Негізгі түсініктер

- Кә сіпкерлік

- Шағ ын жә не орта кә сіпкерлік белгілері

- Кә сіпорындардың ұ йымдық тү рлері

- Қ азақ стан экономикасындағ ы шағ ын кә сіпкерлік

- Шағ ын жә не орта кә сіпкерлік қ ызметтері

- Шағ ын жә не орта кә сіпкерлікті дамытудың рыноктық экономикасы дамығ ан елдер тә жірибесі

1.Шағ ын жә не орта кә сіпкерлік – жеке кә сіпкерлікті дамыту қ ұ ралы

2.Қ азақ стан Республикасы экономикасындағ ы шағ ын жә не орта кә сіпкерліктің рө лі

3.Рыноктық экономикасы дамығ ан елдердің шағ ын жә не орта кә сіпкерлікті дамытудағ ы тә жірибесі

1. Кә сіпкерлік – адам қ ызметінің ерекше саласы жә не ол ең бектің басқ а тү рлерінен оқ шауланып тұ рады. Бұ ғ ан кезінде атақ ты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мә н берді. Оның айтқ ан мынадай сө зі бар еді: «Кә сіпкер болу – басқ аның істегенің істемеу». Екінші жағ ынан кә сіпкерлер – алдымен кә сіпкерлік жұ мысты ұ йымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Кә сіпкер – адамдарды ө ндірістік шең бер ауқ ымында ұ йымдастыратын адам».

Экономикалық ә дебиеттерде кә сіпкерлік пен бизнес ұ ғ ымдарын балама тү рінде қ арастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кә сіпкерлік жақ ын ұ ғ ымдар болғ анымен, оларды бір бірімен баламалап, тең естіріп қ арауғ а болмайды. Бизнес – табыс ә келетін кез келген қ ызметтің тү рі. Ал кә сіпкерлік (предпринимательство) – новаторлық іс. Нағ ыз кә сіпкер ол - ө нертапқ ыш. Сондық тан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақ ытта кә сіпкер бола алмайды.

Экономикалық ғ ылымда «кә сіпкерлік қ абілеттілік» деген ұ ғ ым бар. Кә сіпкерлік қ абілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаң алық ты аша білу қ абілеттілігі, бірақ бизнеске қ атысатындардың барлығ ының қ олынан келе бермейді. Басқ а жұ рт қ алғ ып, қ ыдырып, той-думан жасағ анда, барлық кү ш қ уатын барынша жұ мысқ а жұ мсап, новаторлық пен, мақ саттылық пен, коммуникабельділікпен, яғ ни адамдармен тез арада байланыс жасау қ абіліттілігі, олармен ө зара жақ сы қ атынастар қ ұ ра білу, бә секелестеріне қ арағ анда айналасына басқ аша кө з қ араспен қ арауда оқ шауланып тұ рады. Бизнесмендердің ішінен мұ ндай қ абілеттілікпен оқ шауланатындар жиі кездесе қ оймайды. Демек, бизнес – бұ л табыс ә келетін адамның экономикалық қ ызметі. Кә сіпкерлік – бұ л да адмның экономикалық қ ызметі, бірақ бұ л қ ызметті жаң а ізденіске бағ ыттайды жә не осы жаң алық ты жү зеге асыру ү шін тә уекелге бас ұ рады. Кә сіпкерлік бизнес саласында жү зеге асады, сондық тан да экономикалық ә дебиеттерде олар ү немі пара-пар ұ ғ ым ретінде қ арастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағ ын қ арастыратын болсақ, онда кә сіпкерлік қ ызмет термині қ олданылады. Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктестігі жайлы» жә не «Мемлекеттік кә сіпорын туралы» Жарлығ ына сай кә сіпкерлік қ ызмет шаруашылық серіктестігінің тү ріне қ арай жеке жә не ұ йымдық болуы мү мкін:

- жай, ол бірлескен қ ызмет шартына негізделеді;

- толық, барлық мү лікке ынтымақ тастық жауапкершілік жү ктеледі;

- жауапкершілігі шектелген, салынғ ан салым қ ұ ны шең берінің жауапкершілігі жү ктеледі;

- коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мү лкімен жә не біреудің салынғ ан салымымен);

- қ осымша жауапкершілікпен, ө зінің салымдарымен жә не оғ ан жататын мү лікпен қ осымша жауапкершілік мойнына алынады;

- ө ндіріс жә не тұ тыну кооперативтері;

- консорциумдар;

- акционерлік қ оғ амдар.

Кесте 2 - Кә сіпорынның ұ йымдық тү рлері

Кә сіпорынның ұ йымдық тү рлері алдыменен меншік тү рімен айқ ындалмақ. Олар мынандай тү рде болуы мү мкін:

- азаматтар меншігіне негізделген жеке кә сіпорындар;

- ұ жым меншігіне негізделген кә сіпорындар (Кесте 2).

Мемлекеттік жә не қ азыналық кә сіпорындар. Біріншісі, шаруашылық ты жү ргізу қ ұ қ ығ ына негізделсе, екіншісі – оперативті басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделген. Шын мә нінде, мұ нда шаруашылық есептің екі тү рі қ олданылады: таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қ азыналық – толық емес шаруашылық есеп. Кә сіпорын (фирма) кә сіпкерлік қ ызмет ө ндірістік звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап жә не ары қ арай «кә сіпорын» мен «фирма» ұ ғ ымдарын баламалап қ араймыз. Рас, олардың бір-бірінен ө зара айырмашылығ ы бар: «фирма» термині жиынтық ұ ғ ым, оғ ан бір немесе бірнеше кә сіпорын мен ө ндіріс енуі мү мкін. Ә детте, кә сіпорынғ а бір жақ ты, бір ө німді ө ндіретін процесті жатқ ызамыз. Қ азіргі жаң а жағ дайда нарық тық қ атынастар жағ дайында кә сіпорын ө зінің ө ндірістік қ ызметінде толық ө з бетінше еркіндігін алуда: ол барлық халық шаруашылығ ы кешенінен техникалық, ұ йымдық, экономикалық жә не қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан дараланғ ан.

Ұ жымдық кә сіпорындар кооперативтік немесе акционерлік тү рде болуы мү мкін. Кооперативтік кә сіпорын ақ шағ а емес, жеке тұ лғ аның пайлық негіздегі мү ліктік жарнасына жә не олардың біріккен ең бек қ ызметтеріне негізделеді:

- акционерлік қ оғ ам тү рінің негізіндегі кә сіпорын, акционер меншігінің негізінде қ ызмет жасайды;

- мемлекеттік жә не қ азыналық кә сіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу ү шін қ ұ рылады;

- қ ұ рылтайшылар мү лігінің қ осылуы негізінде біріккен кә сіпорындар қ ұ рылады, яғ ни оғ ан шет ел заң ды тұ лғ асы мен азаматтары енеді.

Қ азақ стан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық қ ызметінің еркіндігі жә не кә сіпкерлікті дамыту туралы» республика заң дарына кә сіпорын кез келген меншік тү рлерінде жә не оның ө зі қ ұ рғ ан бірлестіктерде болу мү мкіндігі айқ ындалғ ан.

Қ азіргі кезде нарық тық экономикасы дамығ ан елдерде бірнеше миллиондағ ан ә р тү рлі фирмалар қ ызмет атқ аруда. Осы кө птеген кө птү рлі белгісі бойынша оларды классификациялау қ ажет.

Бір қ олғ а біріккен фирмалар саны мейлінше кө п. Тек қ ана АҚ Ш-тың ө зінде олардың саны 7 млн. қ ұ райды. Қ олдағ ы қ аржы қ орының шектеулілігі оларды бірігуге итермелейді. Сө йтіп осының салдарынан ә ртү рлі серіктестіктер қ ұ рылады.

Жеке кә сіпкерлік - жеке кә сiпкерлiк субъектiлерiнiң кiрiс алуғ а бағ ытталғ ан, жеке кә сiпкерлiк субъектiлерiнiң ө здерiнiң меншiгiне негiзделген жә не жеке кә сiпкерлiк субъектiлерiнiң атынан олардың тә уекелiмен жә не мү лiктiк жауапкершiлiгiмен жү зеге асырылатын бастамашылық қ ызметi;

Жеке кә сiпкерлiк субъектiлерi - кә сiпкерлiк қ ызметтi жү зеге асыратын жеке жә не мемлекеттiк емес заң ды тұ лғ алар.

Дара кә сіпкерлік тү ріне жататындар:

Ө зіндік кә сіпкерлік. Ө зiндiк кә сiпкерлiктi бiр жеке тұ лғ а ө зiне меншiк қ ұ қ ығ ымен тиесiлi мү лiк негiзiнде, сондай-ақ мү лiктi пайдалануғ а жә не оғ ан билiк етуге жол беретiн ө зге де қ ұ қ ық қ а орай дербес жү зеге асырады

Бірлескен кә сіпкерлік. Бiрлескен кә сiпкерлiктi жеке тұ лғ алар (дара кә сiпкерлер) тобы ө здерiне ортақ меншiк қ ұ қ ығ ымен тиесiлi мү лiк негiзiнде, сондай-ақ мү лiктi бiрлесiп пайдалануғ а жә не (немесе) оғ ан билiк етуге жол беретiн ө зге де қ ұ қ ық қ а орай жү зеге асырады.

Бірлескен кә сіпкерліктің нысандары:

1. ерлi-зайыптылардың кә сiпкерлiгi;

2. отбасылық кә сiпкерлiк;

3. жай серiктестiк.

Қ азақ стан Республикасының 2006 жылғ ы 31 қ аң тардағ ы N 124 «Жеке кә сіпкерлік туралы» Заң ы жеке жә не мемлекеттiк емес заң ды тұ лғ алардың жеке кә сiпкерлiктi жү зеге асыруына байланысты туындайтын қ оғ амдық қ атынастарды реттейді, Қ азақ стан Республикасындағ ы жеке кә сіпкерліктің еркiндiгiн қ амтамасыз ететiн негiзгi қ ұ қ ық тық, экономикалық жә не ә леуметтік жағ дайлар мен кепілдіктерді айқ ындайды.

Жеке кә сіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі мақ саты жеке кә сіпкерлікті дамыту ү шін қ олайлы жағ дайлар жасау жә не мемлекеттік мү дделері мен тұ тынушылардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ау болып табылады.

Жеке кә сіпкерлік субъектiсi болып табылатын заң ды тұ лғ а Қ азақ стан Республикасының азаматтық заң намасында кө зделген ұ йымдық – қ ұ қ ық тық азаматтық заң намасында кө зделген ұ йымдық – қ ұ қ ық тық нысанда ғ ана қ ұ рыла алады.

Жеке кә сіпкерлік субъектiлерi шағ ын кә сіпкерлік субъектiлерiне, орта кә сiпкерлiк субъектiлерiне жә не iрi кә сiпкерлiк субъектiлерiне жатқ ызылуы мү мкін.

Заң ды тұ лғ а қ ұ рмағ ан, жұ мыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын дара кә сіпкерлер жә не кә сіпкерлік қ ызметті жү зеге асыратын, жұ мыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын жә не жыл бойғ ы активтерінің орташа жылдық қ ұ ны тиісті қ аржы жылына арналғ ан республикалық бюджет туралы заң да белгiленген алпыс мың еселенген айлық есептік кө рсеткіштен аспайтын заң ды тұ лғ алар шағ ын кә сіпкерлік субьектілері болып табылады.

Мыналарды:

- есiрткi заттарының психотроптық заттардың жә не прекурсорлардың айналымымен байланысты қ ызметті;

- акцизделетін ө німді ө ндіруді немесе кө терме сатуды;

- астық қ абылдау пункттерінде астық сақ тау жө ніндегі қ ызметті;

- лотереялар ө ткізуді;

- ойын жә не шоу-бизнес саласындағ ы қ ызметті;

- мұ най, мұ най ө німдерін, газ, электр жә не жылу энергиясын ө ндіру, қ айта ө ң деу жә не сату жө ніндегі қ ызметті;

- радиоактивті материалдардың айналымымен байланысты қ ызметті;

- банк қ ызметін (не банк операцияларының жекелеген тү рлерін) жә не сақ тандыру нарығ ындағ ы қ ызметті (сақ тандыру агентінің қ ызметінен басқ а);

- аудиторлық қ ызметті;

- бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы кә сіби қ ызметті жү зеге асыратын дара кә сіпкерлер мен заң ды тұ лғ алар шағ ын кә сіпкерлік субьектілері болып таныла алмайды.

Шағ ын жә не орта кә сіпкерлік тү сінігінің мә нін ашпас бұ рын, алдымен оның қ алыптасу кө здерін анық тап алу керек. Экономикалық теорияда кә сіпкерліктің алғ ашқ ы анық тамасына қ атысты қ айшылық тар бар. Кө птеген теоретиктер кә сіпкерліктің шығ уын француз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен байланыстырады, ол кә сіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде тә уекелділікті ұ сынады, яғ ни кә сіпкерлік-тә уекелділікпен байланысты болып келетін адамдардың қ ызметі. Бірақ соң ғ ы уақ ытта кейбір теоретиктер ә йгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кә сіпкерлік теориясын ұ станады, «касб» тү сінігі негізгі қ ұ раушы категория дең гейіне дейін кө терілген.

Кесте 3 - Кә сіпорындардың сыныптамасы

Кейбіреулері болса, шағ ын бизнес барлық ежелгі мә дениетте дамығ ан деп тұ жырымдайды. Бұ л істе арабтар, вавилондық тар, египеттіктер, иудилер, гректер, финикшілер жә не римдіктер ерекшеленген. Мұ ның дә лелі тұ тынушылар мен кә сіпкерлерді қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан Хамураппи заң дары болып табылады. Қ азіргі уақ ыттағ ы алдынғ ы қ атарлы ғ ылыми-техника дамудың теоретигі Кристофер Фример жә не менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша кә сіпкерліктің кезектілік теориясынан ұ сынғ ан, оны алғ аш зерттеген Иозеф Шумпеттер болып табылады. Теорияның мә ні келесіде, кә сіпкерлік-экономикалық дамуда қ озғ алтатын ө зіндік элемент.

Сонымен, қ азіргі ұ рпақ теоретиктеріне кә сіпкерліктің алғ ашқ ы пайда болу тө ң ірегіндегі сұ рақ тарын бірнеше рет қ арастыруларына тура келеді, бұ л бір қ атар экономистер мен студенттерді дұ рыс емес бағ ытта талқ ылауды қ орғ айды.

Кә сіпкерліктің анық тамасынан тоқ талмас бұ рын кә сіпкерлікті қ андай категорияғ а жатқ ызу керек екендігін нақ тылап алайық.

Одақ тық Республикалардың тә жірибесінде экономиканы қ ұ рамдас элементтерге шартты бө лудің дә стү рлі жү йесі кең інен қ олданылғ ан, ол халық шаруашылығ ының даму бағ ытын жә не заң дылығ ын жан-жақ ты танып білуге мү мкіндік береді, сондай-ақ жаң адан қ алыптасқ ан мә селелерді ө з кезең інде байқ ауғ а жә не олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қ олдануғ а мү мкіндік береді.

Қ азіргі уақ ытта нарық тық қ атынастар жү йесінде кә сіпорындар келесідей айрық ша ерекшеліктерімен сипатталады, мө лшері, жұ мыс істеушілер саны, қ ай салағ а жататындығ ы, негізгі жә не айналым қ орларының қ ұ ны, шығ арылатын ө нім кө лемі.

Сонымен кә сіпорындардың ү ш тү рін бө ліп кө рсетуге болады: ірі, орта жә не шағ ын. Олардың кешені бірін-бірі толық тыра отырып, экономиканың тұ тас ағ засын қ ұ райды.

Ірі кә сіпорындар – нарық қ а негізгі ө нім шығ арушылар болып табылады. Ірі кә сіпорындар – эконамика «қ аң қ асы», экономикалық тұ рақ тылық тың базисі.

Шағ ын жә не орта кә сіпорындар, ү немі жаң арып тұ ратын номенклатурасымен жә не ассартиментімен, аз ғ ана партияда ө нім дайындау, шектеулі тұ тынушылар жағ дайында елеусіз материалдар мен шикі затты қ олдану қ ажет болғ ан жағ дайда пайда болады. Сонымен, шағ ын кә сіпорындар нарық тың салыстырмалы толғ ан кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып ө німді аяқ тайды, яғ ни ұ сақ – тү йек ө німдер ө ндіріледі. Сонымен қ атар, шағ ын кә сіпорындар қ ызметтің барлық саласында нолдік нә тиже алумен байланысты жоғ ары тә уекелге ие болып табылады. Бұ л ә рі инновациялық қ ызмет, ә рі жаң а технологияны игеру. Ө німнің жаң а тү рін игеру. Шағ ын кә сіпорындардың капиталымен тә уекел, іріге қ арағ анда қ оғ амғ а аз шығ ындар алып келеді, сондық тан мемлекет шағ ын кә сіпорындарды қ ұ ру жә не дамыту ү шін арнайы жең ілдіктер тә ртібін тағ айындау керек.

Сондай-ақ шағ ын бизнес сферасына ө здерінің тә уелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие жә не ө з қ ызметі сферасында ү стемдік етпейтін фирмалар жатады. Кө птеген шетелдік зерттеулер шағ ын кә сіпорындарғ а 500 адамнан аспайтын жұ мысшылар бар жә не сату кө лемі 20 млн доллардан аспайтын фирмаларды жатқ ызады. Бірақ бұ л кө рсеткіштер шартты болып табылады.

Қ азақ станда шағ ын жә не орта бизнеске бірнеше инвесторлармен қ ұ рылатын, географиялық шектелген зоналарда қ ызмет ететін жә не нарық тың шектеулі ү лесіне ие, басқ аруды қ ұ рушылар жү зеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді ө здері қ абылдайтын кә сіпорындар жатады. Басқ ару сипаты икемділігімен, форьмалділіктің жоқ тығ ымен шешімін қ абылдау барысында, ө ндіріс саласындада, басқ ару саласындада жұ мысшылардың ө зара алмасуының жоғ арылығ ымен ерекшеленеді.

Нарық тық экономиканың шаруашылық жү ргізуші субъектілерде «кә сіпкерлік» жә не «бизнес» ұ ғ ымдары ө зара тығ ыз байланысты. Кә сіпкерлік пен бизнесті экономикалық қ ызметтің бір тү рі ретінде қ арастыра отырып, отандық жә не шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұ л терминдер - ө ндіру немесе алу жә не тауарларды сату, басқ а тауарларғ а айырбастау ү шін қ ызмет кө рсету немесе жай қ ызмет кө рсету, серіктестіктер арасында екі жақ ты пайда табу негізіндегі ақ шалар арқ ылы пайда табуғ а бағ ытталғ ан, жеке тұ лғ алармен, кә сінорындармен немесе ұ йымдармен жү зеге асырылатын (тек заң мен тыйым салынбағ ан) еркін шаруашылық ты білдіреді.

Бірақ «кә сіпкерлік» жә не «бизнес» тү сініктері экономикалық тұ рғ ыдан қ арастырғ анда синонимдер болып табылады. «Бизнес» тү сінігі экономикалық тұ рғ ыдан қ арағ анда кең ірек. Шетелдік ә дебиеттерде нарық тық экономика бойынша бизнес қ ағ амның қ ажеттілігін қ амтамасыз ететуге қ ажетті ө ндіріс жү йесі ретінде анық талады.Бизнес нарық тық экономиканы барлық қ атысушыларының арасындағ ы қ атынастарды қ амтиды жә не тек қ ана жалдамалы жұ мысшылардың да, мемлекеттік қ ұ рылым қ ызметкерлерінің де қ ызметтерін қ амтиды. Жалпы тү рде бизнес – бұ л нарық тық қ атыныстар жү йесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кә сіпкерлік қ ызмет бизнестің бір формасы ретінде қ арастырылады жә не оның ә р тү рлі сфераларында жү зеге асырылады.

Қ азақ стан Республикасының Азаматтық Кодексіне сә йкес: «кә сіпкерлік – азаматтар мен заң ды тұ лғ алардың меншік нысанына қ арамастан, тауарларғ а (жұ мысқ а, қ ызметке) сұ ранысты қ анағ аттандыру арқ ылы пайда табуғ а бағ ытталғ ан, жеке меншік немесе мемлекеттік кә сіпорындарды шаруашылық басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделген ынталы қ ызметі. Кә сіпкерлік қ ызмет кә сіпкердің ө з атынан, ө з тә уекелімен жә не ө зінің мү ліктік жауапкершілігімен жү зеге асырылады».

Соғ ан қ арамастан, тә жірбиеде «кә сіпкерлік» пен «бизнес» терминдері бірін – бірі алмастыруда. Нақ тылап кететін жағ дай, «кә сіпкерлік» жә не «шағ ын бизнес» бірі – біріне синоним бола алады. Ө йткені, шағ ын бизнес кә сіпкерлік пен айналысатын шағ ын кә сіпорындардың қ ызметін қ арастырады. Ә рі қ арай, мен, осы дә стү рлі қ алыптасқ ан кө зқ арасты ұ станатын боламын. Бә рімізге белгілі, шағ ын жә не орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. ­Ө зінің кә сіпорынын ашу барысында адамдарды не қ озғ айды? Келесідей себептерді бө ліп кө рсетеді пайда табу, қ оғ амның ә леуметтік, экономикалық жә не материалдық жағ дайын жақ сарту. Басқ алардың ішінде кә сіпкерлік қ ызметпен айналысудың мативі ретінде келесілерді кө рсету керек: тұ лғ алардың ө зін - ө зі қ алыптастыру мү мкіндігі, шаруашылық процеске халық қ аржысының бір бө лігін қ осу, қ осымша жә не басқ ада ресурстарды қ осу, азаматтардың ө з табыстарын заң ды жолмен арттыруғ а ұ мытылу.

Шағ ын жә не орта бизнестің артық шылық тары мен ерекшеліктері.

Кө птеген адамдардың ойы бойынша, нарық қ а тек ірі капиталы бар кә сіпорындар ғ ана қ ол жеткізулері мү мкін, ал шағ ын жә не орта кә сіпорындар ү шін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағ ын бизнестің қ уатты ірі компаниялармен бә секелестікке тү се алмайтындығ ы. Ал, егер дұ рыс тұ рғ ыдан қ арастырсақ, шағ ын бизнестің тиімді бә секелес болуының бірнеше себебін кө рсетуге болады. Біріншіден, шағ ын кә сіпорындыр ү шін 0, 5 – 1 жыл ішінде ө здерінің стратегияларын ө згерту қ иындық тудырмайды, ал ірі кә сіпорындар ү шін 5–6 жыл қ ажет. Екіншіден кө пшілігі қ ателесіп инновация ірі кә сіпорындардан жү реді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дү ние Жү зілік соғ ыстан кейін 95 % инновациялық технология шағ ын жә не орта бизнес сфераларынан шық қ анын кө рсетіп отыр. Шағ ын кә сіпорындардың ірі кә сіпорындарғ а қ арағ анда капиталының кү йіп кету тә уекелі тө менірек, жә неде ә ртү рлі инновациялық технологияларды енгізуден қ орық пайды.

Шағ ын жә не орта бизнестің жаң а жұ мыс орындарын қ амтамасыз етуі сияқ ты артық шылығ ын кө рсету қ ажет. Ә сіресе, бұ л елде кризис жә не жұ мыссыздық кезең і болғ ан кезде артық шылық қ а ие, ө йткені ірі компаниялар қ ызметі экономикалық кризиске байланысты болғ андық тан, жаң а жұ мыс орындарын ұ сына алмайды. Американ-Экспресс (1987) мә ліметтері бойынша шағ ын ө неркә сіптерде қ алыптасатын жұ мыс орындарының ө су қ арқ ыны тұ рып қ алғ ан ірі компанияларғ а қ арағ анда 3 есе кө п.

Шағ ын бизнестің артық шылық тары кө рініп отыр. Бұ л, шағ ын жә не орта бизенстің динамикалығ ы, икемділігі, тұ тынушылар қ ажеттілігінің ө згеруіне тез жауап беру жә не тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаң алық тар енгізу мү мкіндігі. Персоналды басқ ару сферасында бұ л ең бек ұ жымында бейресмилік, бюрократияның жоқ тығ ы, жұ мысшылардың басқ аруғ а жә не табысқ а тікелей қ атыс алу мү мкіндігі.

Шағ ын жә не орта бизнестің ерекшелігі қ ызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кә сіпорындар жаппай ө ндіріс жағ дайында, тұ рақ ты тауар номенклатурасымен жә не кө терме сатып алушылармен жұ мыс істейді. Шағ ындар ұ сақ партиялармен шығ арады, жеке тұ тынушылардың қ ажеттіліктерін қ анағ аттандырады, нарық тық арнайы сегментіндегі жә не екінші реттік шикізат ө ндірісінің қ алдық тарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль ө ндірісі – ірі кә сіпорын қ ызметіне жатса, автомобильді жө ндеу – шағ ын жә не орта бизнес қ ызметі.

Шағ ын жә не орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті ең бекке ұ мтылуы, жұ мыс орнын сақ тап қ алуғ а тырысу жә не пайдағ а қ атысуғ а негізделген жұ мыстың нә тижесінің максималды болуына мү дделілік болып табылады. Ірі компаниялар кә сіби менеджерлерді жалдайды, алолар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нә тижесінде басқ ару проблемаларына алып келеді, ал шағ ын кә сіпорындарда қ ұ рушының ө зі менеджер, бір тұ лғ а, сондық тан бұ л жерде ешқ андай тү сініспеушілік мә селесі туындамайды.

2. Нарық тық орта жағ дайында жә не кә сіпорынның толық экономикалық, қ ұ қ ық тық ө зінше еркіндік алуы, оғ ан кө птеген қ осымша міндеттер жү ктейді. Сө йтіп кә сіпорынның айналысатын қ ызметі шең бері кә дімгідей ұ лғ аяды. Мемлекеттік экономика жағ дайында негізгі буынның іс-ә рекеті тек қ ана ө ндірістік қ ызметпен тұ йық талады. Кә сіпорын ө зінің экономикалық жә не ә леуметтік қ ызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқ ылы жү зеге асырады. Аралас ә рі ә леуметтік-бағ ытталғ ан нарық тық экономика жағ дайында мемлекет кә сіпорынғ а иелік қ ұ қ ық бере отырып, оның ө з мү лкін, ө ндірген ө німін жә не тапқ ан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кә сіпорын шығ ындары арқ ылы ә леуметтік шаралардың бір бө лігін жү ктейді.

Сондық тан да барлық кә сіпорындар меншік тү ріне байланыссыз-ақ экономикалық қ ызметті ғ ана емес, ә леуметтік қ ызметті де атқ аруғ а міндетті. Ендеше экономикалық қ ызметтің қ ұ рылымын қ арастырамыз:

- ө ндірістік қ ызмет, бұ л қ оғ амдық тұ тынуды қ анағ аттандыру ү шін қ ажетті тауар мен қ ызмет кө рсету ө ндірісімен байланысты;

- алынғ ан табысты бө лу мен мақ сатты қ олдану қ ызметі, мұ нда ө ндіріс іс-ә рекетінен алынғ ан табыс ө ндірісті ұ лғ айтуғ а жә не ұ жымды ә леуметтік дамытуғ а жұ мсалады.

Монополды мемлекет экономика жағ дайында кә сіпкерлік қ ызмет қ ұ қ ығ ы тек мемлекетке ғ ана жатады. Нарық тық экономика кә сіпкерлік қ ызметпен айналысуды тек мемлекетке ғ ана жү ктемейді, ә рбір кә сіпорын мен индивидке мү мкіндіктер жасалады. Бұ л нарық тық экономиканы тап-тинақ тай етіп, Ғ ТП талаптарына сай болуғ а жә не тұ тынушы қ ажеттілігін қ анағ аттандыруғ а жағ дай жасатады. Ө тпелі кезең дегі мемлекеттің алдындағ ы басты міндеттердің бірі – кә сіпкерлік қ ұ рылымды қ ұ ру. Оларды масштабы бойынша шартты тү рде шағ ын, орта жә не ірі кә сіпкерліктерге бө леміз. Кә сіпкерлік субъектісі бойынша да бө лінеді: кә сіпкерлік субъектісіне - ә ртү рлі экономикалық қ ызметке қ атысатындар, жеке индивидтер, жеке тұ лғ алар жә не жалпы экономикалық мү дделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал ұ жымдық кә сіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қ оғ ам, холдингтер жә не мемлекеттік кә сіпкерлікті айта аламыз.

Неміс ғ алымы ә рі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950ж) ойынша, кә сіпкерлік жаң а игілікті дайындауғ а немесе басқ а бір сапалы жаң а игілікті жасауғ а бағ ытталғ ан. Сондай-ақ ө ндіріске жаң а тә сілді ендіруге, затты ө ткізетін жаң а нарық ты игеруге; жаң а шикізат пен жартылай фабрикаттар кө зін табуғ а ө ндірісті талапқ а сай, басқ аша қ ұ руғ а кү ш салады.

Кә сіпкерлік ө з бетінше тіршілік пен тә уелсіздікке негізделген шаруашылық тә сілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.

Кә сіпкерлікті қ ұ рудың ө зекті мә селесі – мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарық тық экономикада бә секелестік ортаны қ ұ рып қ ана қ оймайды, сондай-ақ еркін кә сіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағ ылшын ғ алымы ә рі экономисі Альфред Маршалл айтқ андай, нарық тық экономиканың басты қ асиеті – «ө ндіріс пен кә сіпкерліктің еркіндігі». А.Маршалл бойынша, кә сіпкер – экономикалық процесті жеделдетуші.

Нарық тық экономикағ а ө ту еркін кә сіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық мә селені шеше алмады. Оны шешу ү шін мемлекеттің ү йлестіру ролі қ ажет.

Нарық жағ дайында кә сіпкерлік қ ызмет кө п нышанда болады, оларды мына тү рде бө луге болады:

- масштабы бойынша шағ ын, орта жә не кә сіпкерлік;

- кә сіпкерліктің субъектілері бойынша.

Кә сіпкерліктің субъектілері экономикалық қ ызметтің ә р тү рлі қ атысушылары – жеке тұ лғ алар, келісім-шарт міндеттемелерімен жә не де ортақ экономикалық мү дделерімен, біріккен адамдар тобы, яғ ни, ұ жымдық кә сіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қ оғ амдар мен осы тә різдес мемлекеттік кә сіпкерлік бола алады.

Ө тпелі кезең де кә сіпкерлік қ ызметтің даму кешенді жә не кө п дең гейлі сипат алуы керек. Себебі аталғ ан қ ызмет Қ азақ стан Республикасының ә леуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақ саттарына жету ү шін экономикалық базис болып табылады.

Еркін кә сіпкерлік – барлық дең гейдегі жаң алық, бұ л мемлекеттік қ олдау мен ынталандыру қ ажет кә сіпкерлік қ ажетке негізделген бастама. Осы тә різді кә сіпкерлік кә дімгі кү нделікті бизнестен тү бірінде ұ қ самайды жә не ә леуметтік-экономикалық прогресс, Қ азақ стан Республикасын – жаң а индустриалды мемлекетті қ алыптастыруғ а катализаторшы болып табылады.

Кә сіпкерлік дамытудың басты сә ті нарық экономикасында бә секелестік ортаны қ ұ ру ү шін ғ ана емес, сонымен бірге еркін кә сіпкерлік ү шін жол ашатын мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып табылады.

Атап кө рсеткендей, ХХІ ғ асырда Қ азақ стан Республикасының ә леуметтік-экономикалық саясатында шағ ын кә сіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның ролі ә леуметтік ахуалды жақ сартуда жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халық ты жұ мыспен қ амтамасыз ету тезірек ө седі жә не қ оғ амның тұ рақ тылығ ы ү шін жағ дай жасалады. Осыдан аталғ ан мә селеге толық талдау керек.

Батыс елдерінің экономикалық ә дебиетінде шағ ын бизнесті «ө су ү стіндегі бала» деп қ арау орын алғ ан. Жеке жағ дайда, «шағ ын бизнес – бұ л ө су ү стіндегі бала ретінде, сондық тан ол барлық уақ ытта сә би бесігінде қ ала алмайды. Ол ү лкен мекен-жайғ а мұ қ таж, бұ л ү шін ол кә сіпкерлік қ ызметпен бел шешіп айналысуы қ ажет».

Шағ ын кә сіпкерлік халық аралық тә жірибе кө рсеткендей, ең алдымен капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқ анда саудада, қ оғ амдық тамақ тандыру жә не қ ызметтер салаларында туады. Бірақ, нарық тық экономиканы реформалау бойынша жү ргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағ аларды ырқ ына жіберуден жә не осымен байланысты ө скелең инфляциямен басталды, бұ л пайыз ө сімнің кү рт ө суінен жә не халық тың жинағ ының қ ұ нсыздануынан шағ ын бизнестің қ аржы базасының жоюына ә келді, бұ л ө з кезегінде шағ ын бизнестің қ алыптасуының жә не оның инвестициялық қ ызметінің заң сыз қ алуына соқ тырды. Шағ ын кә сіпкерлік кө п қ атарлы жинаулар мен ү лкен салық тардың астында қ алды.

Осы уақ ытта қ алыптасқ ан экономикалық жағ дайда кә сіпкерлік қ ызметке ынта ү зілді, онсыз нарық экономикасының қ алыптасуы мү мкін емес.

Қ азіргі кездегі ә лемдік экономиканың одан ә рі даму жағ дайында, ірі компаниялардың айбынының артуы ғ ылыми техникалық революцияның болуымен, шағ ын жә не орта фирмалардың сақ талуымен жә не дамуымен қ оса жү реді. Жаң а ө німдердің кө птеген тү рлерінің ө ндірісі атап айтқ анда, шағ ын жә не орта компаниялардың кә сіпорындарында басталады, себебі олар «кү н» астындағ ы орын ү шін, тұ тыныстың ө згеруіне икемді сезімтал болуғ а, ө ндіріспен ә лі қ анағ аттандырылмағ ан жаң а қ ажеттіліктерді іздеуге мә жбү р. Сондық тан шағ ын фирмалардың бір жұ мыс істеушіге есептегендегі, ғ ылыми-зерттеу мен конструкторлық жұ мыстарғ а шығ ындарынан жиі асып тү суі кездейсоқ емес.

Қ азіргі уақ ытта шағ ын бизнестің рө лі нарық қ а ендірілген жаң а ө німдердің ортақ санында айтарлық тай мол.

АҚ Ш-тың сатып алу федералды басқ армасының ақ параты бойынша, 50-ші жылдардың ортасынан 70-ші жылдардың ортасына дейін шағ ын фирмалар (жұ мысшылар саны 100 адамнан аз) ә ртү рлі жаң алық енгізулердің жартысынан кө бін енгізген. Жаң алық енгізулердің тө рттен бірі жұ мыс істеушілер саны 100 адамдық фирмаларғ а келеді. Атап айтқ анда, шағ ын компания «Apple» жеке компьютерлік ө ндірісін алғ ашқ ылар қ атарында енгізді, кейін олар негізгі ө ндірушілердің біріне айналды.

Шағ ын бизнес капиталистік елдерде халық ты жұ мыспен қ амтуды кең ейтуде айтарлық тай ролі бар. АҚ Ш-та соң ғ ы он жылда жаң а жұ мыс орындарының 60%-ы 20 адамнан аз жұ мыскерлері бар компанияларғ а келеді. 80-ші жылдардың басында жұ мыссыздық тың зор ө суі жағ дайында кө птеген ғ алымдар, экономистер мен мемлекет қ айраткерлері шағ ын бизнестен ірі компаниялардағ ы жұ мыс орындары қ ысқ аруының орнын толтыруғ а қ абілетті жаң а жұ мыс орындарын қ ұ ратын қ ұ рал деп санады. Сондық тан капиталистік елдердің ү кіметтері тарапынан шағ ын бизнеске ә ртү рлі кө мек кө рсетіледі.

Шағ ын жә не орта бизнестің болуы жә не де ірі компаниялардың (монополияның) мү дделеріне сай келеді. Қ азір дайын ө німді жасау ү шін мың дағ ан ә ртү рлі детальдар қ ажет етіледі. Олардың ө ндірісіне концерндер мен келісім шарт жү йелерімен байланысқ ан кө птеген шағ ын жә не орта фирмалар маманданады. Электротехника, автомобиль жә не басқ а салалрдың кейбір ірі монополияларында 20-30 мың ғ а дейін шағ ын компаниялар жұ мыс істейді. Атап кө рсету керек, шағ ын жә не орташа фирмалардың басым кө пшілігі ірі компаниялармен келісім арақ атынастары арқ асында жұ мыс істейді. Францияда, мысалы, шағ ын жә не орташа кә сіпорындардың 40%-ы монополиялармен байланысты. АҚ Ш-та осындай келісім шарттар жү йесімен 400 мың шамасында немесе 25% шағ ын кә сіпорындар қ амтылғ ан, оларда 4, 5млн адам жұ мыспен қ амтылғ ан. Жапонияда да осындай жағ дай кездеседі.

80-ші жылдардың басында шағ ын кә сіпорындар иелерінің тек ө з жанұ яларындағ ы адамдарының ең бектерін қ олдануы Жапониядағ ы барлық жұ мыспен қ амтылғ андардың 32%, Италияда - 29%, Францияда - 21% қ ұ рады.

Монополистік емес фирмалар жаң а салалар қ атарында, ә сіресе, ақ парат кешенінде ө здерінің жағ дайларын ә жептә уір нығ айтты. Ғ ТП негізінде іскер қ ызметтер (электронды есептеуіш машинасы базасында ақ паратты ө ң деу, бағ дарламаны қ амтамасыз ету, инженеринг, кең ес беру бизнесі жә не т.б.) спектрі қ алыптасқ ан. Осындай қ ызмет ресурстардың айтарлық тай жинақ талуын қ ажет тепейді жә не де шағ ын компания шең берінде де табысты жү зеге асуы мү мкін. Жеке атағ анда, Германияда бағ дарламаны қ амтамасыз ету саласында (70% шамасында) жұ мыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан қ ұ ралғ ан.

Демек, шағ ын жә не орта бизнестің ролі мына кө рсетілген алты қ ызметтерден кө рінеді.

Біріншіден, шағ ын ө ндіріс нарық конъюнктурасының ө згерісін икемді сезінеді, бұ л нарық экономикасында ірі кә сіпорындарына мү мкін емес.

Екіншіден, шағ ын бизнес ә лі іске жаратылмағ ан ә жептә уір қ аржы қ аражаттарын тиімді жұ мылдырады. Осындай бизнестің болмауынан осы ресурстар пайдаланылмағ ан болар еді.

Ү шіншіден, шағ ын бизнес бә секе кү ресін қ алыптастыруда айтарлық тай ү лес қ осады. Бұ л кез келген мемлекеттің жоғ ары дең гейде монополия экономикасы жағ дайында бірінші кезекте маң ызды.

Тө ртіншіден, шағ ын бизнес халық ты жұ мыспен қ амту мә селесін шешуде ү лкен роль атқ арады. Ө неркә сібі дамығ ан елдерде оның ү лесіне барлық жұ мыспен қ амтамасыз етілгендердің 50-60% жә не жаң а жұ мыс орындарының 70-80% келеді.

Бесіншіден, атап кө рсеткендей шағ ын ө ндірістің ғ ылыми-техникалық жаң алық тардың тең жартысы келеді. (жеке компьютер, кө бейткіш аппараттар, «Палароид» типті фотоаппараттар).

Алтыншыдан, шағ ын бизнестің ә леуметтік қ ысымды жұ мсартудағ ы орнын таптырмас бө лігі бар. Ауыр дағ дарыс кездерінде халық осыдан жұ мыс тауып жә не ө здерінің қ абілеттерін жү зеге асыра алады.

Кә сіпкерліктің халық аралық тә жірибесі кө рсеткендей, ө тпелі экономикада мемлекет, ережеге сә йкес, тек жаң а басталғ ан сауда кә сіпкерлігі кө термеледі, бұ л ө ндіріс саласындағ ы қ ызметті тиімсіз қ алдырды.

Ө тпелі экономика ү шін нарық тың инфрақ ұ рылымының дамымағ андығ ы тә н, бұ л шағ ын кә сіпкерліктің дамуын тежейді.

Қ азақ стан Республикасындағ ы 1998 жылғ а дейін тоқ тамағ ан ө ндірістің қ ұ лдырауы, инфляциялық процесстердің кезіндегі бағ алардың ө суі, тұ рғ ындардың номиналды табыстарының ө суін анық басып озды, бұ л ө ндіріс саласында оның ішінде шағ ын бизнес негізінде кә сіпкерлік қ ызметтің дамуын айтарлық тай тежеді.

Соң ында шағ ын кә сіпкерліктің дамуының тежеуші факторына ө ндірістік саладағ ы шағ ын бизнестің маң ыздылығ ын ә лі бағ аламағ андығ ын жатқ ызуғ а болады.

70-80 ж. дамығ ан елдердегі болғ ан кә сіпкерлік «бум» ғ алымдар мен практиктердің шағ ын бизнеске қ атысты бұ рынғ ы кө зқ арастарынан – шағ ын кә сіпорындар ө мір сү руге жарамсыз, сондық тан олар не жойылуы керек, не ең ірі компаниялардың маң ынан қ ұ рылуы тиіс.

Нақ ты кө рсеткіштер кө рсеткендей соң ғ ы онжылдық та (1990-2000ж) олардың саны екі есеге артты, олардың санының саудада жә не қ ызметтер саласында дамуымен қ атар, шағ ын кә сіпорындардың экономикалық мынандай прогрессивті салаларында – электроника, биотехнология, ақ параттық қ ызметтер – айтарлық тай ролі бар.

Ө тпелі экономикада жаң а ө ркен жайғ ан шағ ын кә сіпкерлікті дамыту жә не қ олдау ү шін мынадай жағ дайлар қ ажет:

- еркін бә секені қ ұ ру негізі ретінде шағ ын кә сіпкерлікті дамытудың кешенді мемлекеттік ғ ылыми негізделген бағ дарламаларын жасау;

- оның дамуы мен қ аржылық жең ілдіктер ү шін қ аржы базасын қ алыптастыру (жең ілдетілген несиелер, жең ілдетілген салық тар, ақ ысыз сипатты жә рдем ақ шалар);

- бағ дарламада ғ ылыми-техникалық прогресстің басымдық бағ ыттарында шағ ын кә сіпкерліктің орны ерекше анық талуы керек;

- шағ ын бизнесті ұ йымдастыруда, елдің ә ртү рлі аймақ тарында шағ ын кә сіпорындардың арнайы орталық тары басты ролде болуы керек.;

- ірі жә не шағ ын бизнес ынтымақ тастығ ының жү йесі негізінде, ә сіресе сауда мен қ ызметтер саласында шағ ын бизнесті дамыту мақ сатында ірі кә сіпорындардың ресурстарын тарту.

Қ азақ стан Республикасында шағ ын кә сіпкерлікті дамытуда Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Шағ ын кә сіпкерліктің дамуын жандандыру мен мемлекеттік қ олдауды кү шейту бойынша шаралар туралы» 1997 жылдың 6 наурызындағ ы қ аулысының ү лкен ролі бар.

Қ ұ жат ө зінің мазмұ ны бойынша ө тпелі экономика жағ дайында шағ ын кә сіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағ дарламасы болып табылады.

Ө тпелі экономикада шағ ын жә не ірі кә сіпкерліктің дамуы кө п дең гейде мемлекет меншігін жекешелендірумен байланысты, себебі жоспарлы экономикада барлық орта жә не ірі кә сіпорындар мемлекет меншігінде болды жә не тек жекешелендіру оларды дербес жә не тә уелсіз етеді. Ө тпелі экономикада орта жә не ірі кә сіпкерліктің жұ мыс істеуі ең қ иын жә не ең ө ткір мә селе болып қ алады, себебі оның ө ркен жаюы қ оғ амдық сананың стериотиптерін жоюмен тікелей байланысты. Барлық мемлекеттік кә сіпорындар 1985жылы толық шаруашылық есепте болды, яғ ни ө зін-ө зі басқ ару мен ө зін-ө зі қ аржыландыруда, бірақ, тек жоспардың орындалуы ү шін кү ресті, ө німді ө ткізу мен ө зінің сатып алушысын табу мә селелері берілген кә сіпорындар қ амқ орлығ ына кірмеді.

Осындай қ ұ нды бағ дарлар бірнеше ұ рпақ тар ө мірлері бойына қ алыптасқ ан бір сағ атта ө згере алғ ан жоқ жә не нарық тық сипаттағ ы тү сінік пен қ ұ ндылық тар қ алыптаса алғ ан жоқ.

Кә сіпкерлік психологиясы тек бір уақ ытта нарық қ атынастарының қ ұ рылуымен қ алыптасады. ТМД жә не Шығ ыс Европаның кө птеген орта жә не ірі кә сіпорындары жылжу ү шін ү лкен кедергі тез ө судегі тө лем тө лей алмаушылық пен зор ішкі қ арыз болды.

Жоспарлы жү йенің тездетіле алынуы мен мемлекеттік жә не нарық тық басқ арудың жаң а қ ұ рылымдарының пайда болуы, олардың компетенциялары, қ ұ қ ық тары, міндеттері мен статусы қ андай екеніне дұ рыс анық тамалар енгізбеді. Пайда болғ ан басқ ару дағ дарысы бұ рынғ ы мемлекеттік кә сіпорындардың ө зін-ө зі басқ аруғ а жә не ө зін-ө зі дамытуғ а қ абілетті жә не қ абілетсіз деп бө лді.

Ә лемдік тә жірибе шағ ын жә не орта бизнестің экономикадағ ы рө лін бағ алауғ а келмейтіндей жоғ ары екенін кө рсетіп отыр. Ал мемлекет ө мірінің барлық салаларына ә серін тигізеді: жұ мысшылар саны бойынша, ө ндірілетін тауарларының кө лемі бойынша, орындайтын жұ мыстары мен кө рсететін қ ызметтері бойынша жекелеген елдерде шағ ын жә не орта бизнес субъектілері маң ызды рө ль ойнайды. Экономика ү шін шағ ын кә сіпорындардың толық тай қ ызметі оның икемділігін арттырытын маң ызды сұ рақ тар болып табылады. Тіпті, шағ ын жә не орта бизнестің даму дең гейіне байланысты, мамандар елдердің ө згермелі экономикалық жағ дайғ а бейімделу мү мкіндіктерін талдайды. Қ азақ стан ү шін шағ ын бизнестің қ алыптасуы жоғ ары дамығ ан қ оғ амғ а, жоғ ары дамығ ан экономикағ а ө тетін кө пір болуы қ ажет. Қ иыншылық тар мен сә тсіздіктерге қ арамастан шағ ын жә не орта бизнес даму ү стінде, экономиклық, ә леуметтік, ғ ылыми-технологиялық мә селелерді шеше отырып қ арқ ын алуда. Шағ ын жә не орта бизнесті дамыту келесі мә селелерді шешеді:

- қ оғ амның жә не халық тың қ ажеттіліктерін жақ сы қ анағ аттандыруғ а мү мкіндік беретін, ө ркениетті бә секелестік нарық тық қ атынастардың қ алыптасуы;

- ассортименттің кең еюі мен тауарлар мен қ ызметтердің сапасының артуы. Тұ тынушылардың қ ажеттілігін қ анағ аттандыруғ а ұ мтылу арқ ылы, шағ ын бизнес қ ызмет кө рсету мен ө нім сапасының артуына мү мкіндік туғ ызады;

- тауарлар мен қ ызметтердің нақ ты бір тұ тынушыларғ а жақ ындауы;

- экономиканың қ ұ рылымдық ө згеруіне ә сер ету. Шағ ын кә сіпкерлік экономикағ а ө тімділік, икемділік береді;

- ө ндірісті дамытуғ а халық тың ө з ақ шаларын тартуы. Шағ ын кә сіпорын иегерлері ө з істеріне ө з ақ шаларын ү лкен қ ызығ ушылық пен салады;

- қ осымша жұ мыс орындарының ашылуы, жұ мыссыздық дең гейінің қ ысқ аруы;

- адамдардың шығ армашылық мү мкіндіктерін тиімді пайдалануғ а, дарындарының ашылуына, ә р тү рлі қ олө нердің дамуына ық пал етеді;

- ең бек қ ызметіне ірі кә сіпорындар белгілі – бір шектеу қ оятын халық тың жекелеген топтарын (ү й жұ мысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мү гедектер, оқ ып жатқ ан адамдар) тарту;

- меншік иелері, кә сіпкерлер, басқ арушылардың ә леуметтік қ атарларының қ алыптасуы;

- ғ ылыми-техникалық дамуды жандандыру;

- жергілікті шикізат қ айнары ірі кә сіпорындар қ алдық тары қ олдану жә не игеру;

- ірі кә сіпорындарғ а комплектіленетін бұ йымдарды дайындау жә не жеткізу жолымен, кө мекші жә не қ ызмет кө рсету ө ндірісін қ ұ ру арқ ылы ә сер ету;

- арендағ а алу немесе сатып алу арқ ылы тө мен рентабельді жә не тоқ ыраудағ ы кә сіпорындардан мемлекетті босату;

Осы барлық аталғ ан жә не басқ а да шағ ын жә не орта бизнестің экономикалық, ә леуметтік функцилары, оның дамуы ең маң ыздылар қ атарына жатқ ызып, экономиканың ажырамас бө лігі ретінде қ алыптастырады.

Сонымен кә сіпкерліктің одан ә рі кең еюі мемлекеттік маң ызды мә селелерінің бірі болып табылады, кә сіпкерлер мә селелерінің шешу ү шін ә кімшілік – ұ йымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қ олданылуы қ ажет.

Қ азіргі уақ ытта қ алыптасқ ан экономикалық жағ дайда мемлекеттік тікелей немесе жанама қ олдау кө рсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондық тан, барлық кү ш жағ ымды сыртқ ы ортаны қ алыптастыруғ а бағ ытталуы керек. Бұ л бағ ытты жү зеге асыру ү шін келесідей шаралар қ ажет: заң дық жә не нормативтік базалар ары қ арай қ алыптасуы мен дамуы, ө ндірісті қ олдайтын инфрақ ұ рылымының барлық қ ажетті элементтерін қ алыптастыруы, бюджеттен тыс қ аражаттар есебінен кә сіпкерлікті қ аржылық қ олдау аясын кең ейтуге ә сер ету, тиімді инвестициялық климатты қ алыптастыру, мемлекеттік бақ ылауды тә ртіпке келтіру.

Соң ғ ы жылдары шағ ын жә не орта бизнесті дамыту мен кә сіпкерлік қ ызметті қ олдау бойынша бірқ атар шаралар ә зірлеген болатын. Ол ө зінің нә тижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кә сіпкерлердің санының артуы, жұ мыспен қ амтылғ ан халық тың ү лесіне де ә серін тигізген. Шағ ын кә сіпорындардың ө нім ө ндірудің жалпы кө леміндегі ү лес салмағ ы артып келеді. Шағ ын жә не орта бизнестің ролінің артуын кә сіпкерлер форумының тұ рақ ты жү ргізілуі шағ ын кә сіпкерлікті дамыту қ орының қ ұ рылу, барлық екінші дең гейлі банктердің шағ ын кә сіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал мө лшерін тағ айындауы (банктің несие қ оржынының негізгі қ арыздан 10%-тен аз болмау), орта жә не шағ ын кә сіпкерлікті қ олдау Агенттігінің қ ұ рылуы, шағ ын кә сіпкерлікті қ олдау бойынша ә кімдердің қ ызметін қ атаң қ адағ алау, шағ ын кә сіпкерлік субъектілерінің жұ мыстарына жағ дай жасау жә не жең ілдіктер беру.

Сонымен, кө ріп отырғ анымыздай, ойланып ұ йымдастырылғ ан шағ ын жә не орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығ удың балама жолы бола алады, ө йткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұ мыспен қ амту жә не ө ндірістің жандануы. Шағ ын кә сіпорындар экономикағ а барлық кө рсеткіштер бойынша ө згерістер алып келуі мү мкін. Ө зін жұ мыспен қ амтуды ынталандыру жә не шағ ын кә сіпорындар ашу ең аз шығ ынмен жұ мыссыздық мә селесінен шығ атын жол ретінде қ арастырылады. Соң ғ ы он жылдық ты дамығ ан елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағ ын бизнес саласына ө тумен байланысты. Осы салағ а бә секелестікті ынталандыру, кә сіпкерліктің жандануы, қ оғ ам ресурстарын толығ ырақ қ олдану жә не инновациялық процесті кү шейту сияқ ты негізгі ү міт арттырғ ан. Батыс елдерінде шағ ын бизнес тиімді дамуды қ амтамасыз ету жә не мемлекеттік экономикалық саясатты қ осу саласына айналғ ан. Мемлекеттік протекционистік шағ ын бизнестің нақ тылануы қ ажет еткен, адрестілігін, жең ілдіктер тек шағ ын кә сіпорындарғ а берілетін. Шағ ын кә сіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, ә р елдегі экономикалық жағ дайғ а байланысты ә р тү рлі пікірлер қ алыптасқ ан. Жалпы сипаттамасы ұ йымдастырылуының қ арапайымдылығ ы, жаң а ө нім шығ аруғ а тез бейімделе алуы, нарық қ а қ ызмет ету, яғ ни нақ ты тапсырыстармен сатуғ а, сондай – ақ шағ ын кә сіпорындарды басқ ару жә не меншікті біріктіру дә режесі болып табылады.

Кез келген процесс сияқ ты шағ ын жә не орта бизнестің дамуы мен қ олдауын басқ ару қ ажет. Кә сіпкерлік басқ ару объектісі ретінде ө зінің ерекшеліктері бар. Егер бұ л сұ рақ қ а басқ ару қ ызметі жағ ынан келетін болсақ, онда басқ арудың келесі қ ызметтерін кө рсетуге болады:

- жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын ә зірлеу, бизнес жоспарды ә зірлеу);

- ұ йымдастыру (барлық дең гейде кә сіпкерлікті сә йкес басқ ару қ ұ рылымын қ ұ ру);

- мотивация (кә сіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қ алыптастыру);

- бақ ылау (жоспарланғ ан істерден ауытқ уды анық тау жә не сә йкес тү зе