Негізгі түсініктер. - мемлекеттік меншікті басқару органдары

- мемлекеттік меншікті басқ ару органдары

- унитарлық кә сіпорындар

- мемлекеттік кә сіпорын

- ұ лттық компаниялар

1. Мемлекеттік меншікті басқ ару реформаларының басты стратегиялары

2. Мемлекеттік меншікті басқ арудың шетелдік тә жірибелерін Қ азақ станда қ олдану мү мкіндіктері

1. Мемлекеттік мү лікті басқ ару жә не жекешелендіру тұ жырымдамасы мемлекеттік меншікті басқ ару жү йесін жетілдіру бағ ытында келесі мақ саттарды белгілейді:

- экономикалық ө сімнің тұ рақ ты алғ ышарттарын қ амтамасыз ету ү шін мемлекеттік меншік қ ұ рылымдарын оң тайландыру;

- мемлекеттік меншік объектілерін толық тай шаруашылық айналымына ендіру;

- мемлекеттік меншікті тиімді басқ ару нә тижесінде республикалық бюджеттің кірісін арттыру;

- мемлекеттік активтерді экономиканың нақ ты секторына инвестиция тарту қ ұ ралы ретінде қ олдану;

- экономиканың мемлекеттік секторының бә секеге қ абілеттілігін арттыру, қ аржы-шаруашылық кө рсеткіштерін жақ сарту жә не тағ ы басқ алар.

Бұ л мақ саттарғ а қ ол жеткізу ү шін тө мендегідей мә селелер шешімін табуы қ ажет:

- мемлекеттік меншік объектілерін толық есепке алу, осы объектілерді тіркеу жү йесін жасақ тау жә не жү зеге асыру жә не оларғ а мемлекет қ ұ қ ығ ын рә сімдеу;

- менлекеттік меншік объектілерін оларды басқ ару ерекшеліктеріне қ арай жіктеу;

- қ атысушы ретінде мемлекеттің қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету;

- мемлекеттік меншікті басқ ару тиімділігін арттыруда қ азіргі заманғ ы ә дістерді жә не қ аржылық қ ұ ралдарды қ олдану, қ ұ қ ық тық басқ аруды реттеу;

- мемлекеттік мү лікті пайдалану жә не сақ талуын жә не оларды басқ аруғ а жауапты тұ лғ алардың қ ызметіне бақ ылау жасау.

Мемлекеттік меншікті басқ аруды жетілдірудің ақ ырғ ы мақ саттары тө мендегідей:

- мемлекеттік унитарлы кә сіпорындарды басқ аруды жетілдіру;

- мемлекеттік акция пакеттерін басқ ару;

- жылжымайтын мү лікті басқ аруды жетілдіру.

Жалпы алғ анда, мем.меншік объектілерін басқ аруды жетілдіру бағ ыттары объектілердің типіне қ арай анық талады. Мемлекеттік унитарлық кә сіпорындарғ а қ атысты жетілдірудің негізгі бағ ыттары тө мендегідей блуы тиіс:

- жарғ ыларды бекіту немесе қ айта бекіту;

- кә сіпорын басшыларын аттестаттау;

- басшыларды конкурстық негізде тағ айындау;

- кә сіпорын қ ызметіне ағ ымдық бақ ылау жү ргізу;

- бекітілген формағ а сай есептер мен кө рсеткіштерді жариялау;

- бекітілген ә дістерге сай кә сіпорынның экономикалық кө рсеткіштерін анық тау мақ сатында аудиторлық тексерулер жү ргізу;

- мемлекеттік мү лік жә не жекешелендіру комитетінің экономикалық тиімділігінің ақ параттық реестріне тіркеу.

Унитарлық кә сіпорындар – меншік иесі кә сіпорынның ө зі емес, мемлекет болып табылаты коммерциялық кә сіпорындар. Бұ л кә сіпорынды мемлекет ө кілетті органдар арқ ылы тікелей басқ арады жә не оны меншік иесі немесе ө кілетті орган тағ айындағ ан басша басқ арады. Унитарлық кә сіпорындар екіге бө лінеді:

- шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ына негізделген;

- жедел басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделген немесе қ азыналық кә сіпорын.

Елде мемлекеттік басқ аруды дамыту қ арқ ындары Қ азақ стан экономикасын басқ аруды жетілдіруді, министерстволар мен ведомстволар қ ызметін бақ ылауды кө здейді жә не ел экономикасының ө сіміне қ ол жеткізуге бағ ытталады.

Қ азақ стан Республикасы Қ аржы министрлігі Мемлекеттiк мү лiк жә не жекешелендiру комитетi ө з қ ұ зыретiнiң шегiнде республикалық меншiк, жекешелендiру объектiлерiн басқ ару жә не экономиканың стратегиялық маң ызы бар салаларындағ ы меншiктiң мемлекеттік мониторингi салаларында iске асыру жә не бақ ылау-қ адағ алау функцияларын жү зеге асыратын Қ азақ стан Республикасы Қ аржы министрлiгiнiң ведомствосы болып табылады. Комитеттің негiзгi мiндеттерi мыналар:

- республикалық меншiк жә не жекешелендiру объектiлерiн басқ арудың мемлекеттiк саясатын iске асыру;

- республикалық меншiкке қ атысты меншiк иесiнiң қ ұ қ ық тарын iске асыру;

- заң намада белгiленген тә ртiппен республикалық меншiк объектілерiнiң мақ сатты жә не тиiмдi пайдаланылуын бақ ылау;

- республикалық меншiк объектiлерiн жекешелендiру жә не республикалық меншiктi сатып алу-сату шарттары талаптарының сақ талуын бақ ылау;

- экономиканың стратегиялық маң ызы бар салаларындағ ы меншiктiң мемлекеттiк мониторингi болып табылады.

Комитет заң намада белгiленген тә ртiппен жү ргізеді:

- республикалық меншiк жә не жекешелендiру объектiлерiн басқ ару саласында мемлекеттік саясатты iске асыруды қ амтамасыз ететін функциялар: республикалық мемлекеттiк кә сiпорындарғ а қ атысты республикалық меншiк (уә кiлеттi орган) қ ұ қ ығ ының субъектiсiн; мемлекеттiң қ атысуымен мемлекеттiк емес заң ды тұ лғ алар органдарында Комитеттiң жә не мемлекеттiк органдар ө кiлдерiнiң қ атысуын қ амтамасыз етудi; республикалық мемлекеттiк заң ды тұ лғ аларғ а бекiтiлген негiзгi қ аражатты қ абылдау-беру жә не есептен шығ ару мә селелерiн келiсудi; республикалық мемлекеттiк кә сiпорындарды қ айта ұ йымдастыру жә не тарату кезiнде жарғ ыларды, бө лу жә не тарату тең герiмдерiн, сондай-ақ беру кесiмдерiн бекiтудi; республикалық меншiк жә не жекешелендiру объектілерiн басқ ару мә селелерi жө нiндегi заң наманы қ олдану тә жiрибесiн талдауды жә не қ орытындылауды; республикалық меншiк мә селелерi бойынша мемлекеттің мү дделерiн бiлдiру жә не оның мү лiктiк қ ұ қ ық тарын қ орғ ауды;

- бақ ылау-қ адағ алау функциялары: республикалық мемлекеттiк заң ды тұ лғ аларғ а шаруашылық жү ргiзу жә не жедел басқ ару қ ұ қ ығ ында бекiтілген мү лiктiң тиiмдi пайдаланылуын тексерудi ұ йымдастыру жә не жү ргiзу;
республикалық мемлекеттiк заң ды тұ лғ аларғ а бекiтiлген мү лiктi мү лiктiк жалғ а (жалдау) беру мониторингін ұ йымдастыруды жә не жү ргiзудi;
меншiк объектілерiн, сондай-ақ мемлекеттiң меншiк ү лесi бар объектiлердi басқ ару тиiмдiлiгi мониторингiн ұ йымдастыруды жә не жү ргiзуді;
экономиканың стратегиялық маң ызы бар салаларында меншiктiң мемлекеттiк мониторингiн ұ йымдастыру мен жү ргiзудi жә не мониторинг субъектiлерiнiң жә не қ атысушыларының ә рекеттерiн ү йлестiрудi; меншiктiң мемлекеттiк мониторингiнiң бiрың ғ ай электрондық деректер қ орын енгiзудi жә не мемлекеттiк органдардың оғ ан қ ол жеткiзуiн қ амтамасыз етудi;
мемлекеттiк органдарғ а иелену жә не пайдалануғ а берiлген акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн жә не мемлекеттiк қ атысу ү лестерiн тиiмдi басқ арылуын бақ ылауды жү ргiзудi жә не ұ йымдастыруды; сатып алушылардың республикалық меншiк объектiлерiн сатып алу-сату шарттарына сә йкес мiндеттемелердi орындауын, сондай-ақ ө зге де шарттық мiндеттемелердiң орындалуын бақ ылауды; республикалық меншiк объектiлерiн сенiмдi басқ ару (концессиялар) шарттарына сә йкес олардың мiндеттемелердi орындау мә селесi бойынша бақ ылау, республикалық мемлекеттiк кә сiпорындар мен мемлекеттiң қ атысуымен мемлекеттiк емес заң ды тұ лғ алар қ ызметiнiң тиiмдiлігін талдауды жү зеге асырады.

2009 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша республикалық мемлекеттік меншікте 131 акционерлік қ оғ ам (АҚ) акцияларының мемлекеттік пакеттері жә не 24 жауапкершілігі шектеулі серіктестікке (ЖШС) қ атысу ү лестері бар. 107 АҚ акцияларының мемлекеттік пакеттерін жә не 21 ЖШС қ атысу ү лестерін иелену жә не пайдалану қ ұ қ ық тары салалық министрліктер мен ведомстволарғ а берілді. Комитеттің қ арамағ ында 24 АҚ акцияларының мемлекеттік пакеттері мен 3 ЖШС қ атысу ү лестері бар, оның 8 объектісі банкроттық жә не оң алту процедурасынан ө туде, 2 ­– қ аржы-шаруашылық қ ызметті жү зеге асырмайды. Жұ мыс істеп тұ рғ ан объектілерден 7 АҚ сенімгерлік басқ аруда. Жаң адан қ ұ рылғ ан 8 АҚ акцияларының мемлекеттік пакеттері салалық министрліктер мен ведомстволарғ а беріледі, қ алғ ан объектілер жекешелендірілгенге дейін Комитеттің қ арамағ ында болады.

«Экономиканың мемлекеттік секторын басқ аруда мемлекеттің мү дделерін одан ә рі қ амтамасыз ету жө ніндегі шаралар туралы» Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2006 жылғ ы 28 қ аң тардағ ы № 50 Жарлығ ымен «Самұ рық» мемлекеттік активтерді басқ ару жө ніндегі қ азақ стандық холдингі» акционерлік қ оғ амын қ ұ ру туралы» бұ йрығ ы іске асырыоып, Қ оғ амның жарғ ысы мен оның жарғ ылық капиталының мө лшері бекітілді. «Самұ рық» мемлекеттік активтерді басқ ару жө ніндегі қ азақ стандық холдингі» АҚ акцияларының мемлекеттік пакетіне иелену жә не пайдалану қ ұ қ ық тары Қ азақ стан Республикасы Экономика жә не бюджеттік жоспарлау министрлігіне берді.

«Қ азақ телеком», «Электр желілерін басқ ару жө ніндегі қ азақ стандық компания», «Қ азақ стан темір жолы» Ұ К», «Қ азпочта» жә не «Қ азМұ найГаз» акционерлік қ оғ амдары акцияларының мемлекеттік пакеттері «Самұ рық» мемлекеттік активтерді басқ ару жө ніндегі қ азақ стандық холдингі» АҚ орналастырылатын акцияларын тө леуге берілді

«Қ азақ стан Республикасының индустриялық -инновациялық саясаты шең берінде ұ лттық экономиканың бә секеге қ абілеттілігін одан ә рі арттыру жө ніндегі шаралар туралы» Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2006 жылғ ы 16 наурыздағ ы № 65 Жарлығ ы мен Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 2006 жылғ ы 15 сә уірдегі № 286 қ аулысын орындау барысында «Қ азына» орнық ты даму қ оры» акционерлік қ оғ амы қ ұ рылды.

«Қ азына» АҚ акцияларының мемлекеттік пакетін иелену жә не пайдалану қ ұ қ ық тары Қ азақ стан Республикасы Индустрия жә не сауда министрлігіне берді.

«Қ азақ стан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғ ы 16 наурыздағ ы № 65 Жарлығ ын iске асыру жө нiндегi шаралар туралы» қ аулысын орындау «Қ азақ станның Даму Банкі», «Инвестициялық компания», «Қ азақ станның Инвестициялық Қ оры», «Шағ ын кә сiпкерлiктi дамыту қ оры», «Экспорттық кредиттерді жә не инвестицияларды сақ тандыру жө ніндегі мемлекеттік сақ тандыру корпорациясы», «Маркетингтiк-талдамалық зерттеулер орталығ ы» акционерлік қ оғ амдары акцияларының мемлекеттік пакеттерін жә не «Қ азақ стан инвестицияларғ а жә рдемдесу орталығ ы» ЖШС мемлекеттік ү лесін «Қ азына» АҚ орналастырылатын акцияларын тө леуге берді.

2008 жылы республикалық бюджетке акциялардың мемлекеттік пакеттеріне дивидендтердің тү сімі 5 106, 1 млн. тең ге сомасында жоспарланды, іс жү зінде 5 842, 2 млн. тең ге тү сті немесе бір жылғ а жоспарланғ ан соманың 114, 4%-ын қ ұ рады.

Мү лікті сенімгерлікпен басқ арукезінде сенімгер басқ арушы ө зінің иеленуіне, пайдалануына жә не билік етуіне берілген мү лікті пайда алушының мү ддесі ү шін ө з атынан басқ аруды жү зеге асыруды міндеттенеді. Мү лікті сенімгерлікпен басқ ару келесі негізде белгіленеді:

- мә міле (атап айтқ анда, шарт бойынша ө сиетті орындаушы тағ айындалғ ан ө сиет бойынша);

- сот актілері (банкроттық рә сімдерінде конкурстық немесе оң алтушы басқ арушы тағ айындалғ ан жағ дайда, ә рекетке қ абілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен немесе қ айтыс болды деп жарияланғ ан азаматтың мү лкіне қ орғ аншылық белгіленген кезде);

- ә кімшілік акт (кә мелетке толмағ ан, қ айтыс болғ ан адамның мү лкіне қ орғ аншылық белгіленген жағ дайда, мемлекеттік қ ызметке кірген кезде) жә не тағ ы басқ алар.

Сенімгерлік басқ ару шартында:

1. мү лікті басқ ару шартының нысанасы жә не мерзімі;

2. сенімгерлікпен басқ аруғ а берілетін мү ліктің қ ұ рамы;

3. пайда алушы туралы нұ сқ ау;

4. сенімгер басқ арушының есеп беру мерзімдері мен нысаны;

5. мү лікті сенімгерлікпен басқ ару шарты тоқ татылғ ан жағ дайда сеніп тапсырылатын мү лікті алатын адамды кө рсету кө зделуі тиіс.

2009 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша сенімгерлік басқ аруда 7 шарт (келісім-шарт) ә рекет етуде, оның біреуі аумақ тық мемлекеттік мү лік жә не жекешелендіру комитетімен жасалды.

Мемлекеттік кә сіпорынның шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ы дегеніміз – мү лікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алғ ан жә не бұ л мү лікті иелену, пайдалану жә не оғ ан билік ету қ ұ қ ық тарын заң қ ұ жаттарымен белгіленген шекте жү зеге асыратын мемлекеттік кә сіпорынның заттық қ ұ қ ығ ы болып табылады. Шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ына негізделген кә сіпорын ө з міндеттемелері бойынша ө зіне тиесілі барлық мү лкімен жауап береді.

Жедел басқ ару қ ұ қ ығ ымен мемлекет мү лкіне ие болғ ан кә сіпорын қ азыналық кә сіпорын болып танылады. Олар Қ Р ү кіметінің немесе жергілікті атқ арушы органның шешімі бойынша қ ұ рылады. Жедел басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделген кә сіпорынның фирмалық атауында кә сіпорынның қ азыналық болып табылатындығ ы кө рсетілуі тиіс.

Ұ лттық компаниялар:

1. «Азық -тү лік келісім-шарт корпорациясы» АҚ;

2. «Қ азпочта» АҚ;

3. «Қ азатомө неркә сіп» Ұ АК» АҚ;

4. «Қ азақ стан инжиниринг» Ұ К» АҚ;

5. «KEGOС» АҚ;

6. «Ұ лттық ақ параттық технологиялар» АҚ;

7. «Астана халық аралық ә уежайы» АҚ;

8.«Қ азМұ найГаз» Ұ К» АҚ;

9.«Қ азақ ақ парат агенттігі» Ұ К» АҚ;

10. «Қ азғ арыш» Ұ К» АҚ;

Мү лік жалдау шарты бойынша жалғ а беруші жалғ а алушығ амү лікті ақ ытө леп уақ ытша иеленуге жә не пайдалануғ а беруге міндеттенеді.

Мү лікті жалдауғ а кә сіпорындар мен басқ а мү ліктік кешендер. Жер учаскелері, ү йлер, ғ имараттар, жабдық тар, кө лік қ ұ ралдарыжә не олрады пайдалану процесінде ө здерінің табиғ и қ асиеттерін жоймайтын басқ а да заттар берілуі мү мкін.

Республикалық мемлекеттік кә сіпорындардың мү лігін мү ліктік жалғ а беру «Республикалық мемлекеттік кә сіпорындардың шаруашылық жү ргізуіндегі немесе жедел басқ арудағ ы мү лікті, оның ішінде жекешелендіруге жатпайтын мемлекеттік меншік объектілерін мү ліктік жалғ а беру ережесін бекіту туралы» Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің қ аулысына сә йкес жү зеге асырылады.

Ережеге сә йкес министрліктер мен ведомстволар тоқ сан сайын ведомстволық бағ ынысты республикалық мемлекеттік кә сіпорындардың қ арамағ ындағ ы мү лікті мү ліктік жалғ а беруі жө ніндегі жиынтық есептерді береді. 2009 жылы 20 министрлік пен ведомствоның ведомстволық бағ ынысты республикалық мемлекеттік кә сіпорындары 2 135 мү ліктік жалғ а беру шартын жасасты, алаң ы 238, 4 мың шаршы метр ү й-жайлар, 541 бірлік жабдық пен 2, 1 мың га жер мү ліктік жалғ а берілді.

2009 жылы республикалық бюджетке мемлекеттік меншіктің мү лкін жалғ а беруден тү сетін тү сімдер 1 335, 8 млн. тең ге сомасында жоспарланды, іс жү зінде 2 697, 7 млн. тең ге тү сті немесе жоспарланғ ан сомағ а 202 % қ ұ рады.

2. Мемлекеттік меншікті басқ арудың шетелдік тә жірибелерін Қ азақ станда қ олдану мү мкіндіктері. Дамығ ан елдердің тә жірибесі кө рсеткендей, мемлекеттің экономикағ а қ атысуы негізінен экономикалық, нақ ты айтқ анда, фискалды шаралар болып табылады.

Ұ лыбритания.Ұ лыбританияда жекешелендіру 1979 жылы басталып, қ азіргі кезге дейін жалғ асуда. 1979-1995 жылдар аралығ ындағ ы қ аржының басым бө лігін, 97 млрд. доллар шамасында, Бритиш Телеком, Бритиш Гэз, Бритиш Эйруэйз и Бритиш Петролеум сияқ ты 48 ірі компанияны жекешелендіруден тү сірді. Жекешелендірудің британдық бағ дарламасының негізгі жетістіктері ретінде:

- бұ рынғ ы мемлекеттік кә сіпорындардың тиімділігі мен табысының артуын;

- акционерлер санының ө суін (1979 жылы тұ рғ ындардың 4%-нан 1999 жылы 25%ғ а дейін);

- мемлекеттік кә сіпорындарғ а мемлекеттік субсидиялардың біршама қ ысқ аруын атап ө туге болады.

Тағ ы бір ерекшелігі лицензиялау жә не бағ аны бақ ылаумен, жекешелендірілген монополиялардың бағ аны кө теру мү мкіндігін шектеуші ең жоғ арғ ы бағ а режимін жасақ таумен қ атар, жекешелендірілгеннен кейін табиғ и монополиялар қ ызметін реттеудің тиімді жү йесін қ алыптастыру болып табылады.

Франция.Жекешелендірудің француздық бағ дарламасы 1986 жылы басталып, келесі ә дістерді қ олданудан тұ рады:

- жекешелендірілген компания қ ызметкерлері арасында акциялардың бө лінуі;

- акциялардың ірі бө лігінің институционалды инвесторларда орналастыру. Олар бұ л акцияларды алыпсатарлық мақ сатта қ олданбайды, осылайша келешекте акциялардың қ ор рыногындағ ы тұ рақ ты жағ дайы қ амтамасыз етіледі.

Италия.Жекешелендіру Италияда 1992 жылы бірнеше мемлекеттік банктер, сақ тандыру компанияларын, ө ндіріс орындарын, коммуналдық қ ызмет кө рсетуші ірі компанияларды сатудан басталды. Жекешелендірудің негізгі мақ саты – Еуропалық валюталық одақ тың талаптарын орындау мақ сатында мемлекеттік қ арызды ө теу жә не бюджет тапшылығ ын жою болды.

Испания. Испаниядағ ы жекешелендіру бағ дарламалары 1982 жылдан бастап қ ызмет етеді. Жекшелендірудің басым формасы ретінде акциялардың Испандық Қ ор биржасы жә не халық аралық капиталдар рыногы арқ ылы кең інен сатылуын атап ө туге болады. Ү кіметтік стратегиясы мемлекеттік ірі активтерді акциялар шығ ару арқ ылы жекешелендіру, ал қ айта қ ұ ру мен технологияларды қ ажет ететін шағ ын кә сіпорындарды тікелей жекеге сатуғ а негізделеді.

Германия. Германияда мемлекеттік ү лесті басқ арудың басты мақ саты - қ осымша ерекшелік мазмұ ндағ ы мемлекеттік мақ саттарғ а қ ол жеткізу болып табылады. Ондай мақ саттар қ атарында:

- ең бек жө ніндегі барлық заң намалардың, салық тө леу жө ніндегі міндеттемелердің, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жө ніндегі заң дардың нақ ты жә не мерзімінде орындалуы;

- қ ызметкерлерді жұ мыспен қ амту жө ніндегі мемлекеттік мақ саттардың ескерілуі;

- кә сіби кадрларды белсенді оқ ыту;

- кә сіпорынғ а тә н ө зіндік зерттеулер мен ө нертабыстар саласында белсенді қ ызмет жү ргізу, сонымен бірге, оғ ан қ ажетті білікті кадрларды ынталандыру.

Басқ арудың американдық бағ ытының принциптері. АҚ Ш-ғ ы басқ ару жү йесінің негізі «skill» (қ олынан келу, дағ ды) деген тү сінік болып табылады. АҚ Ш-тағ ы басқ арудың жетілдірілуі ең бектің ғ аламдық конвейеризациясымен байланысты. Дә л осы конвейер немесе кез-келген ү лкен де кү рделі міндетті қ арапайым, стандартты міндеттерге бө лу орташа адамғ а барынша тиімді жұ мыс атқ аруғ а, ал басқ арушығ а жоспарлау мен ұ йымдастыруда жетістіктерге қ ол жеткізуге мү мкіндік береді.

Қ ызметтік бағ ыттың негіздеріне тө мендегілер енеді:

- «не нә рсені жақ сы жасай алсаң, соғ ан ынта-жігерің ді жұ мса» принципі;

- «конструктор» принципі. Дайын тұ рғ ан істің бір элементін басқ амен алмастыруғ а немесе жаң а элемент қ осуғ а ү йрену:

- тігінен кә сіптік принципі. Ең тиімдісі адамдардың ө з мамандығ ы бойынша жоғ арылауы болып саналады.

- ең бек ақ ы тө леудің социалистік принципі. Ең бек кү рделілігімен жә не ұ зақ тығ ымен, біліктілігі жә не оғ ан қ осымша қ атаң шектеулі жә не сағ аттық ақ ымен есептеледі. Бұ л схема кә сіби жоғ арылаудың американдық жү йесімен сә йкес келеді.

Адамның конвейерге бағ ынуын білдіретін американдық жү йе, бір жағ ынан ө кілеттіліктерді бө ліп беруде басшылар ү шін жең ілдік жасайды.

Кө птеген Шығ ыс Еуропа елдерi бұ рыннан Экономикалық ө зара кө мек Кең есiнiң қ ұ рамында болып (қ аң тар 1949 ж.), қ оғ амның тұ рмыстық экономикалық негiзi мен саяси қ ұ рылымы бiркелкi болуына қ арамастан орталық тандырылғ ан шаруашылық жү йесiнен нарық тық экономикалық ө те бастады. Экономикалық жағ ынан қ арайтын болсақ, олардың айырмашылығ ы меншiк тү рлерiнiң ө ндiрiс қ ұ ралдарымен қ атынасына, ө неркә сiптiң мамандану тү рлерi, халық шаруашылығ ының ұ йымдастыру мен басқ ару қ ұ рылымына байланысты болуда. Сондық тан экономикалық реформаны ә р тү рлi басымды механизмдердi қ олдану арқ ылы, яғ ни ү демелi қ арқ ындық пен мерзiмдiлiк арқ ылы, ә р тү рлi жү йелер мен ресурстарды сақ тау қ ағ идаларын қ олдана отырып жү ргiзу керек. Мiне осы тұ рғ ыдан алғ а қ ойғ ан мiндеттердi шешуге нарық тық экономикағ а кө шкен елдердiң тә жiрибесiн жинақ тап жаң а нарық тық жолмен шаруашылық жү ргiзуге кө шу. Шаруашылық жү ргiзудiң бiр тү рiнен екiншi тү рiне кө шуде жоғ арғ ы жағ дайды қ орытындылай келiп, келесi ережелерге сү йенуiмiзге болады:

- меншiк тү рлерiне қ арамастан мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру жә не шаруашылық ә рекетiне жағ дай жасау;

- мемлекеттiк кә сiпорындарды уақ тау, тауар ө ндiрушiлердi демонаполизацияландыру жә не монополияғ а қ арсы кү рестiң қ ызметiн кү шейту;

- нарық механизмiнiң ерекшелiктерiне байланысты экономиканы басқ ару қ ұ рылымын жетiлдiру;

- қ аржы –банк жү йелерін реформалау жә не бюджеттік инвестицияны қ ысқ арту;

- елдің экспорттық ә улетін арттыруда бә секелестік қ абілеті бар ө неркә сіпті мемлекеттік тарапынан қ олдану;

- шетел инвестицияларын енгізуде жә не біріккен ө ндіріс қ ызметін қ олдауда саяси, қ ұ қ ық тық жә не шаруашылық жағ дай жасау;

- ұ лттық валютаның айналымда болуын қ олдау жә не қ амтамасыз ету.

Жоғ арыда кө рсетілген шараларды экономикада нарық тық ты реттеу механизмдері ретінде қ олдануда ә р елде ө зінің ерекшеліктері есепке алынады. Ең қ олайлы жағ дайда Венгрия болды. Бұ л елде экономикалық реформа ү ш-он жыл бұ рын басталғ ан. Шаруашылық жү ргізуде кә сіпкерлікті ынталандырудың тү рлерін алдын ала ескере жү ргізген. Халық шаруашылығ ының алдың ғ ы буындарындағ ы қ ұ қ ық негіздерін жасауда экономикалық ассоциациялар заң ы негізгі роль атқ арады. Мемлекеттік кә сіпорындарды экономикалық ассоциацияларғ а айналдыруда тиісті шешімдер қ олданылды. Мемлекеттік жекешелендіруде кө п жағ дайда уақ тау жә не жұ мыс істеп тұ рғ ан кә сіпорындарды қ айта қ ұ ру шаралары жү ргізілді. Бұ л шаралар тек бұ йрық тү рімен емес, ең бек ұ йымдарының жә не олардың басшыларының қ олданылуымен жү ргізілді. Соның нә тижесінде ү ш жылда (1989-1991жж) елде шағ ын жә не орта кә сіпорындар тө рт есе кө бейді. Конъюктураның ө згеруіне байланысты кә сіпорындардың қ ызметінде қ ажетті икемділік пайда болды. Мемлекеттік тарапынан бұ л процесс қ олдау тапты. Қ аржы- шаруашылық жағ дайлары мен халық шаруашылығ ына керекті ө нім шығ аратын кә сіпорындар банкрот жағ дайына ұ шыраса, жең ілдік несие беріп санация жасалғ ан немесе бұ л кә сіпорындарды басқ а меншікке (соның ішінде шетелдіктерге) берілді.

Бұ ғ ан нарық инфрақ ұ рылымының қ ұ рылуы (қ ордық қ ызметтердің пайда болуы мен дамуы, тауарлы жә не брокерлік биржалар, инвестициялық қ орлар, несие – банк қ ызметтері) жә не қ аржы – банк жү йелерінің реформалануы мү мкіндік туғ ызды. Экономикадағ ы дағ дарыстық жағ дайдан шығ уды банкротқ а ұ шырағ ан ө неркә сіптегі жекешелендіру процесі инвестициялық бағ ыт алды. 1993 ж. 600 ө неркә сіптің жартысына жуығ ы инвестордың ық ыласына байланысты жекешелендірілген, ал 40 % -дан жоғ арысы ө неркә сіптердің ө здерінің ық ыластарына байланысты жекешелендірілген. Нарық тық шаруашылық даму «тө меннен» негізделіп жоғ арыдан ұ йымдық, қ ұ қ ық тық, не экономикалық жағ дай жасалуы керек. Тә жірибе кө рсеткендей, тауарлы материалдық қ ұ ндылық тардың ө ндіріс қ ұ ралдары мен халық тұ тыныу тауарлары жә не «қ озғ алысына» толық еркіндік беру маң ызды шара болып табылады. Бірінші жағ дайда олардың қ озғ алысы шарт негізінде қ амтамасыз етілсе, ал екінші жағ дайда фирмалық дү кендер негізі мен халық қ а сауда қ ызметін кө рсету орындары арқ ылы жү ргізіледі.

Нарық жағ дайда шаруашылық жү ргізуге дайын Австрия болды. Бағ а қ ұ ру мен ең бек ақ ыны реттеу, шетел инвестицияларымен ыньаландыру, сыртқ ы экономикалық қ атынастарды либерализациялау, ақ ша айналымын тұ рақ тандыру, ұ лттық валютаны конверсиялау жө ніндегі шаралар 40 -жылдардың соң ынан жү ргізіле бастады. Нә тижесінде осы шаралар «мемлекет пен жеке меншіктің арасындағ ы ұ тымды пропорцияны қ алыптастыруғ а, орталық тандырылғ ан жә не нарық қ ұ рылымдарының байланысын ү йлестіруге, халық тың басым кө пшілігінің тұ рмыс дә режесін жақ сартуғ а» негіз болды.

Қ аржы тепе-тең дігіне кө ң іл бө ле отырып Австрия ү кіметі ә леуметтік серіктестік пен шағ ын бизнесті қ олдауғ а ерекше кө ң іл болды. Австриялық тә жірибедегі ү кімет тарапынан жасалғ ан бә секелестік шаралары нарық экономикасының қ олайлы жағ дай туғ ызуымен ерекшеленеді. Бұ л жерде ә сіресе шағ ын жә не орта фирмалардың қ ұ рылуын жә не ә лем шаруашылық процестеріне ұ лттық экономиканың араласуын қ олдау шаралары кө рсетіледі. Мұ ндай ынталандыру жаң а қ ұ рылғ ан шағ ын, орта фирмаларғ а мемлекет тарапынан жә рдем ақ ы немесе жең ілдетілген салық салу тү рлері арқ ылы жү ргізіледі. Осындай фирмалардың (ө неркә сіптердің) қ ызметтеріне тауарларды сату ережелері, дұ рыс емес бә секелестікке жү ргізілген шаралар, жергілікті жабдық тау, картельдер туралы т.б. заң дар қ ұ қ ық тық негізі болып табылады.

Ө неркә сіптерді бақ ылау жә не кә сіпкерлер мен бизнесмендердің саудағ а шығ у ережелерін бақ ылау мемлекеттің қ ұ қ ық тық қ ызметтерінің бірі болып табылады.

Австрияның тиісті мемлекеттік органдары сыртқ ы экономикалық қ атынастарды терең детуде экспорттық тү сімдердің жә не импорттық тө лемдердің тең болуы қ ағ идаларына сү йенеді. Ұ лттық банкінің монополистік жағ дайы жойылуына байланысты елдің валюталық режімі жә не сыртқ ы сауда либерализацияланады жә не де валюталық операцияларды жү ргізуде коммерциялық банктердің қ ызмет ету аясы кең ейеді. Кө п жағ дайда аталғ ан қ ағ идалар орындалмайды, сондық тан экспорттық тү сімдердің кө птеген бө лігі сыртқ ы қ арызды ө теуге кетеді.

Поляк Халық Республикасында нарық тық шаруашылық жү ргізу моделіне тездетіп ө тудің белгілі бір тә жірибесі қ алыптасып отыр, мұ нда жеке кә сіпкерлік қ оғ амның экономикалық ө мірінде жаң а қ ұ былыс болып табылмайды. Оның ролі ауыл шаруашылық ө ндірісінде, саудада, қ оғ амдық тамақ тану саласында елеулі. Бұ л елде нарық тық қ атынастар саласын кең ейту жә не олардың инфрақ ұ рылымын қ алыптастыру жө ніндегі шаралар «естен тандыру теропиясы» деген атауғ а ие болғ ан, бұ л шаралар тауар ө ндірушілер мен оларды тұ тынушыларғ а қ атаң сипатта болады. Жергілікті тү рде қ атаң монетарлық саясат жү ргізу (ақ ша эмиссиясының шұ ғ ыл қ ысқ артылуы, берген несие ү шін жоғ ары мө лшерлемелер дең гейін белгілеу), салық жең ілдіктері мен дотацияларды жою, бағ аны ырық сыздандыру, дайын ө нім мен материалдық - шикізат ресурстарын бір орталық тан бө луден бас тарту, халық тың ә р тү рлі топтарын ә леуметтік қ орғ аудың жаң а қ ағ идаларын енгізуде қ аржы- шаруашылық қ ызметте белгілі бір нә тижелерге қ ол жеткізу. Алайда бұ лар ө неркә сіптің дамуына жә не адамдардың ә леумметтік жағ дайына жағ ымсыз ә сер етуде. Тауарларғ а (қ ызмет тү рлеріне) деген сұ раныстарды шұ ғ ыл қ ысқ арту бағ ытын жү зеге асыру кезінде барынша абай болудың қ ажеттілігі айтпаса да тү сінікті, ө йткені мұ ндай қ ысқ артудың ақ ылғ а қ онымды «шекараларын» атап ө ту, сұ раныс пен ұ сынысты тең дестіру проблемасын шешуді кейінге қ алдыруы мү мкін.

Чехия республикасы ү шін ә леуметтік - экономикалық салада тиімді жә не кешенді қ айта қ ұ руларды салыстырмалы тү рде қ ысқ ы мерзімде тез жү зеге асыру тә н. Кезінде (1994ж. сә уірінде) осы республиканың премьер – министрінің экономикалық реформалар барысын талдау негізінде жасағ ан қ орытындылары нақ ты қ оғ амдық ө мірдің саяси, шаруашылық, ә леуметтік кү рделілігі «нарық тық экономиканы дамытуды жә не қ ұ руды бір орталық тан жоспарлауғ а мү мкіндік бермейтінің» қ уаттап береді.

Егер шаруашылық жү ргізудің нарық тық моделіне ө ту заң дылығ ын былай қ ойсақ (жекешелендіруді реттеу бағ аны ырық сыздандыру жә не т.б.) онда ең кемінде жоғ арыда аталғ ан қ орытындылардың ү ш негізгі тү ріне кө ң іл аудару керек.

Біріншіден, бұ л жерде тиімді макроэкономикалық саясатты дұ рыс негіздеу жә не қ олдау болып отыр. Оны жү зеге асыру бағ аларды ырық сыздандыру жә не сыртқ ы сауда ү шін негіз дайындау мақ сатында реструктивті вариантын (ө ндіріс пен экспортты тежеу) тұ рмысқ а енгізуден басталды.

Екіншіден, ұ лттық капиталмен салыстырғ анда шетел капиталын тартуғ а артық шылық берілмеуге тиіс. Мұ ның себептері мынадай: а) шетел капиталы ақ ыр аяғ ында белгілі бір ел ү шін қ ымбатқ а тү седі жә не ә) шетел кө мегі кө біне екі ұ шты мағ ынағ а ие.

Ү шіншіден, «қ алғ ан дү ниеден кө мек емес, сауда мен айырбас керек» деген қ ағ иданы басшылық қ а ала отырып, шетелдік нарық ты ашып, дамыту қ ажет.

Қ ытай Халық Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тә жірибесі белгілі бір қ ызығ ушылық туғ ызады. 70-жылдардың соң ында Қ ХР –да басталғ ан экономикалық реформалардың алғ ашқ ы қ орытындыларына жасалғ ан талдау негізінде бірқ атар тұ жырымдамалар жасалғ ан, бұ л тұ жырымдамалар, социалистік тауарлы экономиканы, социализмнің бастапқ ы сатысын, меншіктің мемлекеттік, қ оғ амдық жә не жеке тү рлерін пайдалану жә не т.б. проблемаларды қ амтиды. Қ ытай компартиясының шешімдеріне сә йкес жоспарлы тауарлы экономика болып табылатын экономикада реформалаудың басты бағ ыты «нарық қ а бағ ыт ұ стағ ан макродең гейде бақ ылауғ а болатын социалистік экономиканы қ ұ ру» болып табылатыны кө рсетіледі.

Қ ытайдағ ы экономикалық реформалардың стратегиясы ұ йымдық аспектіде болғ анмен «ауылдан қ алағ а» деген қ ағ идағ а негізделініп ерекшеленеді. Осы қ ағ идалар бойынша реформалардың алғ а басуы ауылдағ ы нарық тық қ атынастар элеметтерінің пайда болуы мен олардың мемлекеттік жоспарлар арқ ылы реттеу қ амтамасыз етеді. Қ ытайдың жоспар мен нарық ты біріктіру варианты шаруашылық жү ргізудің ү ш дең гейлі жү йесін пайдалануды білдіреді. Осы ү ш дең гейдің ә рқ айсысы ө зіндік модельге сай келеді: жоғ арғ ы дең гей ү шін негізгі ө ндірістік кө рсеткіштерді дирекивті (экономика қ ұ рылымы жә не даму қ арқ ыны мемлекеттік резервтер, тұ рақ ты тауар сұ ранымы, мемлекеттік бюджет) жоспарлау қ олданылады, екінші дең гей шаруашылық дең гейі, экономиканың алғ ашқ ы саласын қ амтиды. Мұ нда шығ аратын ө німді ө ткізу жә не кешенді проблемаларды минималды-техникалық қ амтамасыз етілуінің жоспарлауымен айқ ындалады. Шаруашылық тың ү шінші дең гейі жергілікті жә не мерзімді ө ндіріс тауарларымен ә р тү рлі қ ызмет кө рсетулерімен жә нен нарық механизмдерін қ олданумен реттеледі. Салық салу жү йесіндегі аса маң ызды тә жірибесі салық жең ілдіктерінің капиталдық салымдардың екі сферағ а - ө ң деуші ө неркә сіптің дамуы мен экспорттық потенциалдың ө суіне бағ ытталуын ынталандырады.

Кө птеген экономикалық реформаларды бастан кешірген басқ а елдерге қ арағ анда, қ ытайдың реформасы мемлекеттік реттеудің кү шті қ ұ ралдарын (директивті жоспарлау, салалық жә не аймақ тық жоспарды ү йлестіру, «ғ ылым-ө ндіріс» циклін жоспарлау, несие-салық жә не бағ а саясатын жү йемен жү ргізу) қ олданды. Сол сияқ ты нә тижелер бір қ атар Оң тү стік Шығ ыс Азия елдерінде – Жапонияда, Оң тү стік Кореяда, Филиппинде, Сингапурда, Тайландта жә не т.б. елдерде байқ алады.

Жапония мен Оң тү стік Кореяда мемлекеттік реттеу ішкі, жалпыұ лттық ө нім, жинақ кө лемі жә не қ ор, ең бек ақ ының ө суі, ең бек ө німділігі т.б. кө рсеткіштерді қ амтитын экономикалық жоспарлау арқ ылы жү ргізіледі. Ә лемдік шаруашылық интеграцияғ а кіру статегиясында қ аржы-банк, салық бағ а жә не сыртқ ы экономикалық саясатты жү ргізу шаралары қ олданылды.

Бұ л шаралар жоғ ары аталғ ан елдердің табиғ и – экономикалық, геосаясаттық жә не ә леуметтік ерекшеліктері бойынша жү ргізілді: ә р елдегі мемлекеттік реттеудің тә жірибесін ретроспективалық талдау екі негізгі аспектіден тұ рады:

- біріншіден, экономиканы реформалауда басқ а елдердің қ атесін болдырмау;

- екіншіден, біреудің позитивті тә жірибесін дұ рыс пайдалану реформағ а кеткен шығ ынды азайтуғ а жә не уақ ытты ү немдеуге кө мектеседі.

Мемлекеттік жә не нарық тық басқ арудағ ы шетелдік экономикалық тә жірибені ғ ылыми қ орытындылау кү н тә ртібіне келесі мә селерді қ ойып отыр: бұ л тә жірибе Қ азақ стан экономикасының жағ дайына қ аншалық ты қ олайлы жә не оны енгізуге бола ма, ә лде нарық қ а ө ту кезінде Қ азақ стан ү шін шаруашылық жү ргізудің ө зіндік моделі болуғ а тиіс пе? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру жай нә рсе емес, ол ө зінің ғ ылыми негізін талап етеді. Еліміздің бірқ атар экономика ғ алымдары ү шін қ азіргі уақ ытта экономикалық жаң алық тардың теориялық негізін анық тауды, шаруашылық ты басқ арудың ә кішілік жә не нарық тық мезанизмін қ олдануды, ө тпелі кезең нің экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп жү рген жоқ. Бұ л шешім қ азіргі кезең де біздің аталмыш проблемалардың теериясын анық тап енгізуге байланысты туындап отыр. Осы проблемалардың арасынан келесі жә йттерді бө луге болады:

- шаруашылық моделдерін ө згертуде жә не экономикалық жаң артуда қ андай жол тиімді – эволюциялық па, революциялық па?

- нарық тық қ атыснатардың аясын ұ лғ айту жә не нарық инфроқ ұ рылымын дамытуда ә кімшілік шешімдер арқ ылы немесе сыртқ ы ұ йымдастырушылық – қ ұ қ ық тық жә не экономикалық шешімдер арқ ылы іске аса ма?

- жалпы экономикалық бағ ыт пен макроэкономикалық тұ рақ тылық ты ұ стап тұ руда мемлекеттік органдардың функциялары мен ролі қ алай ө згереді?

- экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары қ андай ғ ылыми негізде жә не қ андай бағ ытта іске асырылуы қ ажет?

- экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерінің басың қ ылығ ы мен қ ұ рамы ә р кезең де қ андай себептерге байланысты ө згеріп отырады?

- бә секелестік нарық ты ортаны қ ұ руда не маң ызды: меншік иесін ауыстыру мақ сатында міндетті тү рде жә не жаппай жекешелендіру ме, жоқ ә лде кә сіпкерлердің ө з ынтасы мен қ ұ рылығ ан шағ ын жә не орта кә сіпорындарды мемлекеттік тарапынан қ олдау ма?

- макроэкономикалық реттеуде салалық жә не аймақ тық мү дделері қ аншылық ты дұ рыс ескеріледі?

- халық шаруашылығ ын жоспарлау жә не нарық тық реттеу қ андай ғ ылыми негізде ү йлестіріледі?

Ә леуметтік –экономикалық даму жоспарының қ ажеттілігі сө зсіз ү лкен. Бірақ, жоспарлаудың ғ ылыми-метолдологиялық жә не ұ йымдастырушылық негіздері бұ рың ғ ы ә кімшілік- директивті мә нінен айырылуы қ ажет жә не ұ сыныстық – реттеушілік, мемлекеттік жә не жеке меншікке негізделегн белсенді шаруашылық жү ргізуді ынталандыру ролдерін атқ аруы тиіс.

Бұ л жердегі ең маң ызды мә селе мақ сатқ а жету, жеке жә не мемлекеттік кә сіпорындардың стратегиялық жоспарларына «сің іруі» (салалары жә не ә кімшілік аумақ тар) сол сияқ ты соң ғ ының орындалуы қ ажет. Ө йткені ЖҰ Ө экономиканың денсаулығ ы, ал осы жылда кә сіпорын ө нім кө лемінің бү кіл табыс сомасын кө рсетеді. Бұ л табыс «қ озғ алысын» жоспардың орындалуы мен шаруашылық субъектілерінің байланысы ретінде қ арастыруғ а болады. Шетел елдерде нарық тық экономикасымен қ оса кә сіпорын жә не фирмалардың жоспары маң ызды роль атқ арады. Біздің ойымызша республикадағ ы қ азіргі жағ дайда шетелдік ө ндіріс сфераларын жең ілдікпен несиелеу жә не осы несиелердің тиімді пайдалануғ а бағ ытталғ ан мемлекеттің бақ ылау функцияларын кү шейту тә жірибесін қ олданғ ан жө н. Ө йткені Қ азақ станда ү ш жыл бұ рын осы қ арастырылып отырғ ан саланы несиелеуде жә не салық салуда барлық жең ілдіктерді алып тастау туралы шешім қ абылдады, ал несие ресурстары кө бінесе коммерциялық делдалдық жү йеге «қ ызмет кө рсетуге», басқ аша айтқ анда тауар айналымына жұ мсалады. Осындай саясаттың кері ә сері ә лі де сезуде. Біздің республикамызда ә лі де бұ л салада, керісінше, заң ды жә не жеке тұ лғ алардығ ө ндірістік қ ызметпен айналысуғ а ынталарын жоятын қ атал жү йе талдауда. 1992 жылдан бастап Қ Р Президенті ө ндіріс саласындағ ы шағ ын жә не кә сіпкерлікті мемлекет тарапынан қ олдау туралы жарлық тар мен заң дарғ а қ ол қ ойды.

Шет елдегі бағ а белгілеу механизмі ү лкен қ ызығ ушылық кө рсетуде. Ауыл шаруашылық ө німдерінің бағ асын реттеу, саланың бірінші буынына табыс жә не пайда сомасының минималды дең гейін қ амтамасыз етуде кепілдік беру тү рінде қ ұ рылғ ан.

Басқ а мемлекеттердің тә жірибесі кө рсеткендей дағ дарыс жағ дайынан шығ у жолында ү кімет бағ а белгілеу мен бағ а дең гейіне ә сіресе халық тың тауар тұ тынуын бақ ылауын кү шейтті. Қ азір біз ө ндіріске жә не ө ндіріс қ ұ ралдары мен тұ тыну заттарды сатуғ а монополия жағ дайындағ ы бағ алардың толық ырық тандырылуы, сондай-ақ ауыл шаруашылығ ын материалды ө ндіріс саласы ретінде даму ү шін қ ажетті дотацияларды бө лмеу жолымен келе жатырмыз.

Мұ ндай кө зқ арас республикамыздың ЖҰ Ө -нің ү штен бірін қ ұ райды, экономиканың аграрлы секторының ө німдеріне бағ а белгілеу жә не бағ а мә селелерін Ү кімет кө з алдынан тыс қ алдыруда.

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. Мемлекеттік меншікті басқ арудың ө ң ірлік органдары

2. Мемлекеттік меншікті басқ арудағ ы негізге алынғ ан ел тә жірибесі

3. Мемлекеттік меншікті басқ аруды жетілдіру бағ ыттары.