Негізгі түсініктер. - Нарықтың негізгі кемшіліктері

- Саяси императивтер

- Нарық тың негізгі кемшіліктері

- Мемлекеттің экономикадағ ы рө лі

- Президенттік институт

- Парламентаризм

1. Саяси императивтер

2. Ә леуметтік- экономикалық жә не саяси принциптерді жү зеге асырудағ ы мемлекеттің ролінің ө суі

3. Қ Р экономикасының тү рлі секторларында бизнестің дамуын қ амтамасыз етуші орталық жә не жергілікті басқ ару органдарының функционалдық міндеттері

1. Экономикалық нарық тың ө згертілген тү рлерін жасауғ а бағ ытталғ ан 13 саяси императив бар. (Императив - талап, бұ йрық, заң; мінез-қ ұ лық тың сө зсіз принциптері.)

1. ЕРІКТІ БІРЛЕСТІК ИМПЕРАТИВІ.

Ә рбір экономикалық жү йе сә тсіздікке ұ шырауы кү мә нсіз. Ұ йымдастыру теориясының ашың жү йесінен алынғ ан ерікті бірлестік тү сінігі, қ аржы нарығ ын глобальді интеграциялауды тану мен кә дімгі келең сіз жағ дайлардағ ы шығ ын мө лшерін азайтудың қ ұ рылымдық механизмдерін қ арастырғ ан кезде жоғ ары дең гейде орынды болып табылады. Ерікті бірлестікті тұ рақ ты жү йеге жатқ ызу тү сінікті болу керек: экзогендік факторлар толық жү йе арқ ылы кө рсетілмейді. Саяси шешімдер қ аржы нарығ ын жасау мен қ олдауғ а бағ ытталуы тиіс. Ондағ ы ә рбір мемлекет ө зінің даралығ ын сақ тай отырып, қ оршағ ан ортағ а ү йрене алуы керек.

Осы императивтің мысалы ретінде Біріккен Елдер Қ оғ амын келтіруге болады. Ол 1945 жылы 24 қ азанда 51 мемлекет арқ ылы қ ұ рылды. Қ азіргі таң да 185 мемлекет мү шесі болып табылады, яғ ни барлық дерік мемлекеттер деуге болады. БЕҚ (ООН) мү шелігіне енген мемлекеттер жарғ ыда жазылғ ан міндеттерді қ абылдайды.

Берілген императив мемлекеттердің, ұ йымдардың, партиялардың жә не т.б., бірігуін қ арастырады. Олардың басты принципі - келісім берілген негізде ұ йымдасу.

2. ТАНЫМ ИМПЕРАТИВІ

Саясат қ айраткерлері кө бінесе екі қ ателіктен зардап шегеді: 1- жоқ жерден ағ ымдар, белгілер, модельдер кө реді. 2- бар жерден оларды кө руге бас тартады. Осы екі қ ателіктің бар екенін мойындау: кө рсең -жаман, кө рмесең де- жаман дегенді біз таным императиві дейміз.

1990 жылы біз кө ргеннен кейін ү лкен ө згерістер болып жатыр: біріншіден, суық соғ ыстың аяқ талуы; екіншіден, ә рбір елде соғ ыстан гө рі экономиканы жоғ ары қ ою; ү шіншіден, ә лемдік сферада ү штіктің қ алыптасуы: АҚ Ш- Европа - Жапония; тө ртіншіден, саяси идеология орталығ ының экономикалық мақ саттарғ а жету ү шін ө згеруі.

Ә лемдік қ аржылық ортада Европалық «кері айналу» туралы мазасыздық бар. Азияда сауда модельдерінің ү ш ағ ымы қ алыптасуда:

- аймақ кө лемінде.

- батыс жартышарында

- Еуропа мен Орталық Шығ ыста.

3. МҮ МКІНДІКТЕР ИМПЕРАТИВІ

Қ оршағ ан орта ағ ымдарының жә не қ оршағ ан ортағ а бейімделуді кө здеген ә р бір саясат екі пункт негізінде сә тсіздікке ұ шырайды.

1) ағ ындар мен модельдер табиғ атынан жасырын келеді;

2) бұ л бағ ыт саясаттың маң ызды бір мақ сатының қ оршағ ан ортағ а бейімделуін қ олдамайды.

Экономикасы нашар дамығ ан елдерге басқ а кү шті мемлекеттерге қ арсы тұ ру ү шін бірлескен дұ рыс. Тағ ы бір аспект экономиканы глобализациялау болып табылады.

Экономика ә лемдік дең гейде мемлекеттік нарық тарды ө зіне қ аратып, оларды ү лкен глобальді нарық қ а біріктіруге тырысады. Бұ л императивтің басқ а бір аймағ ы стандарттарды ү ндестіруге тырысады. Адамзаттың ә р бір жұ мыс істеу аумағ ында нормалар, ережелер мен стандарттарды ұ йымдастыру ұ йымдары болады.

4. Ә Р ТҮ РЛІЛІК ИМПЕРАТИВІ

Ә р тү рлілік императиві нарық тың ә р тү рлі формаларының болуын бағ алауда ү лкен бағ ағ а ү міткер.

Нарық тың екі қ арама - қ арсы формалары бар: Нарық тық жә не командалық экономика. Сонымен қ атар, аралас экономика бар. Таза кү йіндегі нарық тың болмайтынын есте сақ тау керек.

5. НАҚ ТЫ СЕКТОР ИМПЕРАТИВІ

Қ аржылық жә не нақ ты секторлардың арасында шекара бар. Қ аржылық нарық ә лемдік экономиканың кү шті ерекшелігіне айналуы жә не ол теория жү зінде болса да, нақ ты проблеманың шешімін бере алмайды. Нақ ты императив секторының мақ саты - қ ауіп- қ атерлерді анық тау.

6. ТҰ РАҚ ТЫЛЫҚ ИМПЕРАТИВІ

Спекуляция - бұ л бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы ойынның атауы. Спекуляцияның екі аспектісі бар, оларды ө зіміздің мақ сатымызғ а қ олдануымыз керек. Біріншісі, қ аржы қ ұ ралы ретіндегі спекуляция; екіншісі- сауда қ ызметіндегі шарттарғ а спекуляция. Фьючерстер- бірінші спекуляцияғ а жақ сы мысал бола алады. Спекуляцияның екінші аспектісі қ аржы нарығ ы ә лемінде қ ысқ а мерзімді бағ ытта болады.

7. АДАМГЕРШІЛІК ИМПЕРАТИВІ

Жаң а ә лемдік тә ртіп туралы айқ ындылық, кө теріліп келе жатқ ан экономиканың интеграция толқ ыны.Ә лемдік ә ділетілік, адамдардың жағ дайы гуманизм императивіне жатады. Бұ л императивтің маң ызды нә тижесі ү лкен кедейлік ә келетін қ оршағ ан ортаны пайдалану арқ ылы ө зін- ө зі қ амсыздандыратын елдерге ә леуметтік жауапкершілік тағ айындау.

8. ЕКІ ЕСЕ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІ ИМПЕРАТИВ

Жауапкершілік - бұ л екі ұ шы бар таяқ. Жеке мемлекеттерге, ә сіресе дамушы мемлекеттерге саясаттың тұ рақ ты шешімін қ абылдау керек: біз екі жауапкершілікті императивті айтамыз. Кө п мемлекеттер шетел саясаты экономикалық саясатын тө мен болу керек деген тезистен айырылуды қ ажетсінеді.

9. АУЫР ЖАУАПКЕРШІЛІКТІ ИМПЕРАТИВ

Ә лемдік қ арым-қ атынаста саяси ө згерістер жайдан-жай бола бермейді. Глобальдық бақ ылауғ а арналғ ан қ ұ рылымдық органдар ә ділеттілік пен тең сіздік арсындағ ы қ айшылық тардан зардап шегеді. Ә леуметтік жауапкершілікті саяси жә не экономикалық жауапкершіліктерден бө лу туралы ә лемдік қ ажеттілік туып тұ р. Бұ л дамығ ан елдердің азаматтарына басқ а елдердің қ иыншылық тарына назар аудартады.

10. ЖАҚ ЫНДЫҚ ИМПЕРАТИВІ (ЖАҚ ЫНДАТУ)

Аймақ тық сауда блоктары, Европа, Азия, Америка елдерінде пайда болғ ан «ауырлық моделінің» концептуалды жаң ғ ыруын тездетеді, ол екі жақ ты сауданың интенсивтілігіне жақ ындауына қ атынасы бар.

11. Қ ОРШАҒ АН ОРТА ИМПЕРАТИВІ

Капитализм нә тижелерін ү лкен аумақ тық индустрилизациялаумен байланыстырады, ол жердің жұ ғ ынуы, қ оршағ ан ортаның бұ зылғ андығ ы нә тижесінде болғ андығ ын білдіреді. Бұ л жерде экономикалық куштер зиян ә келуге қ ұ қ ығ ы бар болса, жө ндей де алады деген тезиспен келіспеуге болады.

12. ЖЕҢ ІЛДЕТУ ИМПЕРАТИВІ

Нарық тық тиімділіктің ө су эволюциясының шарасыз бө лігі ретінде «Қ аржылық инжирингтің» кө з шағ ыстырарлық жарылысы бар. Қ аржылық нарық тар ақ парат қ абатында жарылысқ а ұ шырайды. Ол жақ сы таныс «талдаудың салдығ ы» деп аталатын синдром нарық ты жаулап алуына байланысты.

13. ИНКРЕМЕНТАЛИЗМ ИМПЕРАТИВІ

Командалық экономикағ а бағ ытталғ ан саяси сұ рақ, ө згерту керек па дегенді емес, сонымен қ атар, қ алай ө згерту керек дегенді білдіреді. Ә лемдік экономика мен қ аржыландырудың проблемасына жақ ындағ анда саяси қ айраткерлер екі песпективага сү йенеді:

1) олар жауапкершілік перспективасын қ олданып, саясат кімге экономикалық ө су мен дамуғ а аз таң дау кө рсететінің пайдаланып, олардың жең ісіне септігін тигізеді.

2) Қ ауіпті жобаны негізге алғ ан кезде кішкентай жә не тиімсіз экономика кү ші жетіспеуіне байланысты шайқ алады.

2. Нарық тың негізгі ү ш ақ ауы мемлекеттік араласуғ а экономикалық ақ талу береді: монополиялық билік, сыртқ ы факторлар жә не жетілмеген ақ парат.

Экономикағ а мемлекеттің кірісуі нақ тылы функцияларды кудалайды. Жалпы алғ анда мемлекет саяси жә не ә леуметтік-экономикалық принциптерді жү зеге асырады. Олар макроэкономикалық нарық тық процесстерді қ алыптастыруғ а атсалысады.

Нарық тық экономикадағ ы мемлекеттің ролі келесі негізгі функциялардың кө мегімен жү зеге асырылады:

1. Экономикалық шешімдерді қ абылдау ү шін қ ұ қ ық тық негіз қ алыптастыру. Бұ л қ ызмет шаруашылық заң далық тарды жасауды қ адағ алайды. Оның нормативтік базасы мен осы заң дар мен нормалардың орындалуын қ адағ алайды. Сонымен қ оса мемлекет арқ ылы да қ адағ аланады. Осындай заң дарсыз ешқ андай экономика қ ызмет ете алмайды.

2. Экономиканы тұ рақ тандыру. Мемлекеттің тұ рақ тандыру қ ызметтері аса маң ызды роль атқ арады. Олар цикл бойынша дамитын нарық тық экономиканың тұ рақ сыздығ ынан пайда болады.

3. Ресурстардың ә леуметтік бағ ытталғ ан таратылуы.

4. Ә леуметтік қ орғ ау мен ә леуметтік кепілдіктерді қ амсыздандыру. Бұ л мемлекеттік қ ызмет ә леуметтік басқ аруғ а кө бірек жатады, бірақ оның экономикалық қ ызметке тікелей қ атысы бар. Мысалы, ә леуметтік кө птеген шығ ындарды талап етеді, ал сол шығ ындарды экономика сферасынан ғ ана алуғ а болады.

5. Халық аралық экономикалық қ атынастардың даму. Мемлекеттің экономикалық қ ызметі алдағ ы уақ ытқ а бағ дарланғ ан болып келеді. Экономикалық жә не ә леуметтік процесстерді басқ арудағ ы мемлекеттің перспективалық бағ дарының бірнеше бағ ыттарын бө ліп қ арауғ а болады. Мемлекеттік органдар шаруашылық субъектілердің экономикалық жағ дайына араласып отыруы керек. Олардың қ ызметіне белгілі бір заң дылық тарды қ олдана отырып араласады.

3. Аймақ тар басты болатын экономикалық қ атынастар субъектілерінің жаң а жү йесі қ алыптасуы жү зеге асуда. Аймақ тар Қ азақ станның экономикалық, саяси жә не мемлекеттік ө мірінің субъектілері ретінде ө зара тең дестікте.

Аймақ тандыру дегеніміз біртұ тас экономика мен мемлекетті басқ ару жү йесі.

Территориалды бө ліністің шаруашылық -экономикалық принципі келесі критерийлер негізінде қ алыптасқ ан:

- аймақ тың табиғ и-географиялық ерекшеліктері;

- аймақ тың экономика-технологиялық дамуы;

- аймақ тың ө ндірістік жә не сауда-нарық тық потенциалы.

Аймақ тандырудың міндеттері:

1. жаң а жү йенің қ алыптасуында Қ азақ стан экономикасын мемлекеттік басқ арудың басымдығ ы;

2. ә леуметтік-экономикалық процестерге жағ ымсыз ә сер тигізетін ә кімшілік-саяси қ ұ рылымдардың қ айшылық тарын жою;

3. ә рбір аймақ тың бә секеге қ абілеттілігін арттыратын алғ ышарттар қ ұ ру.

Дегенмен мемлекеттің қ ызметі аймақ пен орталық қ ұ рылымдардың арасында тең бө лініске ие болғ анымен, аймақ тын орны басымдау екенін айта кету керек. Бірақ жалпымемлекеттік, ә леуметтік-экономикалық, экологиялық жә не сыртқ ыэкономикалық қ атынастарды қ оспағ анда.

2001 жылы 23 қ аң тарда қ абылданғ ан «Қ азақ стан Республикасында мемлекеттік жә не жергілікті басқ ару туралы» Заң мемлекеттік басқ ару саласында маң ызды болып табылады. Бұ л республикада жү йелі тү рде нарық тық экономикағ а қ олайлы болатын басқ ару қ ұ рылымы шешілуде.

Кез келген қ оғ амдық, саяси, экономикалық жағ дайда мемлекеттік басқ арудың тиімділігі мелекеттік органдарды басқ арудың жү йесі қ ұ рылымының дұ рыстығ ына, олардың қ ұ қ ық тық мә ртебесі мен ө зара жауапкершілікті анық тауына, сонымен қ атар олардың қ арым-қ атынастарына тә уелді болады.

Бү гінгі кү нде атқ арушы биліктің жергілікті, орталық жә не республикалық органдардың қ арым-қ атынастардың ең маң ызды параметрлері ү йлесті, қ ұ қ ық тық нормалармен қ атаң белгіленген жә не бекітілген. Осы арқ ылы атқ арушы биліктің жергілікті органдары мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық саясатын жү ргізуге тиімді болатын ұ йымдық -қ ұ қ ық тық дербестік, қ ұ зірет пен ө кілеттік алды.

Саяси жү йе сө здің кең мағ ынасында – белгілі бір қ оғ амдағ ы билік қ атынастарының іс жү зінде анық талынып, қ абылданып, орындалуының тұ рақ ты формасы. Ол – елдегі бү кіл саяси ө мір, саяси қ атынастардың жә не саяси институттардың жиынтығ ы.

Бұ л жерде транзиттік, ө тпелі қ оғ амдардағ ы аса кү рделі міндеттерді шешуге, кү рделі қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге қ ызмет ететін жаң а саяси жү йені қ алыптастыру кү р­делі мә селе екенін еске ұ стағ ан жө н. ХХ ғ асырдың тоқ саныншы жылдарының басында жаһ андану, ақ параттық қ оғ ам, халық аралық байланыстардың кү шеюі жағ дайында саяси жү йе мен оның институттарының функциялары барғ ан сайын кү рделеніп, тармақ талып, олар қ амтитын қ ұ былыстар мен қ атынастардың ауқ ымы кең ейіп, олардың ө зара сабақ тастығ ы, ө зара байланыстары кү рделенген уақ ыт болатын. Осы жаң а ә лемге, оның кү рделі саяси-экономикалық, идеологиялық қ атынастарының дербес субъектісі ретін­де ұ мтылып отырғ ан Қ азақ стан, алдымен, ө зін-ө зі мемлекет ретінде анық тап, мемлекеттік-конституциялық қ ұ рылысын тү бегейлі бекемдеу міндеті тұ р­ғ аны айдай ақ иқ ат еді.

Бү гінде, жиырма жылдық дербес дамудың биігінен еліміз бұ л жауапкершіліктен абыроймен шық ты деуге негіз бар. Ә лемдегі, ә сіресе, демокра­тиялық елдердегі саяси жү йелерді зерттеген, теориялық ой-толғ амдарын ә лем саясаттанушылары мойындағ ан Толкотт Парсонс, Дэвид Истон, Габриель Алмонд, Карл Дойч, Дж. Бингем Пауэлл жә не тағ ы басқ а батыстық оқ ымыстылардың саяси жү йе жә не олардың негізгі институттары функциялары туралы іліміне сү йенсек, Қ азақ станның саяси жү йесі институттарының конституциялық ө ріс аясындағ ы қ ызметінің де ө те кү рделі, сан тарапты екендігіне толық кө з жеткізуге болады.

Аталмыш оқ ымыстылардың, сондай-ақ, ел ғ алымдарының мемлекет қ ұ рылысы, саяси жү йе табиғ аты мен қ ызметіне қ атысты ғ ылыми зерттеу­леріне сү йене отырып, қ азіргі кезең де еліміздің саяси жү йесінің қ ызметіне тә н мынадай негізгі функцияларды атап кө рсетуге болады:

- Конституцияғ а жә не басқ а да заң намағ а сә йкес қ оғ амды қ азіргі заманның табиғ аты мен талаптарына сә йкес ғ ылыми басқ ару;

- қ оғ амның алдындағ ы мақ сат пен міндеттерді анық тау жә не соғ ан сә йкес бү кіл қ оғ амды жә не оның ресурстарын жұ мылдыру;

- қ оғ ам мү шелерін ә леуметтендіру;

- артикуляция –яғ ни, қ оғ амдағ ы ә ртү рлі таптардың, топтардың мү дделерін анық тау, бейнелеу жә не оларды саяси жү йе институттары қ ызметінде еске алуына жетісу жә не тағ ы басқ алары.

Бү кіл халық тық референдумда 1995 жылғ ы қ абылданғ ан Қ азақ стан Республикасының Конституциясы еліміздің саяси жү йесінің жаң а архитектурасын қ алыптастырды. Осы жылдан еліміз саяси жү йесі дамуының жаң а кезең і басталды. Ал, еліміз­дің осы жылдардағ ы конституциялық дамуы оның іргелі негіздерінің беріктігін, ө міршең дігін, оны қ ұ раушы институттық қ ұ рылымдардың міндеттері мен басқ ару мү мкіндіктерінің дұ рыс анық талғ андығ ын дә лелдеді.

Бұ л қ оғ амдық қ атынастарды, ә леуметтік топтарды, мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ұ рылымдарды қ амтуының ауқ ымы, жалпы табиғ аты жағ ынан терең де, кө п қ ырлы, сапалық ө згерістеp. Президент, Парламент институттары, ә лсіз де болса, кө п­партиялық жү йе осы ө згерістердің ең маң ызды да, мә ндісі бағ алағ ан жө н.

1995 жылы жаң адан қ алыптасқ ан, кең естік жү йеде болмағ ан биліктің маң ызды тармағ ы – қ ос палатадан тұ ратын Қ азақ стан Республикасының заң шығ ару қ ызметін жү зеге асыратын Республиканың ең жоғ ары ө кілді органы қ ос палаталы Парламент болды.

Қ азақ станның кә сіби парламентаризмге келер жолы кү рделі де қ айшылық ты, саяси шиеленісті, бұ ралаң ды болды. Осы тартысы кө п, қ иын жолда бұ рынғ ы Конституциялар бойынша (1978 жә не 1993 ж.) сайланғ ан Республика Жоғ арғ ы Кең есінің 1990 жылы сайланғ ан он екінші, 1994 жылы сайланғ ан он ү шінші қ ұ рамдары саяси себептерден ө кілділік мерзімі аяқ талмай, мерзімінен бұ рын таратылды. Соң ғ ы қ ұ рамы бір жылдай ғ ана жұ мыс істеді. Елімізде парламенттік демократия, парламентаризм кө птеген қ иындық тармен, саяси тартыспен, қ айшылық тар арқ ылы, біртіндеп қ алыптасып келеді.

Ел Парламентінің 1995 жылғ ы Конституция жә не «Қ азақ стан Республикасы Парламенті жә не оның депутаттарының мә ртебесі туралы» конституциялық Заң ының негізінде белсенді заң шығ арушылық, ө кілді жә не саяси қ ызметінен белгілі бір тарихи-саяси, демократиялық қ орытындылар шығ аруғ а болады.

Біріншіден, Парламент негізгі саяси жә не ә леуметтік кү штердің, ірі этнос ө кілдерінің мү ддесі тоғ ысқ ан, белсенді қ ызмет жасаушы коллегиялық органғ а айналып, маң ызды мемлекеттік институт ретінде қ алыптасты. Парламентсіз елімізде шынайы демократия, қ ұ қ ық тық мемлекет орнату мү мкін еместігіне бү кіл қ оғ амымыздың кө зі жетті.

Екіншіден, конституционализм талаптарын сақ тай отырып, ө зінің сан-салалы заң шығ арушылық қ ызметі арқ ылы Парламент заң дардың кү р­делі архитектоникасын анық тап, бү кілмемлекеттікқ ұ рылысты заң намалық нығ айтудың ә леуетті кепіліне айналды. Қ азақ стан Парламенті он бес жылда Конституция негізінде жә не оның қ ағ идаттары мен талаптарын қ оғ амдық қ атынастардың тү рлі салаларында жү зеге асыру жә не реттеу мақ сатында 2 мың ғ а жуық заң қ абылдап, еліміздің саяси экономикалық жә не ә леуметтік рухани жаң аруын заң намалық тұ рғ ыдан кешенді де тү бегейлі қ амтамасыз етті. Бү гінде Парламенттің заң шығ арушылық қ ызметінен тыс қ алғ ан, мү дделері еске алынбағ ан бірде-бір маң ызды қ оғ амдық сала немесе ә леуметтік топтар жоқ деп айтуғ а толық негіз бар.

Ү шіншіден, Парламент пен парламентаризмнің демократиялық жә не қ ұ қ ық тық -заң намалық, бай танымдық, тә рбиелік ұ лағ атынан ө ткен депутаттар корпусы ұ лттық элитаның қ атарын, жоғ арғ ы мем­лекеттік органдарды жаң а, тың кү штермен толық тырудың жемісті саяси мектебіне айнала бас­тады деуге толық негіз бар. Ә рине, Парламент саяси элитаны қ алыптастырудың бірден-бір мектебі емес. Олар Президент Ә кімшілігі жү йесінде, ғ ылыми ұ жымдарда, Ү кімет қ ұ рамында, облыстық ә кімдіктердің жоғ арғ ы буынында, саяси партиялар жү йесінде де қ алыптасады. Алайда, саяси жариялылық пен ашық тық тың, билік легитімдігінің мек­тебі болып табылатын, бү кіл тіршілігі халық тың кө з алдындағ ы парламентшілердей басқ а топтар ә леуетті, саны жағ ынан кө п емес.

Парламенттің нығ аюымен бірге, парламентші­лердің ө здері де ө сіп, саяси, демократиялық, интеллектуалдық қ ұ қ ық тық, рухани тұ рғ ыдан толысып, кемелденді. Олар парламентаризм мектебі аясында елдегі кү рделі қ оғ амдық қ атынастардың табиғ атына ү ң іліп, зерделеп, ондағ ы қ айшылық тарды, заң мен реттелмеген проблемаларды кө ріп, талдауды, елдегі кезек кү ттірмейтін, халық ты алаң датып отырғ ан ә леуметтік-экономикалық, рухани ө зекті мә селелерді Ү кімет алдына қ ойып, шешілуін талап етуді игерді.

Еліміздегі 1998 жә не 2007 жылдары ө ткен конституциялық ө згерістердің екі толқ ыны да, ең алдымен, негізінен, Парламенттің Президентпен, Ү кімет­пен ө зара қ арым-қ атынасын, қ ұ зыреттерін жә не оның депутаттарын сайлаудың ұ йымдық -қ ұ қ ық тық мә селесін қ амтыды.

4. Мемлекеттік басқ ару органдарын қ аржыландыру кө зі - бюджет, органдар мемлекеттік бюджетке қ арасты болады; шаруашылық есептегілер, басқ ару аппараты мекемелерімен ұ йымдардың бө лімшелерінің табысына қ арасты болады.

Мемлекет – ә леуметтік басқ арудың негізгі субьектісі. Мемлекеттік басқ арудың нысаны қ азіргі таң да мемлекеттің экономикалық, ә леуметтік, саяси дамуында, халық аралық қ атынастарда елеулі, ү лкен роль атқ аратыны белгілі. Сондық тан ол сұ рақ қ азіргі кезде ө те бір ө зекті мә селелердің бірі болып отыр.

Президенттік институт – ә р кез ауысып отыратын экономикалық, ә леуметтік, саяси, халық аралық шарттарды кө рсететін конституциялық институт болып табылады. Қ азіргі таң да, ол еліміздегі ең жоғ арғ ы институт болып табылады. Ол, сонымен қ атар ү кіметті, министрліктерді, ведомстваларды жә не бюрократия аппаратын қ осатын атқ арушы биліктің шың ы. Тарихи кезең де жақ ында ғ ана пайда болып, ә лемге кең таралды.

Қ азақ станда президенттік институттың қ алыптасуына обьективті факторлар ық пал еткенін айта кеткен жө н. Кең естік экономи­каның қ ұ рылымын қ ұ рағ ан одақ тас республикалар арасындағ ы дә стү рлі эконо­микалық сабақ тастық тың ү зілуі, жоспарлы экономиканың кү йреуі, халық тың ә леу­меттік жағ дайының нашарлап кетуі, ұ лттық қ айшылық тардың ө ршуі, коммунистік жү йенің ел басқ аруғ а икемсіздігі Қ азақ ­стан­ билігінің алдына жаң адан тү бе­гейлі мін­деттер қ ойды. Кезінде Жоғ арғ ы Кең ес кү шті ө кілеттікке ие болғ анымен, жедел ше­шім қ абылдауда, икемді жұ мыс ат­қ аруда, тиімді басқ аруда ебедейсіздік танытып жатты. Жоғ арғ ы Кең естің ө кілетті­гін пайдалана отырып, парламенттік бас­қ а­ру формасына таң дау жасауғ а болатын еді. Алайда сол кездегі шынайы ахуал парламенттік басқ аруғ а бет бұ руғ а дайын ем­естігімізді кө рсетті. Сондық тан саяси сахнадан жоғ алып жатқ ан коммунистік дик­та­ту­раның орнына тә уелсіз мемлекеттің атри­буттарын бекемдейтін тиімді басқ ару фор­масы қ ажет болды. Бұ л арада елді анар­хиялық ахуалғ а душар етпеу ү шін ө кі­лет­тігі кү шті президенттік институт енгізу керектігін сол кездегі кө зі ашық азаматтар тү й­сінді. Ал президенттік басқ аруғ а тү бе­гейлі кө шу – Қ азақ станның демо­кра­тиялық да­му­ғ а бет алғ анын, ө ркениетті саяси жү ­йе­ге қ адам басқ анын айқ ындады.

Ә лемдік тә жірибеге салыстырмалы талдау жасайтын болсақ, қ азіргі кезде ә р елдегі президенттік институт ұ лттық ерекшеліктерімен ө зін­ше рең алғ анын аң дар едік. Саясаттанушылар еліміздегі президенттік басқ ару фор­масының ө зіндік ерекшеліктері мен эволюциясы туралы тө мендегідей тұ жырым жа­­сайды. 1990 жылғ ы сә уір-қ арашада пар­тиялық -кең естік билік жағ дайында Жо­ғ арғ ы Кең естің бірқ атар ө кілеттіктері Пре­зидент қ ұ зырына ө тті. 1990жылдың қ а­раша айынан 1993 жылдың қ аң тары ара­лығ ында бү кілхалық тық дауыс беру нә ­ти­жесінде сайланғ ан Президент ү кіметтік басшылық ты қ оса атқ арды. 1995 жылғ ы кон­ституция бойынша президенттік институт нығ айды. Президенттік институт 20 жыл­дық тарихында 1990 жылдың сә уір айынан 1995 жылғ а дейін «кең естік» квазипарламентаризмнен президенттік би­ліктің аме­рикандық моделіне кө шті. 1995 жыл­дың та­мыз айынан бү гінге дейін жартылай фран­цуздық, жартылай президенттік бас­қ аруғ а кө шуге бет алдық деуге болады.

Саяси жү йенің қ ұ рамдас бө лігі болып табылатын – Президенттік институттың қ алыптасып, дамуы, оның бедел алуы ұ зақ, кү рделі процесс. Сө з жоқ, президенттік институттың қ оғ амның саяси жү йесіне етене, икемді, ажырамас қ ұ рамдас бө лігі ретінде кірігіп кетуі, саяси бейімделуі бедел алуы уақ ытты, тә жірибені, ү лкен заң шығ арушылық қ ыз­метті қ ажет етеді. Бұ л процестер біздің елімізде терең саяси тартыстарсыз, саяси сілкіністерсіз, эволюциялық жолмен ө тті.

Президенттік институт саяси жү йедегі ерекше институт жә не барлық партиялар мен қ оғ амдық -саяси ұ йымдар қ ызметінің кепілі болғ андық тан, ол бү кіл саяси жү йеге немесе оның басым кө пшілігіне сү йенгенде ғ ана саяси жү йеде топтастырушы, байланыстырушы рө л атқ арады. Бұ ндай тірек-сү йенішсіз президенттік институттың ә леуметтік-саяси базасы ә лсіз болуы мү мкін.

Назар аударарлық бір мә селе – Шығ ыс Еуропа мен Орталық Азиядағ ы кең естен кейінгі барлық елдерде президенттік немесе жартылай президент­тік билік жү йесі пайда болды. Бұ л саяси жү йе дамуындағ ы, ел алдында тұ рғ ан ә леуметтік-экономикалық мә селелерді шешудің кү рделілігіне байланысты. Билік тармақ тары, ә сіресе, Парламент пен атқ арушы билік арасындағ ы текетірес пен шиеленісті, толассыз талас, елдердің саяси мә дениетінің ерек­шелігі президенттік институтты ө тпелі қ оғ амдар, ке­зең ­дер алдында тұ рғ ан міндеттерді шешудің тиімді билік нысаны ретінде таң дау – ұ тымды жол.

Қ азақ стандағ ы осы саяси-мемлекеттік институттың қ ызметіне келсек, жиырма жылдан астам уақ ыт президенттік институттың ұ тымды жақ тарын кө р­сетіп берді.

Біріншіден, Президентті бү кіл халық тың сайлауы, бү тіндей алғ анда, саяси жү йенің демократиялық легитимділігін кө рсетеді, ө йткені, Президент қ ызметі қ ашан да кө пшілік сайлаушылардың мү ддесін білдіреді.

Екіншіден, билік тармақ тарының аражігінің анық талып, президенттік институттың қ ызметі демократиялық саяси жү йедегі ә ртү рлі шектеулер мен ө кілдіктер арқ ылы саясат таразысын тең ұ с­тауғ а мү мкіндік береді.

Ү шіншіден, бү кілхалық тық сайлау арқ ылы сайлаушылар саяси жү йенің бү кіл қ ызметіне принципті, жанды ө згерістер енгізе алады, саяси қ ұ ндылық тар мен басымдық тарда сабақ тастық ты қ алыптастырады.

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. Саяси императивтердің тү рлері

2. Қ азақ станда президенттік институттың даму кезең дері

3. Қ азақ стандағ ы парламентаризм

ТАҚ ЫРЫП 4. КӘ СІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘ НЕ ОНЫҢ ТҮ РЛЕРІ