғ ары орган бекіткен кә сіпорынның жоспар-тапсырысы жә не даму жоспарына сай, екіншіден, осы орган рұ қ сат еткен дербес шаруашылық қ ызметіне сай жү зеге асырылады. Қ азыналық кә сіпорын тоқ санына бір рет жоғ арғ ы орган алдында жоспар-тапсырыстың орындалуы жө нінде ғ ана емес, сонымен бірге рұ қ сат етілген дербес қ ызметінің орындалуы жө нінде есеп береді. Осылайша, қ азыналық кә сіпорынның барлық ө ндірістік-шаруашылық тық қ ызметін мемлекет толығ ымен бақ ылайды. Қ азыналық кә сіпорынның қ аржылық қ ызметі ө німді ө ткізу есебінен жү зеге асырылады, ал ол жетпеген жағ дайда бюджеттен қ аржы бө лінеді. Жыл бойына пайдаланылмағ ан қ аржы бюджетке қ айтарылуы тиіс. Ө німді ө ткізуден тү скен пайда жоғ ары орган белгілеген норматив бойынша кә сіпорынның ө ндірістік жә не ә леуметтік қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а бағ ытталады. Пайданың қ алғ ан бө лігі мемлекеттің табысына алынады.

Мемлекет рө лінің кү шеюі жеке сектор маң ызын жоқ қ а шығ ару болып табылмайды. Экономиканы қ алыпқ а келтірудің шет елдік тә жірибесі кө рсетіп отырғ андай, мемлекеттің кә сіпорындарды басқ аруғ а қ атысуы жеке компанияларды да қ ызық тыра алады, олар ө з қ аржысын ө ндіріске сала отырып, оның пайдамен қ айтарылуына мемлекеттік кепілдеме ала алады.

Тұ рақ ты тіркелген бағ а келісім-шарттарының тө рт негізгі тү рі бар:

1. тұ рлаулы тіркелген бағ амен келісім-шарттар;

2. шегінумен (кең еюмен) тіркелген келісім-шарттар;

3. тіркелген бағ а-ынталандырушы тө лем келісім-шарттары;

4. қ айта анық тауғ а жататын тіркелген бағ а.

Шығ ындарды жабу келісім-шарттарының да тө рт тү рі бар:

1. қ ұ н-тұ рлаулы пайда;

2. пайдасыз қ ұ нды ө теу;

3. бө лінген қ ұ н;

4. қ ұ н-ынталандырушы пайда.

Мемлекеттік сатып алу мынадай ә дістермен жү зеге асырылады:

1. ресми жарнамалау;

2. келіссө здер.

Ресми жарнамалау тө рт тү рлі процедурадан тұ рады:

1. келісім-шарт жасауғ а шақ ыртуларды дайындау;

2. тапсырыстарды жариялау мен тарату;

3. қ атысуғ а тапсырыстарды ашу, тіркеу жә не бағ алау;

4. мемлекет ү шін минималді тұ рақ ты бағ а мен басқ а да артық шылық тарды ұ сынатын тапсырыстың жең уін қ амтамасыз ету.

Ресми жарнамалаудың екі мақ саты бар:

1. толық жә не еркін бә секеден пайда табу;

2. тең бә секелестік мү мкіндіктерге тендерге қ атысу мү мкіндігін беру.

Жоғ арыда аталғ ан процедура заң мен анық талғ андық тан еш ө згертуге, толық тыруғ а жатпадйы.

Мемлекеттік келісім-шарттардың кө пшілігін келіссө здер ә дісімен ө ткізген тиімді. Ғ ылыми зерттеу жұ мыстарына келісім-шарттардың кө пшілігін мемлекет ә детте техникалық мү мкіндіктері мен шығ ындарын бағ алай отырып, келіссө здер арқ ылы жасайды. Ө з артық шылық тарына қ арамастан, келіссө здер сирек жасалады. Мемлекет келіссө здерді тө менде кө рсетілген 17 категорияғ а қ атысты тауар немесе қ ызмет болғ ан жағ дайда жасайды, олар:

1. ұ лттық ауқ ымдағ ы тө тенше жағ дай;

2. қ оғ ам ү шін шектен тыс қ ажеттілігі;

3. 10000 долл. аспайтын сомағ а сатып алу;

4. жеке немесе кә сіби қ ызметтер;

5. білім беру институттарының қ ызметтері;

6. АҚ Ш-тан тыс жерде сатып алу;

7. медициналық тауарлар;

8. санкцияланғ ан қ айта сатуғ а алынғ ан тауарлар;

9. тез бұ зылатын немесе бұ зылмайтын азық -тү лік ө німдері;

10. бә секенің артық шылығ ын пайдалану тиімсіз тауар немесе қ ызмет;

11. жаң а, эксперименттік, зерттеу жұ мыстары;

12. қ ұ пия сатып алулар;

13. стандартты ауыстырылатын қ осалқ ы бө лшектерді талап ететін техникалық жабдық;

14. ө ндіріс ү шін қ омақ ты алғ ашқ ы салымдарды талап ететін техникалық жә не арнайы тауарлар;

15. тендер жарияланғ аннан кейінгі келіссө здер;

16. ұ лттық қ ауіпсіздік мү ддесіндегі сатып алу;

17. архитектуралық, инженерлік қ ызметтер, кеме, ұ шақ пен басқ а да кү рделі техника қ ұ рылысына байланысты қ ызметтер.

Отандық экономикалық ортада институционалдық жә не функционалдық ө згерістер болып, ол ә лі де жалғ асуда. Дә стү рлі микроэкономикалық субъектілер яғ ни классикалық фирмалардың ү лесі қ ысқ арып, корпоративтік ұ йымдасқ ан кә сіпкерлік қ ұ рылымдар басың қ ы рө л алды.

3. Корпорацияның негізгі артық шылық тары:

- ақ ша капиталын тартудағ ы максималды нә тижелілік.

Корпорацияғ а корпоративтік бағ алы қ ағ азды сатып алу мен сату арқ ылы қ аржыландыру жә не инвестициялаудың ерекше тә сілі тә н. Қ аржылық ресурстар рыногында ол қ аржыны шоғ ырландырып, банктік несиені алуды жең ілдетеді.

- жауапкершіліктің шектелі қ ағ идасына негізделуі.

Корпорация иелері – акция иелері тек бағ алы қ ағ аздарғ а тө ленген ақ ша қ ұ ралдарымен ғ ана тә уекел етеді. Осы қ ағ ида ақ ша капиталын қ осымша тарту мә селесін шешуді жең ілдетеді.

- корпорация заң ды тұ лғ а болғ андық тан, ол иелерінен тә уелсіз болады жә не осығ ан байланысты – оның ө зіндік қ ызметтік тұ лғ аларынан тә уелсіз.

Отын-энергетикалық жә не тау-кен-металлургиялық кешендерде, химия ө неркә сібі мен машина жасау ө неркә сібінде ірі корпорацияларды ұ йымдастыру салааралық жә не шаруашылық аралық байланыстарды нығ айтуғ а мү мкіндік береді, ол республика ө ң ірлеріндегі кә сіпорындардың нә тижелі қ ызметіне ық пал етіп, ө нім шығ арылымының артуына, оның бә секе қ абілеттілігінің артуына ық пал етеді. Мұ ндай корпоративтік қ ұ рылымдар ө ндірісті диверсификациялауды кү шейту жолымен, ұ йымдастыру мен басқ аруды жақ сарту, маркетингтің дамығ ан функцияларымен барлық шаруашылық жү йелердің нә тижелі қ ызмет етуіне жағ дай жасайды.

Қ азақ стандағ ы интеграцияланғ ан корпоративтік қ ұ рылымдардың қ алыптасуы мен дамуын анық тайтын маң ызды факторлар ұ йымдастырушылық технологиялық, рыноктік, басқ арушылық.

Ұ йымдастырушылық факторлар Қ азақ станда акционерлік меншіктің пайда болуымен, дамығ ан бә секелестіктің болмауымен жә не қ аржылық капиталдың қ алыптасуымен байланысты.

Технологиялық факторлар – бұ л ең алдымен ө ндірістің диверсификациялануы мен ғ ылыми-техникалық ә лует, ө ндіріс шығ ындарының тө мендеуі, ө ндіріс кө лемінің артуы. Рыноктік факторлар трансакция санының қ ысқ ару стратегиясымен байланысты яғ ни келісім-шарттар санының қ ысқ аруымен, ол салық тық тө лемдерді ү немдеуге мү мкіндік береді.

Басқ арушылық факторлар ұ йымдастырушылық, технологиялық жә не рыноктік факторлардың ү йлесуін жә не басқ арушылық қ ұ рылымның оң тайландыруды қ осады.

Анық талғ ан факторлардың жинақ талғ ан кү йдегі ә рекеті Қ азақ стан экономикасында мынадай ірі интеграцияланғ ан корпоративтік қ ұ рылымдардың қ алыптасуына алып келді: Испат-Кармет ААҚ, Қ азцинк ААҚ, Қ азақ стан аллюминий АҚ, Қ азақ мыс-Корпорация ААҚ, Қ арашығ анақ интеграцияланғ ан ұ йым, Тенгизшевройл ЖШС, Астана Холдинг АҚ, Қ азтрансойл Ұ К жә не т.б. Бұ л корпоративтік қ ұ рылымдар ЖІӨ қ омақ ты ү лесін жә не мемлекеттік бюджеттің тү сімдерін қ амсыздандырып, онымен елдің экономикалық дамуының тұ рақ тылығ ы байланыстырылады.

Экономикадағ ы корпоративтік интеграция ү дерісі барысында интеграцияланғ ан корпоративтік қ ұ рылымдар ұ йымдық қ ұ рылымы мен тү ріне қ арай бө лінді:

- вертикалді немесе тіке;

- горизонтальді немесе кө лденең;

- координациялық немесе ү йлестірушілік.

Вертикалді компаниялар шикізаттың ақ ырғ ы тұ тынушылық игілікке айналуының бірнеше кезекті стадиялардың ө ндірістік ү дерісін қ амтиды. Мыс: Казтрансойл қ ызметі мынадай технологиялық тізбеден тұ рады: жаң а кен орындарын зерттеу мен ө ң деу, мұ най жә не газ ө ң деу, мұ най жә не газды айдау, тасымалдау ө ткізу.

Горизонтальді корпоративтік қ ұ рылымдар бір ө нім шығ арып, ө ндірістің бір стадиясын жү зеге асыратын бір сала компанияларын біріктіреді.

Координациялық корпоративтік қ ұ рылым – бір-бірінен тә уелсіз кә сіпорындардың бірың ғ ай басқ аруғ а бірігуін білдіреді. Қ ұ рылғ ан бас компания топтың қ ызметін ү йлестіреді. Мыс: Астана Холдинг АҚ – Тұ ранӘ лемБанк ААҚ, Астанамоторс ЖАҚ, Корона макарондық фабрикасын, Аралтұ з АҚ біріктіреді.

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. Мемлекеттік келісім-шарттардың тү рлері

2. Мемлекеттік кә сіпорындардың қ андай тү рлері бар

3. Кә сіпорынның қ ұ рылымы

4. Корпоративтік басқ ару жайлы не білесіз

ТАҚ ЫРЫП 8. БАҒ АНЫҢ Қ Ұ РАЛУЫНДАҒ Ы МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТ

Негізгі тү сініктер:

- бағ а жә не оның қ ұ ралуы

- бағ аның сыныптамасы

- бағ а саясаты

- тарифтерді реттеу

- кепілдемелік бағ а

1. Бағ а жә не оның тү рлері

2. Бағ аны реттеу шаралары

1. Бағ аның қ ұ ралуы – бұ л бағ аның қ алыптасуын, қ озғ алысы мен қ олданылу заң дылық тарының ү дерістерін зерттейтін ғ ылым. Бағ аны мемлекеттік реттеу тә сілдері мен ә дістеріне тү рлі факторлар ә сер етеді, атап айтқ анда ұ лттық, климаттық, шикізаттық, саяси, елдің дү ниежү зілік ең бек бө лінісіндегі жағ дайы. Рыноктік жү йе бағ а арқ ылы тең естірілетін кү рделі байланыстар жү йесі болып табылады. Бағ а рыноктар жү йесінде бә секемен қ атар рыноктің басты тетігі бола отырып, негізгі ұ йымдастырғ ыш кү ш рө лін атқ арады. Бағ аның тү рі – бірқ атар белгілеріне қ арай бө лінет ін ө зара байланысты жә не толық тырушы бағ алар жү йесі. Бағ аның сыныптамасы кә сіпорын таң дайтын бағ а қ ұ ралу стратегиясын таң дауғ а мү мкіндік береді. Бағ а қ ұ раудың мынадай жү йесі бар:

1. Қ оғ амдық ү деріске қ атысуына қ арай:

- мемлекеттік бағ а қ ұ рау органдары анық тайтын ұ йымдастырылғ ан рынок бағ асы;

- сұ раныс пен ұ сыныс нә тижесінде қ алыптасқ ан рыноктің белгілі бір тү рінде қ алыптасқ ан ұ йымдастырылмағ ан рынок бағ асы.

2. Тұ тынушылық қ ұ нына қ атысты:

- материалдық ө німге бағ а;

- материалдық емес ө німге жә не қ ызметке бағ а. Бұ л топта тауар қ ұ ны бағ а немесе тариф деп аталады. Тариф - ө нідіріс пен тұ тыну ү дерістері сә йкес келетін қ ызмет бағ асы.

3. Ә рекет ету уақ ытына қ арай бағ алар бө лінеді:

- екі жылдан астам ө згермейтін тұ рақ ты бағ алар, алайда бұ л бағ а қ азір республикада іс-жү зінде жоқ;

- уақ ытша қ андай да бір уақ ыт арасында жү ретін;

- маусымдық, календарлық жыл маусымына қ арай ауытқ ып отыратын бағ а, мыс ауыл шаруашылық ө німнің бағ асы;

- тауардың белгілі бір партиясына бағ а;

- бір реттік орындалатын бір тауардың бір реттік бағ асы.

4. Ә рекет ету ауқ ымына қ арай:

- бірың ғ ай республикалық бағ алар;

- тұ тас бір ө ң ір шең берінде қ ажетті тауарғ а бағ аның бірың ғ ай дең гейін анық тайтын аймақ тық, белдеулік немесе ө ң ірлік бағ алар;

- жергілікті, нақ ты бір тауарғ а ө ндіруші немесе тауар егесі, бағ а қ ұ раудың жергілікті органдары белгіленген бағ а.

5. Пайданың қ алыптасу жағ дайына қ арай:

- еркін бағ а, мұ нда пайда сұ раныс пен ұ сыныс нә тижесінде белгіленген ө ткізу бағ асы мен ө ндіріс жә не ө німді ө ткізуге кеткен шығ ындар арасындағ ы айырмадан алынады;

- реттелетін бағ а, мұ нда пайда Қ Р антимонополиялық комитетінің бағ а қ ұ рау органдары бекіткен тиімділік нормативімен анық талады.

6. Бағ аны белгілеу бойынша:

- еркін, оның дең гейін ө ндіруші немесе тауар егесі сұ раныс пен ұ сыныс негізінде анық тайды;

- тұ рақ ты тіркелген, оның мө лшерін бағ а қ ұ рау органдары немесе мемлекеттің қ осымша билігі белгіленді;

- шекті, оның дең гейін мемлекеттік ұ йымдар анық тап, шекті дең гейден кө теруге рұ қ сат бермейді, ал тө менгі дең гейін ө ндіруші ө зі анық тайды.

7. Рыноктің тү ріне қ арай бағ алар бө лінеді:

- таза бә секелестік рынок бағ асы;

- таза монополия бә секелестік рынок бағ асы;

- таза монополия бағ асы;

- олигополиялық рынок бағ асы.

8. Тауардың ө мір сү ру цикліне қ арай бағ алар бө лінеді:

- рынокқ а енгізу бағ асы;

- сатудың тө мендеу кезең і бағ асы;

- тауардың ө су кезең і бағ асы;

- тауардың ө мірлік циклінің кезең деріне тә уелсіз.

9. Фирманың мақ сатына қ арай:

- рынокта тірі қ алуды қ амтамасыз етуші – бұ л тұ тынушының жауабына ү міттенетін тө менгі бағ алар;

- ағ ымдық пайданы максимизациялау яғ ни жоғ ары бағ а, мұ нда ағ ымдық қ аржылық кө рсеткіштер ұ зақ мерзімді қ орытындыдан маң ызды болады;

- рыноктің ү лесінің кө рсеткіштері бойынша кө ш басшыны жең іп алу, ол негізгі бә секелестерге қ арағ анда бағ аны біршама тө мендетуді білдіреді;

- сапа кө рсеткіші бойынша рынокта кө шбасшылық орынды жең іп алу, ол бірдей тауарғ а бә секелесетін бірге бірдей бағ а белгілеу алайда жоғ ары сапамен немесе жаң а тұ тынушылық қ асиеттермен.

10. Мемлекеттік рынокқ а қ атысты:

- ішкі рынок бағ алары;

- сыртқ ы рынок бағ алары;

- дү ниежү зілік бағ алар.

11. Қ ызмет кө рсетуші айналымына қ арай:

- сатып алу бағ асы;

- кө терме бағ а.

12. Тауарлық қ ызмет кө рсету саласына қ арай:

- кө терме бағ а;

- бө лшек бағ а;

- сатып алу бағ асы, мемлекет мұ нда ауылшаруашылық ө німдерін сатып алады;

- қ ызметке бағ а мен тарифтер. Тарифтер жү ктік тасымалдауғ а қ атысты кө терме болса, жолаушы тасымалына қ атысты бө лшек болады.

13. Кө лікті шығ ындарды бейнелеу тә сіліне қ арай:

- франко – жіберуші бағ асы, ол ө зіне магистральдық кө лік нү ктесіне дейін кқ ліктік шығ ындарды қ осады, қ алғ ан жол шығ ындарын сатып алушы алады;

- франко – жеткізуші бағ асы, оғ ан жеткізу нү ктесіне дейінгі кө ліктік шығ ындар қ осылады.

14. Сату нысанына қ арай:

- келісім-шарттық бағ алар;

- биржалық котировкалар;

- жә рмең келер мен кө рмелер бағ асы;

- аукциондық бағ алар.

Рынок пен бағ аны мемлекеттік реттеу – тауар-ақ ша қ атынастары жү йесіне қ атысу ү дерісінде ү кіметтің қ абылдайтын шаралар жиынтығ ы, мыс: ө нім мен қ ызметті сатып алу мен сату, салық, пайыздық мө лшерлеме, валюталық курс, жұ мыссыздық дең гейі жә не т.б. реттеу. Бағ а саясаты – бұ л мемлекеттік билік органдарының жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдары мен бағ а қ ұ рау субъектісінің халық шаруашылығ ында, қ ызмет кө рсету саласында бағ аны реттеуді жү зеге асыруғ а жә не оны сақ тауды бақ ылауғ а бағ ытталғ ан іс-ә рекеті. Бағ а қ ұ раудағ ы мемлекеттік араласу бағ аны реттеудің тікелей жә не жанама ә дістерінің қ иылысуы арқ ылы жү ргізіледі. Бағ аны тікелей реттеу – қ алыптасқ ан бағ ағ а мемлекеттің ә кімгершілік араласуы, бағ аның дең гейі, қ ұ рылымы мен қ озғ алысының қ алыптасуына қ атысуы, бағ а қ ұ раудың белгілі бір ережелерін белгілеуі болып табылады. Негізгі нысандары: бағ аны жалпы тоқ татып қ ою, жекелеген тауарларғ а бағ аны тоқ татып қ ою, бағ а мен тарифтердің тұ рақ ты тіркелген тү рін белгілеу, белгілі бір уақ ыт кезең інде бағ а ө суінің шегін белгілеу, бағ аны декларациялау, маң ызды ө нім тү рлеріне кепілдемелік бағ а белгілеу, паритеттік бағ а белгілеу. Бағ аны жанама реттеу – бұ л бағ аның ө зін емес, оғ ан ә сер етуші факторларды реттеу. Ол арқ ылы рыноктағ ы тауар ұ сынысы кең ейтіледі, рыноктік сұ раныс артады, халық тың табысы басқ арылады, салық тар реттеледі. Жанама реттеу есептік мө лшерлеме пайыз салық, дотация, валюталық курс, квота арқ ылы жү зеге асырылады.

2. Мемлекеттік сектордағ ы қ ызметті талдаудың екі аспектісі бар:

1. нормативтік бағ ыт – ол ү кіметтің не істеу керектігіне баса назар аударады;

2. позитивтік бағ ыт – ол мемлекеттің нақ ты не істеп жатқ анын бейнелеп, тү сіндіреді жә не оның қ ызметінің салдарына бағ а береді.

Бұ л екі бағ ыт бірін-бірі толық тырып отырады. Дамығ ан рыноктың экономикалы елдерде бағ аны мемлекеттік реттеу заң мен қ арастырылғ ан жә не елдің дамуының тү рлі кезең дерінде кө п немесе аз қ олданылады. Барлық елдерде бағ а қ ұ рау саясатын ө ң дейтін, бағ аны реттейтін, оғ ан бақ ылау жасайтын бағ а қ ұ рау органдары бар. Мысалы, Жапонияда экономикалық жоспарлауды басқ арудың бағ а департаменті, Испанияда экономика жә не қ аржы министрлігі жанындағ ы бағ а бойынша Жоғ ары Кең ес, Австрияда бағ а бойынша ведомствоаралық комиссия, Норвегияда бағ аны бақ ылау бойынша Федералдық ведомство мен бағ а бойынша мемлекеттік инспекция, Грецияда бағ а жә не табыс бойынша министрліктер аралық комитет. Барлық елдерде бағ аны бақ ылау мен басқ ару инфляциялық жағ дай кү рделенгенде, кедейшілік пен жұ мыссыздық ө скенде бағ аны уақ ытша тоқ татуғ а дейін қ олданылады. Мемлекет ішкі бағ а қ ұ рау ү дерісіне екі бағ ыт бойынша ә сер ете алады: тікелей реттеу арқ ылы жә не бағ аны бақ ылау жолымен. Сонымен бірге барлық елдерде бағ а туралы заң дар қ абылданғ ан. Шығ ыс Еуропа елдерінде соң ғ ы кездері жү ргізілген бағ аны либеризациялау саясатына қ арамастан, мемлекет реттейтін бағ алар сақ талғ ан. Венгрия, Польша жә не Румынияда бө лшек тауар айналымының 10 пайызының бағ асы орталық тан реттеледі, негізінен бұ л азық -тү лік ө німдері, отын-энергетикалық кешен ө німдері мен коммуналдық қ ызмет тү рлері. Қ азіргі кү ні дамығ ан елдердің ешбірінде бағ а қ ұ рауда толық еркіндік жоқ. Ерекше ә леуметтік маң ызы бар салалардың барлығ ы да ә кімгершілік бақ ылауда болды. Олар энергетикалық тауарлар, медикаменттер, пошталық -телеграфтық бағ алар мен темір жол тарифтері. Ауыл шаруашылық ө німдеріне сатып алу бағ асын қ атаң реттеу туралы ерекше атап кету қ ажет. Мемлекет бұ л жағ дайда «бағ алық дә ліз» орнатады, оның жоғ ары жә не тө менгі дең гей аралық тарында рыноктік бағ алардың еркін тербелісіне рұ қ сат беріледі. Бағ аны мемлекеттік реттеу қ аржы-несиелік шаралармен қ атар жү ргізіледі, атап айтқ анда шикізат салаларына мемлекеттік инвестиция, жең ілдетілген несиелендіру мен салық салу, тікелей дотациялар жә не т.с.с. Оның мақ саты – отандық тауар ө ндірушілерді қ орғ ау болып табылады.

АҚ Ш-тағ ы бағ аны мемлекеттік реттеу тә жірибесіне кең інен тоқ талайық.

1971 жылы АҚ Ш-та бағ аны орталық тан бақ ылау енгізілді, себеп – инфляциялық ү дерістің кү шеюі. Бұ л шара қ ысқ амерзімді кезең де ел экономикасын тұ рақ тандыруғ а ық пал еткенімен, теріс салдары да болды, атап айтқ анда капиталдың салааралық ағ ынын шектеді, инвестициялық саясатты тежеді, іскерлік белсенділік дең гейін тө мендетті, табыстардың ө суін тежеді. Сондық тан да 1974 жылы бағ аны тікелей бақ ылаудан ү кімет бас тартты. Американдық ү кімет жекелеген тауар топтары бойынша мемлекеттік қ аржыландыру мен бағ аны тікелей реттеуді шектей отырып, жанама реттеу ә дістері мен рыноктік тетіктерді кең інен қ олданады. Бағ аны жанама реттеудің негізгі бағ ыттары мыналар:

- рестриктивті ақ ша-несиелік саясат, федералдық резервтік банктердің есептік мө лшерлемесін реттеу;

- мемлекеттік бюджеттің тапшылығ ын қ ысқ арту;

- тауарлар мен қ ызметтерді федералдық сатып алу жү йесі;

- салық тық саясат.

Қ азіргі кү ні бағ аны тікелей мемлекеттік реттеу жоғ ары монополияланғ ан салаларда ғ ана қ олданылады. Осылайша, арнайы комиссия электр энергиясына, кейбір комуникациялық қ ызметтерді пайдалануғ а тарифтер белгілейді.

Аграрлық кешен ө німдеріне бағ аны мемлекеттік реттеуге айрық ша тоқ талып ө ту қ ажет. Ауылшаруашылығ ы министрлігі жыл сайын фермерлерге тиімділіктің максималды дең гейін қ амтамасыз ететін кепілдемелік бағ амен бойынша ауылшаруашылық ө німдерін сатып алу бағ дарламасын ө ң дейді. Астық кө п болып, ө нім ұ сынысы оның сұ ранысынан артып кетіп, рыноктік бағ а тө мендесе, мемлекет ө німді ү лкен кө лемде сатып алады, сө йтіп оны мемлекеттік қ оймаларғ а жібереді немесе экспорттайды. Бағ а артқ ан кезде мемлекет ө нім қ орын рынокқ а шығ арып, бағ аны тө мендетуге ық пал етеді.

Францияда ауыл шаруашылық ө німдеріне, газ, электр энергиясы, кө ліктік қ ызметтерге бағ аны мемлекет тікелей реттейді.Мемлекеттік сектор Франция экономикасында ЖҮ Ө -де аз ғ ана ү лесті алады жә не ө зіне мынадай монополист-салаларды қ осады: газ ө неркә сібі, электр энергиясы, кө лік, сонымен бірге ұ лттық жә не коммерциялық банктер, сақ тандыру компаниялары мен жекелеген фирмалар сияқ