Дәріс. Қазіргі заманғы ғылыми білім құрылымындағы жаратылыстану ғылымдары.

1. Жаратылыстану жә не ә лемнің суреттемесі.

2. Жаратылыстану ғ ылымдарының жіктемесі.

3.Техника ғ ылымдарының ерекшеліктері, олардың жаратылыстану, қ оғ амдық ғ ылымдарғ а қ атынасы.

Философияның дамуына жаратылыстану ғ алымдарының ә сері қ андай? Айтып кеткен жө н, философия мен физика экспериментальді ғ ылым ретінде болғ ан жоқ. Ал физикалық қ ұ былыстар жө ніндегі білім натурфилософия тө ң ірегінде біріктірілді. Мысалы, Демокриттің атомистік гипотезасы қ азіргі кездегі материяның атомдық қ ұ рылымы мен қ атар дискреттік кең істік туралы теорияның алдын алды. Ал кейін ғ алымның теориясы философиямен ғ ылымның дамуында жаң а ашылуларғ а тү рткі болды.

Жаратылыстану ғ ылымдарының қ алыптасуымен қ атар (XVІІ-XVІІІ) жаң а философияның да қ алыптасуы басталды. Ал “Адам-Ә лем” деген ғ аламды мә селенің, болмыстың ортақ заң дарын танудың ә р тү рлі жақ тарын зерттей бастады. Бірақ философияда материяның табиғ аты, қ ұ рылымы, уақ ыты мен кең істіктің физикалық қ асиеттері, яғ ни қ азіргі уақ ыттағ ы нақ ты ғ ылымдардың пә ні болғ ан мә селені шешуге талпынды.

Философия физиканың дамуына жол нұ сқ аушы бола алатын кейбір ортақ идеяларды жасап шығ арды. Оларғ а мысал келтірейік, заттардың атомнан қ ұ рылуы туралы, материя мен қ озғ алыстың сақ талынуы туралы елестер. В.И. Лениннің электрондардың таусылмастығ ы туралы идеясы қ азіргі физиканың дамуында ү лкен жол кө рсетті.

Пигафордың философиялық мектебінде сандар туралы ең бектері бар. Сандар – заттардың болмысы, ал Ә лем (Вселенная (ғ алам) – ол сандар гармониясы. Адамзат ойының тарихында алғ аш рет осы ой арқ ылы табиғ атта сандық заң дылық тың бары туралы идея айтылды.

Неміс классикалық философиясының атақ ты ө кілі Ф.В. Шеллинг электр-магниттік, химиялық қ ұ былыстардың бірлігі туралы рационалды идея айтып кетті. Ал осы идеяны ортағ а ала отырып, дат физигі Х.К. Эрстед электрлік жә не магниттік қ ұ былыстары арасындағ ы ұ қ састық ты іздейді, кейін ол электрлік токтың магниттік стрелағ а ә серін ашты.

Егер жаратылыстанулық философия анализдік принциптерін қ ысқ аша тү рде сипаттасақ, онда олар жаратылыстану ғ ылымдары мен философия арасындағ ы диалектикалық бірлік пен айырмашылық ты кө рсетеді. Олардың бірлігі кө п қ ырлы объективті ә лемді зерттейтіндігінде, ә рбір жаратылыстану ғ ылымы ө з пә ні ретінде табиғ аттың белгілі бір аймағ ын, оның заң дылығ ын, ерекше байланысын алды. Ал философия болса объективті шындық тың ә ртү рлі қ ұ рылымдары мен қ ұ рылыстардың ө зіне тә н заң дылық тары мен байланыстарын, ортақ қ ұ былыстарын ашады.

Философия физикалық шындық тың теориясын жасамайды, керісінше танымның ортақ теориясын дамытып, физиканың жалпы берілгенінен танымдық -теориялық қ орытындылар жасайды. Философия мен физика бірін-бірі толық тырады. Философиялық білімнің физикалық білімнен ажыратылуы, олардың арасындағ ы айырмашылық ты тү сіндіру физикалық мә селелердің натурфилософиясымен тү сіндіріліп кетуіне ә келді.

Ғ алым философияғ а назар аудармай ө з мақ сатына жете алмайды. Бұ л жағ дай біздің кезде білініп тұ р. Мысалы, А. Эйнштейннің айтуынша: “Таным теориясы мен ғ ылым арасындағ ы қ атынас керемет. Олар біріне-бірі тә уелді, таным теориясы ғ ылыммен жанаспаса қ ұ р жү йеге айналады. Ал ғ ылым таным теориясынсыз тұ рпайы жә не шиеленісті” /11/ философия мен ғ ылымның нақ ты байланысын М. Борн сипаттап бері: “Метафизикалық гипотезағ а сү йенбесе физика физика емес” /12/.

ХХ ғ асырда ғ ылым философиямен ө те тығ ыз байланыста екенін кө рсетті. А. Эйнштейн “Біздің кездегі физик ө ткен замандағ ы физиктерге қ арағ анда философиямен кө п айналысады. Бұ ғ ан физиктерді ә ртү рлі қ иыншылық тар итермелейді” /13/. Жаратылыстану мә селелері ғ ылымның методологиясы мен философиясын кең ейтіп, зерттеу ғ ылыми тану мен философия арасындағ ы байланысты тануды объективті мү мкіндіктерін береді. Қ азіргі кездегі ғ ылым философияғ а, оның негізгі принциптеріне, гипотезаларына, жағ дайларына қ арамай ө те алмайды. Философия ә лемге ортақ мінездемені, ө лшемдерін, оның болмысына енудің тә сілдерін зерттеуді жү зеге асырады.

Ол бұ л рө лге тек ө зі адамның материалды ә лемді игеруінің тә жірибесінің рационалды, жү йелі, ғ ылыми тұ жырымы болып табылса ғ ана тұ ра алады.

Физиканың жетістіктерінің ық палы мен материя туралы оқ ытулар жаң артылады. Қ арапайым бө ліктердің ө зара айналуы, симметрия заң дарын ашу, физикалық вакумды зерттеу микропроцестердің ғ ажайып динамикасына куә.

Философиялық тұ рғ ыдан қ аралғ ан материя, кең істік, қ озғ алыстар арасындағ ы ө зара қ атынас ө зінің нақ тылы дә лелін салыстырмалы теорияда айқ ындалады жә не сол мезетте бұ л философиялық тү сініктер жаң а мазмұ нғ а толды.

Қ арапайым бө лшектер туралы, олардың қ асиеттері, бір-біріне ә сері туралы зерттеуде физиканың жетістігі ү лкен, бірақ бұ л тек зерттеудің белгілі кезең і ғ ана, ө йткені ә ртү рлі бө лшектердің комбинация бірлігі шексіз бір шаруа, егер олардың қ асиеттері жылдамдатылғ анда келесі металдың ерітіндісінде олардың ерекше қ асиеті тірі клеткада немесе бү тін организмде кө рсетіледі. Ә лемнің ә ртү рлілігін қ арапайым қ ұ рылымдарғ а бө лу оң ай, ал заттардың ә ртү рлілігінің себебін, кө зін анық тау, қ арапайымнан кү рделіліге кө терілу, қ арапайым бө лшектердің шексіз ә ртү рлі бө лшекке сапалай ө згеруін тү сіндіріп беру ө те қ иын. Бұ л қ атынаста физиканың рө лі сызылып тасталмағ ан /14/, /15/, /16/, /17/.

Қ азіргі кездегі ғ ылым арсеналына ғ алам тұ тас жү йе ретінде дамудың барлық жағ ына эволюция идеясы кірген. Бірақ ә лемдегі эволюциялық процестердің кө птеген мінездемесі ә лі де қ ажетті дең гейде дамымады. Мысалғ а, кө птеген астрономдардың ойынша галактикалар, жұ лдыздар, планеталар жойылмалы да тығ ыздалуғ а кө шу арқ ылы пайда болғ ан деп тү сіндірсе, кейбір ғ алымдар керісінше эволюциялық процестер қ арама-қ арсы бағ ытта болып жатыр, яғ ни ө те тығ ыз жағ дайын кішкене босаң дауда деп тү сіндіруде.

Заттар табиғ аты жә не одан пайда болғ ан космостық жү йе, оның механизмдері – ол жаратылыстың ғ ылыми, астрономиялық сұ рағ ы. Ол сырттай зерттеудің нә тижеінде болатын нә рсе.

Бірақ бұ л мә селенің философиялық аспектілері де бар. Философия ү шін космостық эволюция процесінің қ андай бағ ытта дамып жатқ андығ ы қ ызық ты, ол тек бір бағ ытта ма ә лде ғ аламда эволюциялық процестерде диалектикалық қ арама-қ арсы бағ ыттардың орны бар ма?

Ғ ылыми техникалық процестердің мінездемелі ерекшелігі ғ ылым мен техника арасындағ ы ө зара қ атынасты кү шейту. Бұ л ө зара қ атынас бара-бара кө пқ ырлы жә не интенсивті болуда, ә рі ғ ылыммен ө ндіріс дамуына ық пал етуде. Қ азіргі кездегі ө ндіріс ерекшелігі, ә леуметтік прогресс қ ажеттілігі гуманитарлық, жаратылыстанулық, техникалық ғ ылымдардың интеграциясының қ ажет екендігін кө рсетуде.

Ғ ылымның даму тарихына ү ң ілсек, рволюциялық ө згерулермен эволюциялық даму кезең дерінің айырмашылығ ын кө ру керек. Эволюциялық дамуда ғ ылымның белгілі бір аймақ тары салыстырмалы тү рде бірқ алыпты дамиды. Қ азіргі заманғ ы америкалық ғ алым, тарихшы Томас Кунның айтуынша: кө птеген ғ алымдар ортақ ғ ылыми атмосфера айналасында. Ал ғ ылымда негізгі принциптер орын алғ ан. Олар пошкалық тә ртіпке келе бастады. Бұ л принциптер ә ртү рлі нақ ты сұ рақ тарғ а жайылғ ан. Кейін уақ ыт ө те келе ғ ылым дамуының эволюциялық кезең і аяқ талып, революциялық ө згерушілер кезең і басталды. Жаң а парадигмалар пайда болып, эволюциялық кезең қ айтадан жалғ асады. Революциялық ө згеріс кезең дерін Т. Кун мына ғ алымдардың есімдерімен байланыстырады: Н. Коперник, И. Ньютон, А. Лавуазье, А. Эйнштейн /18/.

Атақ ты ресей философы, таным теориясы аймағ ындағ ы маман В.С. Степин ө зінің терең ойлы шығ армасы “теориялық білім де”, оны “техногенді ө ркениет Библиясы” деп атауғ а болады, ерекше кө ң ілді ғ ылымның потенциалды тарихына бө луді сұ райды. Ол мынандай нақ ты шешімге келеді: “Ғ ылым дамуы мү мкіндіктің шындық қ а ауысқ аны секілді, барлық мү мкіндіктер оның тарихында жү зеге аспайды”. Бұ ндай процестерді жорамалдау барысында мү мкіндіктер ағ ашы қ ұ ралады, дамудың ә ртү рлі бағ ыттарымен варианттарын қ арастырады. Ғ ылымның дамуының кү шті детерминизациялануы тек ретроспективті қ арастыруымызда пайда болады, яғ ни біз тарихты алдын ала не болатынын біле тұ рып талдасаң жә не осы шешімге келетіндей етіп идеяның қ озғ алыс пошкасын қ ұ растырсақ. Бірақ ө ркениеттің тарихи дамуының басқ алай бұ рылыстарында жү зеге асатын ағ ымдар да болды жә не олар шынайы ғ ылым тарихында “жабық ” болып қ алды.

Ғ ылымның қ айта қ ұ руы жү ріп жатқ ан ғ ылыми революциялық ғ асыр кезінде мә дениет берілген мә дениетте доминантты тү рде кездестін, ә рі осығ ан ең жақ сы тү рде сә йкестелінетін потенциалды мү мкін сызық тарды болашақ ғ ылым тарихына таң дап бергендей болады /19/.

Кейбір қ орытындылар келтірейік, тө мендегідей келесі ғ ылым тарихының мә ніне, рө лінің аспектісіне тоқ талайық:

1) ол табиғ атпен қ оғ амдық ә лемнің ә ртү рлі сфераларында ізденістерді ынталандырады.

2) Білімнің кең тү рліше даму динамикасының аумағ ын ө зінде сақ тайды.

3) ә ртү рлі объектілердің игерілуінің тә сілі, формасы, білімге жетудің жолдары туралы ақ паратты жинақ тайды.

4) Зерттеушілердің назарын ғ ылым дамуындағ ы болашақ сыз тығ ырық ты жағ дайларғ а аударып, осы арқ ылы ғ ылымды кестелікпен адастыруғ а ә келіп соғ атынын идеялармен гипотезалардан аулақ ұ стауғ а тырысады.

5) Табиғ атты тану логикасы мен жолдарын қ арастыра отырып, генезистік процесін, фундаментальды факторларын ғ ылымның теориясы мен ә дістерін жә не олардың объективті шындық та танылуын зерттеуде ғ ылым тарихы зерттеушінің ойлау мә дниетін гү лдендіре отырып, қ азіргі ғ ылымның теориялық қ алыптсуына кө мектеседі, ғ ылым философиясы мен нақ ты ғ ылымдар саласында жаң а мә селелердің қ ойылуын кө здейді. Ғ ылым тарихы жә не техника ғ ылым дамуының заң дылық тарын, идеалдарын, нормаларын, объективті логикасын, дамуын анық тағ анда ө те қ ажет тә сіл ретінде қ олданлады.

Қ орытындысында, Нобель сыйлығ ының лауреаты, атақ ты француз физик-теоретигі Луи де Бройльдің қ ызық ты ойын айта кетуге болады:

“Ғ ылым тарихы біздің танымымыздың ә рбір жетістігі мә селені шешуден гө рі жаң а мә селенің тууына алып келетінін дә лелдеп отыр. Бұ л аймақ та ашылғ ан ә рбір “Жер” жаң а зерттелмеген континенттердің бар болуы туралы ойларды алғ а тастайды” /20/.

Техника философиясы қ азіргі батыстық философияның бір бағ ыты ретінде. Философия тарихында адамзат ө ркениеттерін, тарихты зерттеуде, талдауда ә ртү рлі тә сілдер, принциптер, критерийлер қ олданылады. Олардың қ атарына экономикалық, географиялық, биологиялық, діни, гуманистік детерминизмдерді жатқ ызуғ а болады. Олардың арасында қ азіргі қ оғ ам ө міріндегі бү гінгі ө згерістерді неғ ұ рлым толық бейнелейтіні технологиялық детерминизм болып табылады. Технологиялық детерминизм – бұ л қ оғ амдық дамудағ ы техниканың анық таушы рө лі туралы кө зқ арастардың, постулаттардың біріккен жиынтығ ы. Шындығ ында да қ азіргі ө мірде теника мен технологияның маң ызы жә не рө лі орасан зор.

“Адаммен бетпе-бет келген бұ л мә селенің маң ыздылығ ы сонша, - деп жазады К.Ясперс, - қ азіргі уақ ытта техника біздің ахуалымызды тү сінудің басты мә селесіне айналды. Қ азіргі техниканың ө мірдің барлық салаларына енгізілуін жә не оның біздің ө мір сү руіміздің барлық қ ырларына тигізген салдарын қ айта бағ алау мү мкін емес. Мұ ны тү сінбей жә не ойлау барысында дә стү рлі тарихи таң баларды қ олдана отырып біздің қ азіргі жә не ө ткен ө міріміздің арасында салыстыру жү ргізу мү мкін емес. Ө ткен мен біздің заман арасында параллель жү ргізу ү шін міндетті тү рде қ азіргі техникамен байланысты орын алғ ан радикалды ө згерістерді ескеру қ ажет” (Смысль и назначение истории, М., 1991, 113-бет).

Техника мен технология бү гінгі қ оғ амның жедел дамуының маң ызды факторына айналды жә не техника ық палын тигізбеген адам ө мірінің бірде-бір саласы қ алмады. Қ азіргі коммуникация қ ұ ралдарының арқ асында мемлекеттің еркі оның ең шалғ ай аудандарына дейін қ амтып, кез-келген уақ ытта ә рбір ү йде ө зін білдіре алады. Техниканың ә серімен терең процестер орын алады, ең бек ө німділігі ө те шапшаң ө седі. Оның мазмұ ны ө згереді. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы ө згереді. Оның ү стіне адам да ө згереді. Қ азіргі техника тіпті адамның терең тылсымдық жақ тарына да ық палын тигізеді. Егер ертеректе адамғ а табиғ аттағ ы да, ә леуметтік саладағ ы да ө мір сү рудің ө згерген жағ дайларына бейімделуі ү шін жеткілікті дә режеде уақ ыт бө лінсе, ал қ азір табиғ ат пен қ оғ амдағ ы техника мен технологияның ық палмен болатын ө згерістердің жылдамдығ ы сонша, қ азіргі адам ө мір сү рудің ө згерген жағ дайларына бейімделіп ү лгіре алмайды жә не ә рқ ашанда таусылмайтын жаң а мә селелердің ү немі туындап отыруына ә келеді. Осығ ан байланысты қ азіргі философияда адам мә селесін зерттеудің техника философиясы тү ріндегі жаң а қ ырын қ ою қ ажеттілігі туындайды.

Техника философиясы—бү гінгі кү ні ө зінің гү лдену кезең ін бастан кешіп жатқ ан батыс философиясының қ азіргі бағ ыттарының бірі. Батыста техника философиясының қ алыптаса бастауын И.Бекманның есімімен жә не 1777 жылы басылып шық қ ан оның “Технология бойынша жетекшілік, немесе қ олө нерді, фабрикалар мен мануфактураларды тану” деп аталатын ең бегімен байланыстырады. Бірақ кө пшіліктің пікірінше, бұ л саладағ ы негіз қ алаушы ең бек 1877 жылы жарияланғ ан жә не жү з жылдан кейін Германияда қ айта басылып шық қ ан Э.Капптың “Техника философиясының негізгі белгілері” деп аталатын жұ мысы болып саналады.

Техника философиясы—қ азіргі ә лемдегі техника феноменін философиялық -методологиялық жә не дү ниетанымдық тұ рғ ыда зерттеуге негізделген қ азіргі философиядағ ы бү тіндей бір бағ ыт. Бұ л бағ ыт бастапқ ыда Батыс Европа мен Солтү стік Америкада, кейінірек 60-80 жылдары Жапонияда кең інен таралды. Батыстағ ы қ азіргі техника философиясының бастапқ ы ө кілдері қ атарына Э.Капп жә не Ф.Дессауэрмен қ атар О.Шпенглерді, Ортега-и-Гассетті, Мэмфордты, К.Шиллингті жә не т.б. жатқ ызуғ а болады. Бірақ, сонымен қ атар техника ұ ғ ымы ертедегі ойшылдарда да кездеседі. Мысалы, ең бектің табиғ и жә не жасанды органдары арасындағ ы анология туралы ой Платон мен Аристотельде ұ шырасады. Егер Аристотель қ олды “қ ұ ралдың қ ұ ралы” деп атаса, Гегель де осы идеяны қ айталайды. Гегель техника табиғ атын тү сінуде бірқ атар идеялар ұ сынады. Гегельдің пікірінше техникалық жабдық тар объекттің табиғ атымен анық талады, ал екінші жағ ынан жабдық тар техникалық қ ұ ралдар арқ ылы іске асатын мақ саттың тасымалдаушысы болып табылады. Гегель былай деп жазады: “адам ө зінің мақ сатында сыртқ ы табиғ атқ а бағ ынышты болғ анымен, ө зінің қ ұ ралдары арқ ылы ү стемдікке ие болады”. Антикалық авторлар мен Гегельдің бұ л идеяларын Батыстың кейінгі философтары Э.Капп жә не Л.Нуаре жалғ астырды. Олардың негізгі идеясы техника феноменін “органопроекция” негізінде тү сінумен сипатталады. Олардың пікірінше техника жасанды орта болып табылады, бірақ ол адам органдарының табиғ и материалғ а проекциясы ретінде кө рінеді, яғ ни техниканың бү кіл дамуы адамның табиғ и ең бек органдарын кө шіру арқ ылы, оларды сыртқ ы ә лемге “проекциялау” арқ ылы жү зеге асады.

Техника феноменін тү сіндіруде ө зге, қ арама-қ арсы позицияны ұ станғ ан философ-неотомист Ф.Дессауэр болды. Ф.Дессауэр Э.Капптың жә не Л.Нуаренің техниканың биологиялық концепциясымен келіспеді. Ол техника табиғ ат заң дарымен байланысты жә не оның шектерінен тысқ ары шық пайды деп есептейді. Алайда бұ л да еш нә рсені айқ ындамайды, техниканың автономды да мә ні бар. Оның пікірінше техникалық идеялар адамның ақ ылында пайда болмайды, ол ақ ылдың кө мегімен ауланады. Техникалық идеялар қ ұ дайдың ойы, жаратушының қ ұ діретті ақ ыл-ойының кө рінісі.

Техника мә селесі Хайдеггер философиясында негізгі орындардың бірін алады жә не оның кө птеген шығ армаларында ү немі кездесіп отырады. Бірақ бұ л тақ ырыпқ а арналғ ан оның ең маң ызды шығ армасы “Техника туралы мә селелер” деп аталады. Бұ л жұ мысында М.Хайдеггер техниканы пайымдауды жаң а іргетасқ а қ ойды. М.Хайдеггер былай деп жазады: “техниканың мә ні белгілі мағ ынада техникалық емес. Сондық тан да біз ол туралы жә й ғ ана ойлағ анда, оны қ олданғ анда, оны басқ арғ анда немесе одан қ ашқ ақ тағ анда техниканың мә ніне деген ө з қ атынасымызды ешқ ашанда сезіне алмаймыз. Барлық осы жағ дайларда, оны қ ызығ ушылық пен қ олдасақ та, теріске шығ арсақ та біз техникағ а қ ұ лдар секілді ажырамастай таң ылғ анбыз. Біз техниканы бейтарап нә рсе деп есептеген кезде, оның нағ ыз тұ тқ ынына айналамыз. Қ азіргі кезде кең ө ріс алғ ан мұ ндай кө зқ арас оның мә ніне деген мү лде кө рсоқ ырлық ты туындатады” (Вопрос о технике // Новая технократическая волна на Западе. М., 1986, 119-бет).

Хайдеггерге дейін техника Ақ ыл-ой мен Қ айырымдылық тың салтанатты шеруі ретінде бағ аланып келді. Кейбір жағ дайларда техниканың ө зіне қ арсы шығ у емес, оны қ олдануғ а қ арсы шығ у ө зекті сө з болды. Мысалы, О.Шпенглер “тү сті” нә сілдер европалық тардан техниканы тартып алып, оларды ү стем жағ дайынан айырады жә не тү бінде техниканы жояды деп қ орық ты. Хайдеггер керісінше, техниканың ө зін адам ү шін ү лкен қ ауіп-қ атер деп есептеді. Техниканы тү сіндірудегі Хайдеггердің тағ ы бір жаң алығ ы, оғ ан дейін техника адамзат тарихы мен мә дениет дамуының байланысындағ ы кө птеген факторлардың бірі ретінде қ арастырылып келсе, ал бұ л неміс ойшылының пікірінше техника қ азіргі дә уірдің болмысы болып табылады. Жә не Хайдеггерге дейін техника ең алдымен мә дениет философиясы мен тарих философиясының жә не тек кейін ғ ана антропологияның мә селесі болып келсе, ал М.Хайдеггер онан метафизиканың мә селесін шығ арды.

Техника болмыстың терең қ асиеттерін пайымдаудың тә сілі ретінде. М.Хайдеггер де техника болмыстың терең қ асиеттерін пайымдаудың маң ызды тә сілі болып табылады. Ол болмыстағ ы табылуғ а жә не ө зінің нағ ыз, бү лінбеген кейпінде кө рінуге тиіс жасырын жағ ын ашып кө рсетуге мү мкіндік береді. Техниканың мә ні арқ ылы адам болмыспен тілдесіп, оның ү нін естиді. Бірақ импульс дұ рыс табылмауы мү мкін, ө йткені техника адамды ө зіндік ашылудың жалғ ан жағ ына қ арай итермелейді.

К.Ясперс ө зінің техниканы тү сіндіруінде хайдеггерлік тү сінікке жақ ын келді. Ол ө зінің “Тарихтың мә ні жә не мақ саты” деген ең бегінде техниканы ә лемдік тарихтың тү бегейлі жаң а факторы ретінде қ арастырады. К.Ясперстің пікірінше қ азіргі заманда былайша пайымдау қ ажет: “Қ азіргі уақ ытта біз тарихтың бұ ралаң кезінде тұ рғ анымызды сезінеміз, бұ дан жү з жыл бұ рын-ақ бұ л кезең ді антикалық ә лемнің дағ дарысымен салыстыра бастап еді, ал кейінірек оның тек Европа мен Батыс мә дениеті ү шін ғ ана емес, бү кіл ә лем ү шін орасан зор маң ызы бар екендігі байқ алды. Бұ л ө зінің барлық салдарларымен қ оса алғ андағ ы техника ғ асыры адамның ең бек, ө мір, ойлау саласындағ ы, символика саласындағ ы мың дағ ан жылдар бойы жинақ тағ анынан сау-тамтық қ алдырмайтын сияқ ты” (Современная техника // Новая технократическая волна на Западе, 119-бет). Қ азіргі техниканың пайда болуымен барлығ ы да ө згереді. Ең алдымен, К.Ясперстің пікірінше, адамның табиғ атпен байланысы ө згерді. Адам техниканың кө мегімен табиғ атты бағ ындыра отырып, ө зі табиғ аттың ық палына тү седі, табиғ ат адамның тиранына айналады. Техника адамның барлық кү нделікті ө мірін ө згертіп жіберді, ол “бү кіл ө мір сү руді белгісіз техникалық механизмнің ә рекетіне, ал бү кіл планетаны—тұ тас фабрикағ а айналдырды. Сонымен бірге адамның ө зінің тү бірінен толық ажырауы жү зеге асты жә не бұ л бү гінгі кү ні де жалғ асуда. Адам отансыз жердің тұ рғ ынына айналып, дә стү р жалғ астығ ын жоғ алтты. Рух пайдалы функцияларды орындау мен оқ ып-ү йрену қ абілетіне айналды” (Современная техника, 121-бет). Ары қ арай К.Ясперс былай деп жазады: “Мына нә рсе кү мә нсіз: техника адамның ө зін ө згертуге бағ ытталғ ан. Адам енді ө зі қ алыптастырғ ан техниканың ық палынан босанып шығ а алмайды. Жә не техникада шексіз мү мкіндіктермен қ атар, шексіз қ ауіп-қ атердің де бар екендігі кү дік туғ ызбайды. Адам ө зінің техниканың билігі астына қ ашан жә не қ алай тү скенін аң ғ армай да қ алды” (Современная техника, 145-бет). К.Ясперстің пікірінше, техниканың маң ызы мен рө лінің қ ұ діреттілігі сонша, оның мә нін ашпай қ азіргі ақ уалды пайымдау мү мкін емес. Техниканың нақ тылығ ы адамзат тарихындағ ы ү лкен бетбұ рысқ а ә келді, біз адамзат ө мірін механикаландырудың нағ ыз дер кезінде тұ рғ анымызбен оның барлық салдарларын болжау небір ұ шқ ыр кө ріпкелдердің де қ олынан келмейді.

80-жылдары техника философиясында антропологиялық аспект, прогрестің адамзаттық ө лшеміне кө ң іл аудару кү шейе тү сті. Кө птеген батыстық философтар техниканың мә нін ұ ғ ыну оны техника мен технологияны тарихи ағ ымында ғ ана қ арастырмай мү мкін емес деген қ орытындығ а тоқ талды. Техника мә селесіндегі антропологиялық тә сіл американдық философ Х.Сколимовскидің “Техника философиясы адам философиясы ретінде” деген жұ мысында айқ ын кө рінеді. Х.Сколимовски техниканың дамуы ү немі мә дени мутациямен, терең ә леуметтік ө згерістермен байланысты ма деген мә селені зерттеумен айналысады. Ол осығ ан байланысты Қ ытайда техниканың гү лденуі ХІV жү зжылдық та, яғ ни батыстық Ренессанс пен европалық ғ ылыми революцияғ а дейін жү зеге асқ андығ ы туралы айғ ақ қ а кө ң іл аударады. Демек, ғ ылыми революция ә рқ ашанда техника гү лденуінің қ ажетті алғ ышарты бола бермейді, ал техниканың ө ріс алуы міндетті тү рде қ андай да болсын қ оғ амдық ө згерістерге ә келе бермейді.

Х.Сколимовски техника философиясын адам философиясы ретінде тү сінуді ұ сынады. Бұ л мағ ынада адам техникалық императивке бағ ынғ аннан гө рі, техника адам императивіне бағ ынуы тиіс. Ол адамның табиғ аттағ ы нә зік тепе-тең дікке қ ұ рметпен қ атынасуын жә не ә лемді бұ лайша жабдық тандыру осы тепе-тең дікті бұ збай, бекіткенде ғ ана рұ қ сат беруді ұ сынады. Оның ойынша адамның білімі қ алғ ан барлық жаратылыстарғ а қ арсы бағ ытталмай, білім бақ ылау мен жұ мсау мақ сатындағ ы кү ш ретінде қ олданылмай, керісінше заттардың табиғ атын дұ рыс тү сінуге жә не ү йлесімділікке қ ызмет етуі тиіс. Прогрестің гуманистік тү сінігі табиғ аттың ө зге жаратылыстарының, сонымен бірге адам жаны мен оның сезімдік потенциясының жойылуын емес, керісінше оның рухани ә лемінің кең еюі арқ асында жү зеге асатын адамның ө зіндік келбетінің ө суін білдіреді.

Техника философиясы ө ркениетті сыни тұ рғ ыда бағ алау ретінде. Техника философиясының тұ тқ иылдан пайда болуының себебі неде? Неге бү гін адамзатты техниканың келешегі мазалайды? Х.Сколимовскидің пікірінше философиялық зерттеулердің бұ л саласының пайда болуы европалық ө ркениеттің пайда болуы мен жойылуындағ ы техниканың рө лін кеш мойындауды байқ атады. Оның ойынша техника философиясы таза схолистикалық пә н емес. Техника философиясын ең алдымен біздің ө ркениетті сыни тұ рғ ыдан бағ алаудың нә тижесінде пайда болғ анын ескеру қ ажет. Ол аналитикалық тұ рғ ыда ойлаушы философтар ү шін талдау жасайтын алаң ретінде қ алыптасып, дамып отырғ ан жоқ.

Біздің ө ркениет шексіз кө п техникаларды ө ндіріп шығ арды, бірақ оның лингивистикалық -аналитикалық алуан тү рі техника мә селесін шешіп бере алмайды. Философтардың, ойшылдардың, тарихшылардың, инженерлердің жә не кө зі ашық азаматтардың парызы—“ө ркениет ретінде біз тудырғ ан мә селелерге” жауап табу.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін техника философиясында ө зге мә дени қ ұ ндылық тарғ а ғ ана емес, қ андай да болмасын бө тен ө ркениеттік болмысқ а деген сағ ыныш кү шейе тү сті. Батыстық философтарды мынадай сұ рақ тар мазалай бастады: Европа жалғ ан жолмен жү ріп ө ткен жоқ па, батыстық рух мә дени-ө ркениеттік баламаны таң дауда қ ателескен жоқ па? Батыстың бү гінгі қ асіреттері ә уел баста адамзаттың ө ркениеттік даму жолын дұ рыс таба алмаудың себебінен емес пе екен?

Қ азіргі батыстық философияда адамзаттың бастапқ ы кезең інде тарихи перспективаның ә р тү рлі варианттары болғ ан деген идея қ алыптасты. Оның бірі бү кіл ішкі ресурстарды адамзат рухын ө зіндік тануғ а шоғ ырландыру. Ертедегі шығ ыс халық тары осы жолмен жү рді, оның дә лелі ретінде олардың діндерін алуғ а болады. Шығ ыс діндері адамның абсолютпен, болмыспен толық бірігуін уағ ыздайды. Адамды табиғ аттан тыс қ ұ былыс емес, оның бө лігі ретінде қ арастыру, ә лемге сің іп кетуге ұ мтылу, рух кең істігінде барлық Ғ аламның ү нін есту—міне, ежелгі шығ ыстық ілімдер мен діндердің насихаттары осындай. Егер де европалық ө ркениет осы жолмен жү ргенде, батыстық философтардың пікірінше, онда ол антропологиялық жә не рухани ресурстарын дамытып, ғ арышқ а, Ғ аламның универсумына жақ ындай тү сер еді.

Бірақ батыстық ө ркениет ө зге жолмен жү рді. Оны таным мен ә лемді қ анау қ ұ марлығ ы иектеді. Адамзат жан мен тә нді жаттық тыру қ абілетін жоғ алтып, техниканың кө мегімен бү кіл ә лемді ө зіне бағ ындыру пиғ ылына берілді. Адамдар ө зінің табиғ атына сенуден қ алып, рухты дамыту мен жетілдіруден бас тартты. Техникамен қ арулана отырып, олар ө здерінің кү ш-жігерін ішкі ә лемге емес, сыртқ ы ә лемге бағ ыттады. Хайдеггердің терминімен айтқ анда техника адам Болмысына айналды.

Техницизм қ оғ ам туралы қ азіргі батыстық теориялардың методологиялық негізі ретінде. Техника философиясы ө зінің кү рделі қ ұ рылымы бар жеткілікті дә режеде кү рделі философиялық ағ ым болып табылады. Техникалық ө ркениеттің динамикалық процестерін пайымдауғ а ұ мтылғ ан жаң а концепциялар пайда болды. Техника философиясындағ ы ә р тү рлі ағ ымдардың, кө зқ арастардың, позициялардың молдығ ына қ арамастан барлығ ына ортақ нә рсе олардың технологиялық детерминизмге негізделуінде болып табылады, яғ ни қ оғ ам ө міріндегі техниканың анық таушы рө лі мойындалады.

Техника философиясы ең алдымен қ арама-қ арсы екі бағ ытқ а бө лінеді—техницизм жә не антитехницизм.

Техницизм техника дамуының адамзат ү шін сө зсіз игіліктілігіне деген сенімге негізделеді.

Техницизм қ оғ ам ө міріндегі техниканың рө лін тек қ алыпты қ ұ былыс ретінде, адамзаттың игілігі ретінде ғ ана қ арастырады.

Неотехницизм ө зінің алдың ғ ы формаларынан ерекшеленеді. Мұ нда техникағ а бұ рынғ ысынша қ оғ ам ө міріндегі негізгі орын беріледі, бірақ оның ө зіндік дамуы, ө зіндік реттелу мү мкіндігі теріске шығ арылып, қ оғ амдық бақ ылау қ ажеттілігі туралы мә селе қ ойылады.

Антитехницизм—технофобияның кө рінісі, пайда болып, таралып жә не ө сіп келе жатқ ан жаң а технологиялардың жұ мбақ қ ауіп-қ атерінің алдындағ ы ү рей мен қ орқ ыныш, сенімсіздік. Антитехницизмнің ә р тү рлі варианттары бар. Оның ішіндегі ең кең інен таралғ аны “батырлық пессимизм” (Ф.Ницшенің термині) деп аталады. Ол бойынша техника мен зұ лымдық тың тегеуріні техниктер мен технократтардың ү стемдігін, басқ аруын тудырады. Антитехницизмнің тағ ы бір кө рінісі адам ө зі игере алмайтын рационалдық білімнің ә уел бастапқ ы агрессивтілігімен сипатталатын, мә ні “билікке деген ерікке” негізделген техникағ а радикалды дұ шпандық ты білдіретін позицияны ұ станады (Маркузе, Адорно, Хоркхаймер). 60-шы жылдардың соң ында бұ л кө зқ арастар контрмә дениет идеологиясына жү йеленді (Т.Розак). Контрмә дениет бойынша барлық қ азіргі саяси кү штер—мейілі ол “солшылдар”, “оң шылдар”, “орталық ” болсын, технократиялық қ оғ амның бірың ғ ай қ ұ ндылық тарына, техникалық рационализмге деген діни сенімге негізделген билік ү шін кү реске ә келеді.

Техниканы философиялық зерттеу ө те кү рделі қ ұ былыс жә не ә р тү рлі қ ырлардан тұ рады; методологиялық, ә леуметтік, саяси, эстетикалық, аксиологиялық жә не т.б. Қ ай мә селені алғ а тартқ анына байланысты техника философиясы не ғ ылым философиясымен жақ ындайды, не ә леуметтік философияның немесе антрапологиялық философияның бө лімі ретінде қ арастырылады.

Техника философиясы негізінен екі басты дә стү рдің ық палында: неопозитивизммен ә сері жә не байланысы бар сциентистік методологизм жә не мә дениеттанымдық антропологизм. Техниканы философиялық зерттеулер осы екі дә стү рдің біріне бағ дар ұ стануына байланысты не логикалық -методологиялық мә селелермен айналысады, не техниканың гуманистік қ ұ ндылық тық қ ырларынан зерттейді. Бұ л дә стү рлер кейде қ иылысып жатады, ал бұ л аталғ ан зерттеулердің синтезіне деген тенденцияны туғ ызады.

Техницизм дү ниетанымы, “технологиялық детерминизм” батыстық ойшылдардың кө птеген теорияларын қ амтып жатыр: “индустриалдық қ оғ ам теориясы”, “постиндустриалдық қ оғ ам теориясы”, “ғ ылыми революция теориясы”, “ақ параттық қ оғ ам теориясы”. Жә не жалпы адамзат қ оғ амы дамуын кезең дерге бө луді қ амтиды. Олардың пікірінше, техника барлық ә леуметтік факторлардың алғ ышарты болып табылады, оның нә тижесінде ө ндіргіш кү штер стихиялық тү рде жаң а қ оғ амдық қ атынастарды тудырады. Техницизмнің ә р тү рлі ө кілдері адамзат ө ркениетінің тарихи дә уірлерін техниканың белгілі бір аспектілерімен байланыстырады, мысалы, ең бек қ ұ ралдарының алмасуы (Дж.Ленский), байланыс қ ұ ралы (Маклуэн) немесе энергия кө здері, яғ ни қ оғ амның дамуы мускулдық энергияның жү йелі тү рде алмасуымен (бу, электр, атом) байланыстырылады. Батыстық авторлар ә леуметтік дамудағ ы техниканың анық таушы рө ліне негізделе отырып, адамзат тарихын ү ш кезең ге бө леді: “индустриалдық қ а дейінгі қ оғ ам”, “индустриалдық қ оғ ам” жә не “кейінгі индустриалдық қ оғ ам”. Индустриалдық қ а дейінгі қ оғ амдағ ы басты сала ауыл шаруашылығ ы, сондық тан да оны аграрлы, дә стү рлі қ оғ ам деп атайды жә не шіркеу мен ә скер бұ л қ оғ амның басты институттары болып табылады. Индустриалдық қ оғ ам ең алдымен корпорациялар мен фирмалардың жетекшілігіндегі ө неркә сіпке негізделеді. Кейінгі индустриалдық қ оғ ам тарихтың жаң а перзенті болып табылады жә не бірқ атар факторлармен анық талады: тауар ө ндіруші экономикадан қ ызмет етуші экономикағ а кө шу, қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымындағ ы ө згерістер, қ оғ амдағ ы саясатты анық тауда теориялық білімнің басымдылығ ы, жаң а интеллектуалды технологияның қ алыптасуы, технологиялық ө згерістерді жоспарлау жә не бақ ылау.

12 дә ріс. Информатика пә наралық ғ ылым ретінде. Компьютерлік революцияның эпистемологиялық мазмұ ны.

1. Ақ параттық қ оғ ам концепциясы.

2. Киберкең істік ұ ғ ымы жә не оның философиялық маң ызы.

3. Ақ параттық қ аупсіздік.

Ақ параттық қ оғ ам - ө ндіріс пен ғ ылыми-техникалық жә не басқ а ақ паратты қ олдануды қ оғ ам дамуының басты факторы ретінде қ арастыратын ә леуметтік жә не футурологиялық тұ жырымдама; ө ндірістің жоғ ары дең гейімен жә не ақ парат пен ақ паратттық қ ызметтер мү ддесімен сипатталатын қ оғ ам. Ә лемнін мә дениетті елдер қ атарында болғ ан компьютерлік революция адам жан дү ниесінің, қ оғ ам идеологиясының, білім мазмұ нын анық тау мен жаң а ақ паратты білім технологияларын қ ұ расты Ақ параттық қ оғ ам тұ жырымдамасы З. Бжезинский, Д. Белл, А. Тоффлер негізін қ алағ ан постиндустриалды қ оғ амның бір тү рі болып табылады. «Ақ параттық қ оғ ам» ұ ғ ымынан басқ а ә ртү рлі авторлар ә ркелкі атаулар қ олданады: «ағ артылғ ан қ оғ ам» (К. Флекснер), «қ атер қ оғ амы» (У. Бек), «посткапиталистік қ оғ ам» (П. Друккер), «ашық қ оғ ам» (Дж. Сорос). 1950-1970- шы жылдары техниканың, компьютердің қ арқ ынды дамуы, жалпы Ғ ТТ салғ ан жол арқ ылы адамзат баласының жаң а дә уірге аяқ басқ андығ ы айқ ын байқ алды. Адам баласының толық " техникаландырылғ ан" жә не «ақ параттандырылғ ан» ә лемде ө мір сү ру, тіршілік ету мә селесі философтарды да толғ андырмай қ оймады, соның ә серінен «ақ параттық қ оғ ам» тұ жырымдамасы пайда болды (Тоффлер).ру жолдарының ө згеруіне ә келіп соқ тырады. XX ғ асырдың 70-80-ші жылдарында болашақ ты супериндустриалды, технотронды, кибернетикалық, ақ параттық қ оғ амдар шең берінде қ арастырғ ан бірнеше тұ жырымдама пайда болды. Оларғ а мынадай екі алғ ышарт тә н: 1) қ оғ амның негізгі факторларының бірі ретінде ақ параттық техника аталады, соның арқ асында " ақ параттық қ оғ ам" ұ ғ ымы біртіндеп басқ аларды ығ ыстырады; 2) ақ парат-тық қ оғ амды техносфераның, қ оғ амның тарихи, мә дени жә не ә леуметтік-экономикалық дамуының ерекше кезең і ретінде қ арастырады. Тоффлердің айтуынша, техникалық ө згерістер ү ш кезең нен ө теді: біріншісі аграрлық мә дениетпен байланысты, екіншісі - индустриалды, ү шіншісі - ақ параттық. Жер, ең бек, капитал, шикізатқ а қ арағ анда ақ парат аса маң ызды мә нге ие болады, ал бұ қ аралық стандарттандырылғ ан ө ндіріс информатика мен супертехнологияларғ а сү йенетін қ олө нері, ой ең бегі негізінде жасалатын жеке " кә сіптік" жаң а жү йемен алмастырылады. Мұ ндай ө ндірістің соң ғ ы ө німі стандарттандырылғ ан миллиондағ ан бірдей тауарлар емес, жекелеген, қ айталанбас тұ тыну жә не қ ызмет ө німі болып табылады. Кө птеген авторлардың пікірінше, мұ ндай қ оғ амды орнатудың ең жақ сы тә сілі бюрократия емес, адхократия (қ андай да бір нақ тылы міндетті шешуге бағ ытталғ ан уақ ытша ұ йым). Тоффлердің пікірінше, ақ параттық қ оғ амғ а тә н ең басты белгілер мыналар:

· экономикалық жә не ә леуметтік ө мірдің барлық қ ырын бұ қ аралық жә не стандарттық сипаттардан арылту;

· қ оғ амда болып жатқ ан ө згерістердің қ арқ ындылығ ы, инновациялардың жоғ ары дең гейлілігі. Қ алыптасып келе жатқ ан ғ аламдық ақ параттық қ оғ амда ақ параттың рө лі мен мә ні артып отыр. Ақ параттық технологиялардың тө ң керістік іс-ә рекеттері ақ параттық қ оғ амда таптарды ә леуметтік жіктелмеген " ақ параттық қ ауымдастық тармен" алмастыруғ а алып келеді (Е. Масуда). Тоффлер дә стү рлі епетейсіз корпорацияларғ а " шағ ын" экономикалық қ алыптарды - ү йдегі жеке индивидуалды қ ызметті, " электронды коттеджді" қ арсы қ ояды. Олар ақ параттық қ оғ амның инфо, техно жә не адам тұ рмысының басқ а да салаларының жалпы қ ұ рылымына енгізілген. Теледидар, компьютер қ ызметі жә не энергетика синтезі негізінде " Ғ аламдық электрондық ө ркениет" жобасы - «телекомпьютерэнергетика» жасалуда (Дж. Пелтон). " Компьютерлік тө ң керіс" біртіндеп дә стү рлі баспаны " электрондық кітаптармен" алмастыруда, идеологияны ө згертіп, жұ мыссыздық ты, бос уақ ытын қ ызық ты ө ткізуге айналдыруда (X. Эванс). Ә леуметтік жә не саяси ө згерістер ақ параттық қ оғ ам теориясында " микроэлектронды тө ң керістің " тікелей нә тижесі ретінде қ арастырылады. Демократияны дамыту болашағ ы ақ параттық техниканы таратумен байланыстырылады. Тоффлер жә не Дж. Мартин оның басты рө лін азаматтар мен ү кіметті тікелей байланыстыратын, шешім қ абылдауда олардың пікірін есепке алатын телекоммуникациялық " кабельдік желіден" кө реді. Ақ параттық қ оғ ам тұ жырымдамасы технологиялық детерминизмнің ә лсіздігін, қ оғ амды компьютерлендірудің жағ ымсыз қ ырларын алғ а тартқ ан гуманистік бағ ытты ұ станатын философтар мен ғ алымдардың тарапынан сынғ а ұ шырады.

Адамзат баласы дамудың барлық тарихи кезең дерінде есептеу жұ мыстарын жү ргізіп отыруғ а ә рқ ашан мұ қ таж болды. Алғ ашқ ы кезең дерде оғ ан, аяқ -қ ол саусақ тары секілді қ арапайым қ ұ ралдар жеткілікті болды. Ғ ылым мен техника дамуына байланысты есептеу жұ мыстарының қ ажеттілігі артып, оны жең ілдету ү шін арнайы қ ұ ралдар –абак, есепшот, арифмометр арнаулы математикалық кестелер шығ арыла бастады. Бірақ ү стіміздегі ғ асырдың 40 жылдарында, ядролық физиканың даму ерекшеліктеріне байланысты, қ олмен есептеу істері кө птеген материалдық ресурстарды жә не адамның тікелей араласуын талап ете бастады. Мысалы. «Манхеттен жобасын» (АҚ Ш-тағ ы атом бомбасн жасау) іске асыру кезінде есептеу жұ мыстарына 600 адам қ атысты, олардың бірсыпырасы тікелей есептеумен айналысып, қ алғ андары сол жұ мыстың дұ рыстығ ын тексеріп отырды.
ХХ ғ асырдың ортасында информацияны ө ң деуді автоматтандыру ісінің қ ажеттілігі электрондық техника мен технологияның қ арқ ынды дамуына себепші болды.
Электроника табыстары нә тижесінде жасалғ ан техникалық аспаптар электрондық есептеуіш машиналар (ЭЕМ) деп атала бастады.
1946 жылы алғ аш пайда болғ ан ЭЕМ-дер электрондық шамдар негізінде жұ мыс істейтін, ү лкен залдарда орналасқ ан, кө лемді электрондық жабдық тар болатын. Бірақ 1948 жылдың ө зінде-ақ элекрондық шамдар шағ ын электрондық аспаптармен- тразисторлармен алмастырылып, компьютерлердің бұ рынғ ы жұ мыс ө німділігі сақ талғ аны-мен, кө лемі жү з есеге дейін тө мендеді.
70 жылдар соң ында интегралдық схемалардан немесе чиптерден жасалғ ан мини - ЭЕМ-дер шығ а бастады. Осындай микропрессорлардың (біріктірілген интегралдық схемадан – БИС элементерінен тұ ратын) шығ уы дербес компьютерлер заманы басталғ анының алғ ашқ ы белгісі болды.
Алғ ашқ ы есептеу жұ мыстарын автоматтандыруғ а арналғ ан ЭЕМ–дер кү ннен кү нге артып келе жатқ ан информация ағ ынымен жұ мыс істеуге ың ғ айлы қ ұ рал болып шық ты.
Бастапқ ы кезең де ЭЕМ-дерде тек арнайы ү йретілген адамдар ғ ана жұ мыс істеді, бірақ онша дайындығ ы жоқ адамдардың компьютерді пайдалану мұ қ таждығ ы маман еместерге арналғ ан машина жасау қ ажеттігін тудырды.
70 жылдардың басында «тұ рмыстық» (ү йдегі) компьютерлер деп аталғ ан микрокомпьютерлер шық ты. Олардың мү мкіндіктері шектеулі болатын, тек ойнау ү шін жә не шағ ын мә тіндер теру ү шін ғ ана пайдаланылды. 70 жылдар ортасында тұ рмыстық компьютерлердің етек алғ аны сондай, оларды сусын шығ аратын фирмалар да (Соса СоІа) жасай бастады.
Дегенмен, микрокомпьютерлер дамуындағ ы ең елеулі оқ иғ а болып 1981 жылы ІВМ фирмасы жасағ ан, кейіннен «дербес компьютер» деп аталғ ан шағ ын компьютердің шығ уы болды.
Сол уақ ыттан бастап осы атау шағ ын компьютерлер тобының жалпы аты есебінде тұ рақ талып қ алды.
Компьютерлік жү йелер
ІВМ фирмасының анық тамасы бойынша компьютерлік (есептеу) жү йелер тө рт негізгі қ ұ рамнан тұ рады:
1) шығ арылатын есепті, орындалатын жұ мысты мә селе ретінде қ ойып, соның нә тижесін алатын адам;
2) аппараттық жасақ тама (Наrdware);
3) мә ліметтер файлы;
4) компьютердің программалық жасақ тамасы (Software).
Компьютерлік жү йелер ұ ғ ымын немесе мә ліметтерді ө ң деу жү йелерін осы тө рт комбинацияны – машиналарды, мә ліметтерді, программаларды жә не адамды – біріктіре қ арастыру кезінде қ олданады.
Компьютерлік жү йелерді пайдалану
Жұ мыс ө німділігі. Басқ а қ ұ ралдар мен машиналарды қ олданғ андағ ы сияқ ты, компьютерді пайдаланудың ең алғ ашқ ы себебі жұ мыс ө німділігін арттыру болып саналады.
Егер компьютерде есеп-қ исап жасау, мә ліметтерді ө ң деу немесе қ ұ жаттарды қ ағ азғ а басып алу істеріне пайдаланса-ң ыз, сіз бір сағ атта кө птеген істерді тындырасыз. Мысалы, машинкада мә тін басатын шебер адам бір минутта 60-тан 80 сө зге дейін немесе 6-8 жолғ а дейін мә тін басатын болса, орташа мү мкіндікті компьютер минутына 1200 жол баса алады. Демек, бір компьютер 150-200 адамды алмастыра алады деген сө з.
Мә ліметтерді ө ң деу жылдамдығ ы. Компьютерді пайдаланудағ ы екінші себеп мә ліметтерді ү лкен жылдам-дық пен ө ң деу болып саналады. Дайындығ ы мол маман адам минутына 250 сө з оқ ып шығ а алатын болса, компьютер 1000 000 сө з оқ и алады екен. Мысалы, Чикаго қ аласының телефон анық тамалығ ы 788 000 адамдар атауынан, ал адрестер мен телефон нө мірлерін қ оссақ, 32 000 000 жол информациядан тұ рады екен. Минутына 250 сө з оқ итын адам осы анық тамалық ты оқ ып шығ у ү шін 250 сағ ат уақ ыт жібереді. Ал, орта мү мкіндікті компьютер оны 30 секундқ а жетпейтін уақ ытта оқ ып шығ а алады. Сол себепті телефон станцияларында, анық тамалық іздеу қ ызметтерінде ЭЕМ кең інен қ олданылады.
Дә лдік пен ұ қ ыптылық. Компьютерлік жү йелерді пайдаланудағ ы ү шінші себеп – олардың дә лдігі мен ұ қ ыптылығ ында жатыр. Егер біз компьютерге нақ ты мә ліметтер беріп, оларды ө ң деудің дұ рыс жолдарын кө рсетсек, ол ә рқ ашанда қ атесіз нә тижелер береді. Кейде компьютер қ ате нә тиже берді деп айтады. Мұ ндайда компьютердің қ ателеспейтінін, қ атенің себебі мә ліметтердің оғ ан дұ рыс берілмегендігінен немесе осы мақ сатқ а арналғ ан мә ліметтерді ө ң деу алгоритмнің қ ате болғ аны екенін ашып айту қ ажет.
Аппараттық жабдық тар
Біз ү лкен ЭЕМ-ді немесе дербес компьютерді алсақ та, олар бір-біріне ұ қ сас принципте жұ мыс істейтін мынадай қ ұ рамнан тұ рады:
1. Орталық процессор;
2. Енгізу қ ұ рылғ ысы;
3. Есте сақ тау қ ұ рылғ ысы;
4. Шығ ару қ ұ рылғ ысы.
Орталық процессор барлық, есептеу жә не информация ө ң деу істерін орындайды. Бір интегралдық схемадан тұ ратын процессор микропроцессор деп аталады. Кү рделі машиналарда процессор бір-бірімен ө зара байланысты бірнеше интегралдық схемалар жиынынан тұ рады.
Енгізу қ ұ рылғ ысы информацияны компьютерге енгізу қ ызметін атқ арады.
Есте сақ тау қ ұ рылғ ысы программаларды, мә ліметтер-ді жә не жұ мыс нә тижелерін компьютер жадына сақ тауғ а арналғ ан.
Шығ ару қ ұ рылғ ысы компьютердің жұ мыс нә тижесін адамдарғ а жеткізу ү шін қ олданылады.
Дербес компьютер – пайдаланушының жұ мыс орнында не ү йінде жұ мыс қ ұ ралы ретінде пайдаланатын шағ ын электронды есептеуіш машиналар. Дербес компьютерлер пайдалануғ а ың ғ айлы, қ арапайым, жұ мысының сенімділігі жоғ ары, арзан болып келеді ә рі оларда қ олданылатын бағ дарламалық жабдық тар тез игеріледі. Сондық тан олардың қ ызметтің алуан тү рлі саласында кең інен қ олданылу мү мкіндігі бар. «Дербес компьютерлер» термині, кө бінесе АҚ Ш-тағ ы ІВМ (International Buziness Machines) фирмасы жасап шығ арғ ан компьютерлерге қ атысты айтылады. Дербес компьютерлер мынадай негізгі бө ліктен тұ рады: 1 – шұ ғ ыл жұ мыс істейтін жә не бір жақ ты жады бар процессор (жү йелік блок), 2 – дисплей, 3 – пернетақ та (клавиатура), 4 – курсорды жылжытқ ыш қ ұ рал (тышқ ан тә різді қ олтетік), 5 – динамиктер (дыбыс зорайтқ ыш), 6 – жазу қ ұ рылғ ысы (принтер). Оқ уғ а арналғ ан дербес компьютерлер қ ұ рылғ ылары мен бағ дарламалық қ ұ ралдары білім алуғ а, ү йренуге бағ ытталғ ан. Мамандандырылғ ан дербес компьютерлер қ ызметкерлердің жұ мыс орны ретінде пайдаланып, жергілікті есептеу желілерінде жә не қ ашық тан мә лімет ө ң деуге қ олданылады. Олар ә ртү рлі деректерді жазылғ ан ә уендермен дыбыстарды, мә тіндерді, жылжымалы бейнелерді, суреттермен сызбаларды ө ң дей алады. Интернет желісімен байланысып, деректерді электрондық пошта арқ ылы тасымалдай алады. Шағ ын дербес компью-терлер – кө лікпен, қ олмен алып жү руге ың ғ айлы, мө лшері 300х200 мм, массасы 3кг шамасында, ішкі қ оректену батареясы бар, перне-тақ тасы шағ ын дисплейлі компьютер-лер тобы. Олардың мү мкіндіктері ү стелге қ ойылатын кә дімгі дербес компьютерлермен бірдей болады. Кең седе пайдалануғ а арналғ ан дербес компьютерлер – ү стелге орналастырылатын компьютерлер тобы. Олар кең се жұ мысын автоматтандыруғ а бағ ытталғ ан жә не мә тін теруге, тү зетуге жә не қ ағ аз басып алуғ а, сондай-ақ деректер базасын жү ргізіп, іс-қ ағ аздарын даярлауғ а ө те ың ғ айлы.