Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Негізгі түсініктер. - Бюрократизм себептері






- Бюрократия

- Бюрократизм себептері

- Паркинсон заң ы

- Қ азақ стандағ ы бюрократизм

- Лобби, лоббизм

 

1. Бюрократизмнің тарихи тамыры мен мә ні

2. Қ азақ стандағ ы бюрократиялық элементтер

3. Лоббизм қ ызметінің мә ні мен ә дістері

 

1. «Бюрократия» термині француз тілінен аударғ анда «канцелярияның ү стемдік қ ұ руы» дегенді білдіреді. Бюрократизмді басқ арушығ а тә н ә леуметтік ауру ретінде қ арастыруғ а болады. Бюрократизмнің мә ні ә леуметтік-саяси аспектіде басқ ару аппаратының қ оғ амнан алшақ тауы жә не соның салдары ретінде ол ө зіндік эгоистік мү дделерімен, ө зінің қ оғ амдық істерді басқ ару жағ дайын пайдалану арқ асында ө з мү дделерін қ олдап, қ амтамасыз ететін жағ дайды айта аламыз.

Бюрократия нышаны оның авторитарлық немесе рационалдық, жемқ орлық немесе таза тү рлерін қ арастырады. Бюрократия сипаттамасы кө бінесе қ оғ амның ө зінің тү ріне жә не де ең алдымен, қ оғ амның ашық немесе жабық болуына байланысты тә уелді. Сондық тан да Қ азақ стандағ ы мемлекеттік қ ызметтің реформалануы, оның ішінде ә рине, бюрократияның, елдің қ оғ амдық -саяси қ ұ рылымын демократияландыру бағ ытымен анық талады.

Бюрократияны мемлекетпен тең естіру тек кейбір тұ старда ғ ана дұ рыс. Бюрократия бір жағ ынан, биліктің пайда болуымен байланысты болса, басқ а бір жағ ынан бюрократия – қ оғ амдық ө мірді ұ йымдастыру қ ызметінен алшақ тағ ан мемлекеттік аппараттың бір бө лігі. Бұ л ішкі мемлекеттік аппараттың жетекші бө лігі кез-келген қ оғ амдағ ы мемлекеттің ү лесіне тиетін міндеттерін орындаудан тә уелсіз ө зіндік билігін қ олдауғ а бағ ытталғ ан. Алайда бюрократия еркіне мемлекеттік аппараттың барлығ ы бағ ынышты болғ андық тан, бюрократиялық ә дістер мемлекеттің барлық органдарын шарпиды.

Бюрократия – бұ л объективті заң дардың адамдарғ а билік ету формасының бірі ғ ана. Ол аталғ ан ү дерістер стихиялы тү рде, ерекше субъективті кү штердің кө мегінсіз жү зеге асырыла алмайтын жерлерде пайды болады. Белгілі біл кезең ге дейін мұ ндай сала ретінде кө біне ә леуметтік-саяси қ атынастар болып келді. Экономиканы қ оғ амнан тыс кү штер реттеді.

Ө тпелі экономикада индустриалды технологиялардың дамуы жетекші рө л атқ арып, ірі ауқ ымдағ ы қ оғ амдық басқ ару қ ажеттілігі бар болғ андық тан, қ оғ ам басқ арудан қ аншалық ты алшақ соншалық тың дә режедегі бюрократизм болады.

Заманауи ә дебиеттерде бюрократияның таралу себептері жайлы тү рлі кө зқ арастар бар. Бұ л мә селенің тек теориялық қ ана емес, сол сияқ ты тә жірибелік маң ызы бар, себебі анық талғ ан себептердің нышаны стратегия мен тактиканы, онымен кү ресу мазмұ нын анық тайды.

Кө зқ арастардың бірі мынадай: бюрократизмнің экономикалық жә не саяси-иделогиялық себептері болғ ан жоқ, ол басқ ару, жоспарлау жә не қ амсыздандырудың субъективті кемшіліктерінен (шамадан тыс орталық тандыру, бақ ылау тетіктерінің жеткіліксіз тиімділігі жә не т.б.), ең беккерлердің бір бө лігінің саяси жә не адамгершілік санасының дефектісінен; жекелеген бюрократтарғ а қ атысты жеткіліксіз қ атаң ә кімгешілік шаралардан туындады.

Социализм тұ сындағ ы бюрократия табиғ атына қ атысты келесі бір кө зқ арас: бюрократизм негізінде экономикалық, ұ йымдастырушылық, саяси-иделогиялық, психологиялық тү п-тамыр жатыр, оның бір бө лігі социализмнің даму деформациясымен ғ ана емес, сол сияқ ты оның нақ ты бір белгілерімен байланысты.

Аталғ ан екі кө зқ арас арасындағ ы айырмашылық мынада: бірінші жағ дайда бюрократияны кемшіліктерді жоя отырып, жең уге болады; екінші жағ дайда бюрократияны толық жең у мү мкін емес, онымен қ арсы кү рес бюрократиялық ү рдістерді туындатушы негіздемелердің аясын тарылтуғ а бағ ытталуы тиіс.

Бюрократизм тү бірі – бұ л билік қ ұ рушы ә леуметтік-экономикалық, саяси қ атынастардың белгілерінен, қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымынан туындаушы себептер.

Жалпы алғ анда парақ орлық, протекционизм, қ азынадан ұ рлау, кө з жұ мбайлық – бюрократиялық айқ ындық тың белгілері жә не де ол тікелей ә кімгершілік басқ арумен бірге арта тү седі. Жоғ ары инстанцияғ а кө зсіз бағ ыну, бағ ыныштыларғ а қ атысты ә кімгершілік еркіндік – осындай басқ ару жү йесіне тә н белгілер.

Бюрокртизм ө зінің дә стү рлі формасында ғ асырлар бойы айқ ындалып келді: формализм, консерватизм, ә леуметтік баспалдақ та тө менде тұ рғ андарғ а менсінбеу, жоғ ары тұ рғ андарғ а қ ұ рмет кө рсету жә не т.с.с

Социалистік бюрократияның дербес элементтері:

- партия аппаратының басындағ ылар, олардың биліктік қ ысымдары елде «коммунистік қ ұ рылыстың» белсенді жү ргізілуімен артты;

- шаруашылық тық ведомстволардың жетекшілігі;

- ә скери-ө неркә сіптік кешеннің билік етуі.

Бюрократтандыру сыртқ ы (объективтік) жә не тұ лғ алық (субъективті) факторлардың ық палымен де болуы мү мкін жә не аппараттың, басшының қ ызметінің стилінде, формасы мен ә дістерінде кө рініс табады. Ғ ылыми тұ рғ ыдан алғ анда бюрократизм – бұ л шенеуніктердің ұ жымдық эгоизмі, олардың ерекше мү дделерінің ө здеріне сеніп тапсырылғ ан ә леуметтік топ, жалпы қ оғ ам мү ддесінен басым болуы.

Кесте 1 - Басқ арушылық аппараттағ ы бюрократизмнің себептері

 

себептері Себептің нақ тылануы
ұ йымдастырушылық Шаруашылық органдарының ауыстырылуы, басқ ару ү дерісін кө птеген қ ұ жаттар кө мегімен жү зеге асыру. тә жірибелік қ ызметте шаруашылық тық басқ арудың формалары мен ә дістерін қ олдану. Ү дерістердің тым ұ йымдастырылуы мен формализациялануы
ә леуметтік Аппарат жұ мысында демократиялық формалар мен ә дістердің дамымауы, жариялылық тың болмауы, ең беккерлерді бағ алау жү йесінің жетілмеуі. Басшыларда ө зін-ө зі сынаудың болмауы, догматизм, кә сіби біліктіліктің жеткіліксіздігі. Басқ арудың ең бек ұ жымынан алшақ тауы, адамдармен тікелей жұ мыс жасаудың тү рлі мә жілістер, жиналыстармен ауыстырылуы.  
қ ұ қ ық тық Шаруашылық органдары мен олардың басшылары арасындағ ы ө зара қ атынастарды анық таушы қ ұ қ ық тық негіздің болмауы
ақ параттық Ақ паратты жинау, ө ң деу, сақ тау, беру мен ө ткізудің заманауи техникалық негізінің болмауы

 

Бюрократизм қ оғ амғ а теріс ық пал ету формасы ретінде біз ойлағ аннан ертеректе болғ ан. Басқ арушылық аппараттың жү йесі ретінде бюрократизацияның екі тү рлі тү бірі бар: технологиялық жә не ә леуметтік.

Бюрократияның технологиялық тү бірінің мә ні басқ арушылық ү дерістің технологиясында болып табылады. Оның бірқ атар алғ ышарттарын атап ө тейік. Біріншіден, бюрократизм элементтерін жоқ қ а шығ аратын толық ө зін-ө зі басқ ару таза технологиялық себептерден қ олдануылуы шектеледі: елді референдум арқ ылы, ал кә сіпорынды – жалпы жиналыстар арқ ылы басқ ару мү мкін емес.

Екіншіден, барлық жерде жә не ә рдайым да басқ аруды жү зеге асыру басқ арушылардың биліктік ө кілеттіліктерінің бір бө лігін билік субъектісінен басқ ару субъектісіне бө лінуін, жоғ ары эшелондардан тө менгілерге бө лінуін пайымдайды.

Ү шіншіден, қ оғ амның басқ аруғ а деген қ ажеттілігі басқ ару аппаратының оны қ анағ аттандыру мү мкіндігінен ә рдайым да асып кетіп отырды.

Тө ртіншіден, тіпті ө зін-ө зі басқ арудың формалары да бюрократия мү мкіндігін туғ ызады жә не индивидтің немесе топтың ә леуметтік кө зқ арасының уақ ытша ө згеруі статус пен рө лдің ө згерісіне, тұ рақ сыз болса да, арнайы мү дделердің қ алыптасуына алп келеді. Бюрократизмнің технологиялық себептерімен кү рес басқ ару технологиясын жетілдірумен, аппаратты ұ йымдастырумен, оның материалдық базасын жақ сартумен, кадрларды дайындай жә не қ айта дайындау сапасын арттырумен, оларды аттестациялаумен жә не т.б. байланысты.

Технологиялық тү бірдің интерұ лттық нышаны бар, ал олардың тарихи нышаны қ оғ амның тү рлі даму кезең деріндегі басқ ару технологиясының ерекшеліктеріне, басқ арушылық мә дениет дең гейіндегі айырмашылық тарғ а келіп тіреледі.

Бюрократизмнің ә леуметтік тү бірінің мә нін социализмнің мемлекеттік моделі жағ дайындағ ы басқ ару жү йесінің деформациясы ретінде ашып кө рсету маң ызды, ол бұ рынғ ы посткең естік елдердің барлығ ына да қ атысты.

1. Мемлекеттік социализмнің ә леуметтік қ ұ рылымының ерекшелігі партиялық -мемлекеттік аппараттың ірі ә леуметтік-кә сіптік топ ретінде шешуші орын алуында жә не соның арқ асында еш қ иындық сыз қ оғ амғ а ө здерінің топтық мү дделерін жалпы халық тық ретінде еріксіз таң ып беруі болып табылады.

2. Ө ндіріс қ ұ ралдарын ұ лттандыру жеке меншіктің орнына мемлекеттік меншіктің ү стемдігін алып келді. Ө зін-ө зі басқ ару мен демократия дамымағ ан жағ дайда мемлекеттік меншік партиялық -мемлекеттік аппараттың біртұ тас орталық тандырылғ ан соуиалистік организм ретіндегі меншігі болып қ алды.

3. Мемлекеттік меншік формасының ү стемдігі жағ дайында оның аппараттық формасында бюрократия ү дерісінің негізі болғ ан орталық тандыру дамыды. Орталық тандыру иделогиялық қ ұ ндылық дә режесіне дейін кө теріліп, ірі басқ арушылық пирамидасының қ алыптасуына алып келді жә не де олардың қ омақ ты бө лігі ө зіне-ө зі қ ызмет кө рсетумен шектелді.

4. Мемлекеттік социализмнің ерекше белгілерінің бірі – тауар-ақ ша қ атынастарының рө лінің жә не реттегіш ретіндегі рыноктің рө лінің минималды дең гейге жеткізілуі болды. Олардың орнына басқ ару аппаратының қ олындағ ы ә кімгершілік-саяси тетіктер кең інен қ олданылды.

5. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің болмауы мемлекеттік социализм қ оғ амын бюрократия ү дерістерінің қ олайлы даму аймағ ына айналдырды. Аппарат ө здерінің жеке мү дделерін қ оғ амдық мақ сатталық қ а айналдырды.

6. Монархиялық дә стү рлер бюрократиялық диктатураның қ атаң практикасымен ү йлестіріліп, Сталиннің билік режимі кезінде кең інен қ олданылды. Ол ұ йымдастырғ ан террористік ә дістер пассивтік азаматты қ алыптастырып, қ оғ амның қ ұ қ ық тық мә дениетін тө мендетті.

Бюрократизм – кез-келген басқ ару жү йесінің имманенттік қ асиеті екендігін атап ө ту керек. Оны жою жө ніндегі ұ сыныстар утопия болып табылады. Бюрократиямен кү ресте қ ол жеткізуге болатын ең ү лкен нә рсе – оны минималды дең гейге дейін жеткізу, оны ұ лық тау ү шін қ олайсыз ә леуметтік жә не технологиялық шарттар қ ұ ру болып табылады.

Бюрократизация ү дерісінің ең жоғ ары дә режесі кез-келген қ оғ амдық пайдалы мә ннен ада басқ арушылық кө зқ арастар мен тұ тас бір органдардың қ ұ рылуы болып табылады. Оның ең беккерлері тек бір қ ызмет атқ арады: ө здерінің болмысын қ ызметке ұ қ сас нә рсемен ақ тап алғ ысы келеді. Басқ арушылардың кө пшілігі ө здерінің қ оғ амдық пайдалы қ ызмететрін атқ аруғ а қ абілетсіз. Нә тижесінде мұ ндай басқ арушы ө з қ ызметін атқ ара алмайды.

Сонымен, басқ ару аппаратындағ ы паразитарлық бюрократиялық топтың болуы қ оғ амның мү ддесіне тү бегейлі қ арама-қ айшы, ө йткені ол қ оғ амғ а біршама қ омақ ты қ аржығ а тү седі жә не оны басқ ару мү мкіндігін тө мендетеді.

Бюрократизм тү сінігінің теориялық жә не тә жірибелік мә нін ашу ү шін ү ш мағ ынасы біріктірілген тү сінігін ашатын кез келді. Бірнші мағ ынасы – жалпы алғ анда бюрократизм – қ ағ азбастылық ты, келімідер мен комиссиялардың кө птігін, жазбаларды, жиналыстық ә бігерді білдіреді.

Екінші мағ ынасы – бюрократизм аппарттың ө з қ ызметін орындауғ а арналғ ан меншігі сынды. Бұ л бюрократизмнің сыныптық -саяси тү сінігі. Бұ л жерде биліктік ө кілеттіліктің бө лінуі мен жү зеге асырылуы, орталық тандыру мен орталық сыздандырудың арақ атынасы, тү рлі басқ ару ү дерістерінің демократияландырылу дә режесі, аппаратты бақ ылауғ а алу, оны ауыстыру, жариялылық ты жә не т.б. туралы сө з болып отыр.

Ү шінші мағ ынасы – басқ ару аппаратының ең беккерлерінің кә сіптік ауруы сияқ ты. Бюрократияландыру аппарат қ ызметінің стилінде, формасы мен ә дістерінде кө рініс табады.

Бюрократия себептері:

1. келісімдердің санының кө птігі (мемлекеттік аппаратқ а қ атысты);

2. қ ол жеткізуге қ ажетті мақ саттар мен ресурстар арасындағ ы дисбаланс;

3. басқ ару техникасы мен технологиясындағ ы артта қ алушылық.

Жоғ арыда аталғ ан себептер бюрократияны «ө ндіруші» жә не «қ айта ө ндіруші» нышанда болып табылады; мазмұ нына қ арай олар экономикалық, ә леуметтік, ұ йымдастырушылық, қ ұ қ ық тық, ә леуметтік-психологиялық, ақ параттық -техникалық болып бө лінеді.

Бюрократия – ерекше ең бек бө лінісі, нақ ты басқ арушылық иерархия, ережелер мен стандарттар, жұ мысты бағ алау кө рсеткіштері, ең беккердің біліктілігіне негізделген жалдау қ ағ идалары тә н ұ йым тү рі болып табылады.

Бұ л теріс қ ұ былыстардың алғ ашқ ы себебі – бюрократияның ө зі емес, ұ йымның жұ мыс ережесі мен мақ сатын жү зеге асырудағ ы кемшіліктер, ұ йымның ө лшеміне байланысты ә деттегі қ иыншылық тар, ұ йымның ежелері мен міндететріне сай емес қ ызметкерлердің мінез-қ ұ лқ ы болып табылады.

1900 жылдардың басында неміс ә леуметтанушысы М.Вебер алғ аш рет анық тағ ан бюрократия тұ жырымдамасы – бұ л адамзат тарихындағ ы пайдалы идеялардың бірі. Вебер теориясы нақ ты ұ йымды сипаттауды қ арастырмады, ол бюрократияны ұ йымдар қ ол жеткізуге талпынуғ а тиіс қ андай да бір нормативтік модель ретінде ұ сынды.

Бюрократияны кө бінесе классикалық ұ йымдық қ ұ рылым деп те атайды. Кө птеген заманауи ұ йымдар бюрократияның нұ сқ алары болып табылады. Бюрократиялық қ ұ рылымның бұ лайша ұ зақ жә не кең ауқ ымда қ олданылуы, оның белгілерінің ә лі де болса кө птеген ө неркә сіптік фирмаларғ а, қ ызмет саласын ұ йымдастыруғ а жә не мемлекеттік мекемелерге тә н екендігінде болып отыр. Қ абылданатын шешімдердің объективтлігі бюрократияғ а ө згеріп жатқ ан жағ дайларғ а бейімделуге мү мкіндік береді. Қ ызметкерлердің біліктілігіне сай жоғ ары сатығ а кө терілуі мұ ндай ұ йымғ а жоғ ары білікті жә не ө те қ абілетті мамандардың ағ ынын қ амтамасыз етеді. Басқ арудың бюрократиялық моделінің оң қ асиеттері болғ анымен, оны егжей-тегжейлі ө ң демей, барлық қ ұ рамдас элементтерін жетілдірмей қ олдануғ а болмайды.

2. Қ азақ станның қ азіргі жағ дайын сипаттап, бюрократизм элементтерін кө рсету ү шін Паркинсон заң ын қ арастырайық. Оның пікірінше, бюрократиялық басқ арудың негізгі белгілері мыналар:

- жоғ ары орталық тандыру;

- қ ызметке тағ айындалғ ан атқ арушылардың анонимділігі;

- жекелеген ведомстволардың (мекемелердің) тү рлі, кей жағ дайларда тіпті қ арама-қ айшы саясаты;

- кө біне санағ ы сыйымсыз болатын қ аиаң ережелерді қ олдану;

- бюрократиялық ә дістер мен ережелерді ү немі кү рделендіру;

- басқ ару ү дерістерінің жеткіліксіз қ арқ ыны.

Рыноктік қ атынастарғ а кө шу мерзімінде бюрократиялық жү йе жойылғ ан жоқ жә не оның элементтері ә лі кү нге дейін қ олданылады.

Бюрократияның негізгі ә леуметтік-экономикалық мү дделерін атап кө рсетуге болады: қ оғ амдық байлық ты атқ ару ісінде ө з ө кілеттіліктерін нығ айту жә не кең ейту; меншік иелері тарапына бақ ылаудан жалтару, ө зінің ерекше жағ дайын ақ тап алу. Бұ л мү дделер мемлекеттік аппаратта, салалық жә не территориялық басқ ару аппаратында, фирмалар мен кә сіпорындардың ә кімшілігінде бар бюрократизм қ атынастарымен байланысты.

Бюрократиялық жү йеде қ алыптасқ ан жағ дайдан шығ у мә селесі бар, ол ә кімгершілік реформа негізінде шешілуі мү мкін. Бұ л реформаның маң ызды бағ ыттары тө мендегідей болуы тиіс:

- мемлекеттік қ ызмет жү йесі мен мемлекеттік қ ызметкер статусына тұ рақ тылық беру;

- қ ызметкерлердің ең бегі мен біліктілігі негізінде бағ алау мен жоғ арылату қ ағ идасын қ амтамасыз ету;

- қ ызметкердің кә сіби ө суі ү шін алғ ышарттар мен ынталандырулар қ ұ ру.

Тә уелсіз Қ азақ стан тарихында алғ аш рет қ абылданғ ан Президенттің заң кү шіне ие «Қ азақ стан Республикасындағ ы мемлекеттік қ ызмет туралы» Жарлығ ы (1995 ж.) белгілі бір дә режеде заманауи мемлекеттік қ ызметтің қ алыптасуына жағ дайлар қ ұ рды. Онда атап айтқ анда, барлық шенеуніктерді сыныптарғ а бө лу қ ағ идасы, мемлекеттік қ ызметкерді басқ ару органдарын реформалау кезінде қ ызметінен айыру немесе негізсіз жұ мыстан босату дан қ орғ ау тетігі қ арастырылғ ан, мемлекеттік қ ызметкердің кә сіби ө су мә селесіне ү лкен назар аударылғ ан.

Алайда бұ л Жарлық іс жү зінде ә рекет етпеді, мемлекеттік қ ызметтің қ алыптасуы мен қ ызмет етуіне нақ ты ық пал ете алмады, ө йткені кадрларды конкурстық іріктеу тетігі болмады. Бұ л сапалық тұ рғ ыдан басқ аша параметрлерге негізделген жаң а мемлекеттік қ ызмет жү йесінің қ ұ ру қ ажеттілігін айқ ындады. 1999 жылы мемлекеттік қ ызмет туралы жаң а Заң қ абылданды, ол 2000 жылдың 1 қ аң тарынан ө з кү шіне енді.

Аталғ ан заң жаң алық тармен ерекшеленеді. Атап айтқ анда, Қ азақ стандағ ы мемлекеттік қ ызметтерді саяси жә не ә кімгершілік деп бө лу белгіленді. Мемлекеттік қ ызметті бұ лайша бө лу ә лемдік тә жірибеде бұ рыннан қ абылданғ ан дү ние жә не де ол саяси ү дерістердің мемлекеттік аппараттың кадрлық қ ұ рамына ық палын шектеуге бағ ытталғ ан.

Қ азақ станда қ оғ амдық мә селелерді шеше алатын нақ ты, ө зін-ө зі реттей алатын рынок ә лі де болса қ ұ рылмағ ан, ал сана-сезімі социалистік болып табылатын ұ рпақ белсенді болып отыр. Қ ытайдың тә жірибесі кө рсеткендей, ө тпелі кезең нің ұ зақ тығ ы, жеке меншік институттарының ә лсіздігі жағ дайында, тек кү шті мемлекеттік аппарат, білімді шенеунік анархия мен экономикалық хаосқ а қ арсы тұ ра алады.

Қ ытай зерттеушілері кө рсеткендей, елдің қ оғ амдық ө мірінде қ азіргі кү ннің ө зінде ежелгі уақ ыттарда қ алыптасқ ан кейбір ә леуметтік-саяси дә стү рлер сақ талғ ан. Олардың ішінде бастысы – дә стү рлі қ ытайлық мемлекеттің барлық функцияларының сақ талуы, тиісінше, қ оғ амды басқ арудың бюрократиялық жү йесінің сақ талуы. Қ ХР кө птеген жә не дә стү рлі бюрократиясыз елестету мү мкін емес. Осылайша қ оғ амдық ө мірдің барлық салаларында командалық -ә кімгершілік жү йе ұ дайы ө ндіріліп, қ ызмет етіп қ ана қ оймай, билікке, бедел мен шындық қ а деген бюрократиялық иерархия монополиясы ә рекет етеді, қ оғ амда тиісті ойлау бейнесі сақ талады.

Біздің еліміздің жоғ ары басшылығ ымен шенеуніктердің тұ рақ тылық рө лі соң ына дейін тү сінілмеген, себебі Қ азақ станда осы кү нге дейін ә леуметтік катаклизмалар болғ ан емес. Қ оғ ам табиғ аты мен ондағ ы ө згерістердің тетігін тү сіну тілегінсіз, кө птеген посткең естік елдердегі билік етуші реформаторлық элита қ оғ амдық тұ рақ тандырушылардан – бұ рын партиялық ең беккерлерден, қ азіргі мемлекеттік қ ызметкерлер мен шенеуніктерден кінә іздейді, оларды экономикалық сауатсыздық, бюрократизм, жемқ орлық ә серінен реформаларды ө ту жолын бұ зу, оның қ арқ ынын тө мендету сынды айыптаулармен айыптайды. Уақ ыт ө згереді, алайда біздің республикамызда ұ зақ жылдар бойы қ алыптасқ ан бюрократизм элементтері қ азіргі басқ ару жү йесінде де кездеседі.

Қ азақ станда басқ арушылық қ атынастарды деформациялау жү ргізілді. Билік халық тың қ олында сияқ ты болғ анымен, іс жү зінде бюрократия қ олына ө ткен. Аппарат халық қ а емес, халық аппаратқ а қ ызмет кө рсетуде.

Іс жү зінде басқ ару мен биліктің бұ л пирамидасында бастық ә рдайым сенің ү стінде тұ рады, ал сен ө з еркің ді орындауғ а тиіс тұ лғ ағ а ә рдайым да тө меннен жоғ арығ а қ арайсың. Біздің санамыздағ ы бұ л бейне мә ң гі, ө згермейтін, сондық тан да табиғ и болып қ ала берді.

Алайда бұ л жағ дайды ө згерту ү шін біздің ө мірімізде біраз ө згерістер болуы қ ажет. Бюрократиялық элементтен бә рібір қ алады, себебі ұ зақ жылдар бойы қ алыптасқ ан нә рсенгі бірден жою мү мкін емес.

Сонымен бірге, тиімді басқ ару тә жірибесін, бюрократиялық жү йені жою жолдарын зерттеу, насихаттау, отандық жә не шет елдік тә жірибені жарнамалау қ ажет.

Антибюрократиялық насихат ө зіне ү ш негізгі бағ ытты қ осуы тиіс. Бұ л насихат: бюрократиямен кү рестің заманауи тә жірибесі, тү рлі басқ ару органдарындағ ы ең ү здік бө лімшелердің жұ мыс формалары мен ә дістері, іскерлік стилі, олардың басшылары мен мамандары (бағ ыт бюрократиямен кү ресті ү йретеді жә не озық тә жірибелерді алмасуды дамытуғ а ық пал етеді);

- бюрократизмге кө зжұ мбайлық кө зқ арас (заманауи бюрократтардың бейнесін ашады, бюрократизмді есептеу бейімділігін дамытады, оны экономикалық, ә леуметтік, адамгершілік шығ ындар тіліне аударуғ а ү йретеді);

- бюрократизмді жоюдың шет елдік тә жірибесі, басқ ару аппаратының жұ мысын оң тайландыру, басқ арушылық ең бектің ө німділігін арттыру, қ ұ қ ық тық тетіктерді пайдалану жә не т.б. (бюрократизмнің қ андай да бір кө ріністері қ алайша жә не ненің есебінен жойылатынын кө рсетеді, жұ мыс жү йесінің басқ аша ұ йымдық шарттары қ ұ рылады).

3. Ә рбір саяси жү йеде азаматтар мен мемлекет арасындағ ы қ атынастарды реттейтін белгіленген тетіктер бар. Олардың арасындағ ы маң ызды рө лді мү дделер тобы алады. Бұ л бірлестіктер мемлекет пен азаматтар арасындағ ы қ атынастарда делдал бола отырып, адамдардың ә леуметтік, ұ лттық, ө ң ірлік жә не басқ а да мү дделерін білдіреді. Ө з функцияларын атқ ара отырып, олар билікке қ ысым кө рсетудің тікелей формаларын дамытады. Сонымен бірге, ү кімет алдында тү рлі, ү йлестірілмеген сұ раныстарын ұ сына отырып, қ ысым тобы шешім қ абылдауды оң тайландырады. Себебі билік қ ұ рылымдары осы кезең дегі мемлекет алдында тұ рғ ан мә селелерді анық тауғ а, ә леуметтік шиеленістерді шешуде тиісті басымдық тарды анық тауғ а, ө згеріп жатқ ан жағ дайларғ а қ арай ө з бағ ыттарын ү йлестіруге мү мкіндік алады.

Лоббидің экономикағ а ә серін зерттеу ү шін осы сө здің мә нін жә не тарихын білудің маң ызы зор.

Лобби, лоббизм (ағ ылшын lobby – кулуар) – АҚ Ш-тың заң дық органдарының жанындағ ы ірі монополиялардың кең селері мен агенттері жү йесі, олар аталғ ан монополиялар мү ддесі ү шін заң дарды қ абылдауда, ү кіметтік тапсырыстарды орналастыруда жә не т.с.с. тиімді шешімдер қ абылдату ү шін заң намалық жә не мемлекеттік шенеуніктерге ық пал етеді (сатып алуғ а дейін).

Лобби тек АҚ Ш-та ғ ана бар десек қ ателесеміз, ө йткені лоббизм кез-келген елге тә н, оны ә рбір мемлекетте экономикалық тұ рғ ыдан қ уатты субъектілердің болуымен немесе қ андай да бір компанияларғ а протекция жасайтын ық палды саяси топтардың болуымен тү сінідіре аламыз.

Лоббизмнің тамыры терең, себебі мұ ндай қ ұ былыс адамның табиғ атына тә н, яғ ни белгілі бір экономикалық сыйақ ығ а ық палды тұ лғ алар немесе тұ лғ алар тобы қ андай да бір экономикалық субъектілерге қ олдау кө рсетеді. АҚ Ш-та бұ л қ ұ былыс ө з атауын алып, қ арым-қ атынаста бекітілген.

Лоббизм кез-келген елде болғ анымен, біздің елімізде оғ ан аса мә н берілген жоқ не болмаса оны жоқ қ а шығ аруғ а тырыстық. Дамығ ан елдерде лоббизм тү рлі комапниялар ү шін маң ызды саналатын мә селелерді шешудің маң ызды ажырамас бө лігі болып табылады.

Соң ғ ы кездері лоббистер мемлекеттік биліктің иерархиясындағ ы тиісті қ ұ рылымдарғ а қ ысым кө рсетудің ө ркениетті тә сілдерін қ олдана бастады. Оғ ан лоббизмнің шет елдерде тұ рақ ты дамуы себеп.

Кез-келген елдің ық палды экономикалық субъектілері ө здерінің ә рі қ арайғ ы экономикалық дамуын лоббизмдегі табысы мен жең ілісімен байланыстыра бастады.

Лоббизм мемлекеттің билік қ ұ рылымдарына қ ысым кө рсету болып табылады. Қ ысым арқ ылы қ абылданғ ан шешімдер тек бір ғ ана топтың мү ддесін қ орғ айтыны белгілі. Ү кімет кө бінесе ерекше мү дддесі бар аз ғ ана топтың мақ сатын қ олдайды, ал ол жалпы бү кіл қ оғ амғ а шығ ын келтіреді. Экономикада мұ ндай қ ұ былыс ерекше мү дделер ә сері деген атау алды.

Лоббизм арқ асында қ абылданғ ан бағ дарламаларды жү зеге асыру арқ ылы аз ғ ана адамдар тобы қ омақ ты пайда табады. Осы жерже лоббистер қ алайша ө з дегендеріне басқ алардың кө зіне «таза» болып кө рініп, қ ол жеткізе алады деген сұ рақ туындайды. Лобби мұ ндай жетістікке ө з қ ызметтерінің ерекшелігі мен қ орытындысы туралы ақ паратты жетік білуімен, ө з кө зқ арастарын дә лелдей алу қ абілетімен, саяси тұ лғ аларғ а тиімді ық пал ету қ ұ ралдарын қ олданумен жетеді. Шын мә нінде лоббистер – бұ л кә сіптік негізде қ ұ рылғ ан жаң а саяси институт. Енду халық тың қ алғ ан бө лігі жайында сұ рақ туындайды: неліктен адамдар ө з қ ұ қ ығ ының шектелуіне кө з жұ мады? Батыс экономистері мынадай себептерді атап кө рсетеді: олар бұ л мә селе жө нінде толық білмейді жә не немқ ұ райлы қ арайды жә не де олар ү шін маң ызды емес кішкене ғ ана шығ ынғ а ұ шырау тә уекеліне ие болады.

Лоббизм арқ ылы қ абылданғ ан шешімдерді қ абылдау барысында саясаткер сайлаушылар оны байқ амайды жә не де келесі жолы оғ ан қ айта дауыс береді деген қ ағ иданы ұ станады. Сонымен бірге кей саясаткерлерге сайлау науқ анын жү ргізу ү шін ірі компаниялар қ арыжлай кө мек кө рсетеді, сондық тан да саясаткер экономикалық жә не ә леуметтік тұ рғ ыдан тиімсіз болса да лоббистік шешімді қ абылдауғ а мә жбү р болады. Осылайша лоббизм бә секелес фирмаларғ а тең сіздік жағ дайын қ ұ рады, ал ол рыноктік экономика қ ағ идаларына мү лде қ арама-қ айшы.

Тиімділік жә не ә ділеттілік тұ рғ ысынан ақ талмағ ан қ абылданғ ан заң намалық қ ұ жаттар немесе ү кіметтік шараларғ а кө птеген мысалдар келтіруге болады: бә секені шектейтін шет елдік тауарларғ а тарифтерді енгізу, тұ тынушылар ү шін бағ аны кө теру, тек байларғ а пайда алып келетін салық тың тесіктерді белгілеу, шын мә нінде қ ымбат тұ ратын жә не қ омақ ты пайда ә келетін жұ мыстарғ а қ оғ амдық жұ мыс бағ дарламасын жү зеге асыру, салық тө леушілер есебінен фермерлерге субсидиялар беру жә не т.б.

Аталғ ан шаралардың бір бө лігі тек аз ғ ана топтың мү ддесін кө здесе, бір бө лігі адамдық, ынталандырушылық нышанғ а ие екендігін кө реміз. Барлығ ы да қ андай да бір шаралардың қ андай жағ дайларда қ олданылатындығ ына байланысты яғ ни елдегі экономикалық жағ дайғ а тікелей байланысты. Осындай кө зқ арастар тұ рғ ысынан лоббизм арқ ылы қ абылданғ ан шешімдердің мақ саттылығ ы мен тиімділігін қ арастыру қ ажет.

Мысалы, шет елдік тауарларғ а тарифтерді енгізуді алайық. Мә ні жағ ынан мұ ндай шешім еркін бә секелестік қ ағ идасына қ арама-қ айшы болып келеді: еркін бә секенің ешбір қ атысушысы басқ а қ атысушы қ абылдағ ан шешімге ық пал ете алмайды. Алайда мұ ндай шаралар жұ мыспен қ амтуды қ олдау, отандық тауар ө ндірушілерді қ олдауды ынталандырады.

Алайда шет елдік тауарларғ а тарифтерді енгізу қ ысқ а мерзімдік нышанда болуы тиіс, яғ ни пайда болғ ан ә леуметтік мә селе мен капиталды табысы мол салағ ы аударуды жү зеге асыру уақ ытында ғ ана пайдаланылуы тиіс.

Лоббизм арқ ылы қ абылданғ ан шешімдердің бірі – қ оғ амдық жұ мыстар бағ дарламасын жү зеге асыру. Мемлекеттің экономикалық даму тұ рғ ысынан бұ л шара тиімсіз болуы мү мкін, алайда ә леуметтік даму тұ рғ ысынан кә сіподақ тар қ олдағ ан бұ л шара толығ ымен ақ талғ ан жә не жұ мыспен қ амту саясатының бір бө лігі болып табылады. Сондық тан да мұ ндай лобби кез келген дамығ ан қ оғ амда қ олдауғ а ие болуы тиіс.

Тура осыны фермерлерге берілетін субсидиялар жө нінде айтуғ а болады, себебі ауыл шаруашылығ ы – қ оғ амдық ө ндірістің ерекше аясы жә не кө бінесе дотацияны керек етеді. Мұ ндай шаралардың ақ талуы ауыл шаруашылығ ының кез келген мемлекеттің стратегиялық саласы болуымен, елдің азық -тү лік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуімен тү сіндіруге болады.

Ө кінішке орай, кө п жағ дайларда ү кіметтік реттеу бә секені кү шейтудің орнына оны бә сең детеді. Мұ ндай реттеу ө зін тауарлар мен қ ызметтер ө нідірісіне эксклюзивтік лицензия беру, шет елдік тауарлар мен қ ызметте импортын шектейтін салық тар, квоталар, мамандар мен кә сіби жұ мысшылардың кә сіптік талаптары мен жалақ ысын анық тайтын лицензиялар жатады. Бұ л шаралардың кейбірі, мысалы патенттер мен авторлық қ ұ қ ық тар беру ақ талуғ а жататын шара. Басқ а шектеулер аз ғ ана топтың мү ддесін қ олдағ андық тан да ақ ылғ а қ онымсыз, дұ рыс емес нә рсе. Алайда бұ ғ ан қ атысты шығ ындар халық тың арасында кең інен бө лінгендіктен қ оғ амдық қ арысылық ты тудыра қ оймайды.

 

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. Бюрократияның тарихи тамырлары мен мә ні

2. Бюрократизмның негізі, тарихи тамырлары мен элементтері

3. Экономиканы мемлекеттік басқ ару жү йесі, бюрократизм жә не демократия

4. Органдардың экономиканы басқ аруы, олардың функциялары

5. Ү кімет пен жергілікті билік органдарының функцияларындағ ы шектеулер

6. Жергілікті мемлекеттік басқ ару органдарын реформалау қ алай жү зеге асырылады?

7. Бюрократизмді жоюдың аса маң ызды қ ұ ралдары

8. Демократияның негізгі қ ағ идалары

9. Қ азақ стандағ ы демократиялық қ айта жаң арулар

 

ТАҚ ЫРЫП 3. МЕМЛЕКЕТ НАРЫҚ ТЫҚ Қ АТЫНАСТАРДЫ ЫНТАЛАНДЫРУ СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.