Дәріс. Қазіргі замандағы ғылым.

1. Пә ндік ұ йымдасқ ан ғ ылымның қ алыптасуы.

2. Қ азіргі заманғ ы ғ ылымның ерекшеліктері.

3. Ғ ТР мен ө ркениетің тарихы.

Қ азіргі заманғ ы ғ ылым белгілі методологияғ а, яғ ни қ олданылатын ә дістердің жиынтығ ына негізделген. Осығ ан қ оса ә рбір ғ ылым саласы тек қ ана арнаулы объектіге ғ ана емес, сол объектіге сә йкес арнаулы ә діске де ие болады.
Зерттелетін заттардың ә ртү рлілігінен пайда болатын, жаратылыстану ғ ылымы мен гуманитарлық танымның методологиялары арасында бірқ атар айырмашылық тар бар. Жаратылыстану ғ ылымы методологиясында заттың жеке ерекшіліктері ескерілмейді, себебі ол баяғ ыда қ алыптасып зерттеушінің назарынан тыс қ алғ ан. Мысалы, тарих ғ ылымында заттың пайда болуын, оның жеке ерекшіліктерінің толығ ымен қ арастырады. Ә леуметтік танымның методологиясы жаратылыстану методологиясынан пә ннің ө зіндегі айырмашылық тары бойынша ажыратылады: 1) ә леуметтік таным ө зін - ө зі жоюшы нә тижеге алып келеді (“биржаның заң дарын білу осы заң дардың ө зін жоюғ а ә келіп соғ ады”-деп жазды кибернетиканың негізін салушы Н.Винер); 2) егер жаратылыстану ғ ылымдары танымында жекелеген фактілер бірдей болса, ә леуметтік танымда ондай емес. Сондық тан, ә леуметтік таным методологиясы фактілерді жалпылап қ ана қ оймай, сонымен бірге ол аса ү лкен маң ызғ а ие индивидуалды фактілермен жұ мыс істейді. Осы фактілерден объективті ү рдіс пайда болып, солармен де тү сіндіріледі. Гуманитарлық таным методологиясының ө зіне тә н ерекшелігі осында.
Қ азіргі заманғ ы ғ ылымда жаратылыстану жә не гуманитарлық ғ ылымдардың методологияларының бір-біріне жақ ындасу тенденциясы байқ алуда, бірақ олардың негізгі жә не қ ағ идалық айырмашылық тары ә лі де сақ талуда.
Ғ ылыми ә дістер эмпирикалық жә не теориялық ә дістер болып бө лінеді.
Эмпирикалық ә дістерге тө мендегілер жатқ ызылғ ан:
1) бақ ылау – объективті шынайылық ты арнайы тү рде қ абылдау;
2) суреттеу – объектілер туралы мә ліметті табиғ и жә не жасанды тілдің кө мегімен бекіту;
3) ө лшеу- объектілерді ұ қ сас қ асиеттері немесе белгілері бойынша салыстыру;
4) тә жірибе жасау – қ ұ былысқ айталанғ ан кезде қ ажетті жағ дайлар қ айталакғ анына байланыстыө згерістерді арнаулы дайындалғ ан орындар арқ ылы бақ ылау.
Зерттеулердің теориялық дең гейіндегі ғ ылыми ә дістерге тө мендегілер жатқ ызылады:
1) формаландыру - зерттеліп отырғ ан шынайы процестердің мағ ынасын ашатын абстрактылы-математикалық модельдер қ ұ ру;
2) аксиомаландыру – дә лелдеуді керек етпейтін аксиомалар, яғ ни дә лелдеуді қ ажет етпейтін тұ жырымдардың негізінде теория қ ұ ру;
3) гипотетикалық - дедуктивтік ә діс – нә тижесінде эмпирикалық фактілер тұ жырымдалатын бір-бірімен, дедуктивті байланыста болатын гипотезалардың жү йесін жасау.
Зерттеу ә дістерінің классификациясы аса кү рделі мә селе болғ анның ө зінде де, дә стү рлі тү рде оларды ү ш топқ а: жалпы ғ ылыми, интерғ ылыми жә не жеке ғ ылыми ә дістерге бө лу қ абылданғ ан. Жалпы ғ ылыми ә дістер барлық ғ ылым салаларына тә н жә не оларды біріктіретін зерттеу объектісінде пайдаланылатын логикалық ә дістерді, яғ ни: бақ ылау мен тә жірибе, анализ бен синтез, жорамал мен гипотеза, индукция мен дедукция, аналогия, классификация мен систематизация, генетикалық ә діс, т.б. біріктіреді. Интерғ ылыми ә дістерге – экстрополяция, интерполяция, модельдеу, ретроспекция, эксперттік бағ алау, т.б. жатады. Жеке ғ ылыми ә дістердің кө птеген ғ ылыми топтары бар.
Жалпы ғ ылыми ә дістер ішінде тө мендегілерді бө ліп кө рсетуге болады:
- анализ – жан-жақ ты зерттеу мақ сатында бү тін бір затты қ ұ рамдас бө ліктерге (жақ тарына, белгілеріне, қ асиеттеріне жә не т.б) бө лу;
- синтез – заттың қ ұ рамдас бө ліктерін біртұ тас затқ а біріктіру;
- абстракциялау - зерттеліп отырғ ан қ ұ былыстың қ ажетті емес қ асиеттері мен қ арым-қ атынастарынан зерттеуге керек қ асиеттері мен қ арым-қ атынастарын бө ліп алу;
- жалпылау – объектілердің жалпы белгілері мен қ асиеттерін анық тауғ а мү мкіндік беретін ойлау ә дісі;
- индукция – жеке қ орытулар негізінде жалпы тұ жырым жасауғ а мү мкіндік беретін зертеу мен талқ ылау ә дісі;
- дедукция – жалпы тұ жырымнан жеке тұ жырым жасауғ а мү мкіндік беретін талқ ылау ә дісі;
- аналогия – объектілердің бірдей белгілерінің ұ қ састығ ы негізінде олардың ұ қ састығ ы туралы айтуғ а ү мкіндік беретін таным ә дісі, басқ аша айтқ анда, аналогия - ғ ылымның бір саласындағ ы қ атынастардың, оның екінші саласына транспозициялануы, мысалғ а: тарихи аналогия, кең істіктік аналогия жә не т.б
- классификация- зерттелетін пә ннің зерттеушіге қ ажетті маң ызды белгілері бойынша тү рлі топтарғ а бө лу (ә сіресе, биология, геология, география, кристаллогрфия, т.б. ғ ылымдардың тү рлі бө лімдері).
Зерттеу процесі барысында тө мендегідей интерғ ылыми ә дістер қ олданылады:
• экстрополяция – ойдың дамуы немесе белгілі бір тарихи кезең дегі тенденциялардың ашылуы, яғ ни жасалғ ан заң дар мен тұ жырымдардың бақ ылау аймағ ынан басқ а аймақ қ а ауысуы;
• интерполяция - қ ұ былыстардың динамикалық қ атарында кө рінбейтін, бірақ осы қ атар мү шелерінің арақ атынасын ашу негізінде параметрлерді, функцияларды, кө рсеткіштерді табу;
• модельдеу – шынайы тү рде бар процестер мен қ ұ былыстардың логикалық, информациялық жә не графикалық қ ұ рылымын жасау, яғ ни объектілерді жең ілдетілген тү рінде бейнелеу; модельдеу – тү пнұ сқ аның зерттеушіні қ ызық тыратын қ ажетті жақ тарының дә лме – дә л кө шірмесін тү сіру арқ ылы зерттеу;
• ретроспекция- объектінің жү йелі тү рдегі сипаттамасын алу ү шін зерттеу объектісінің тарихи дамуын зерттеу, яғ ни оның ә ртү рлі уақ ыт кезең деріндегі дамуының динамикалық қ атарын зерттеу;
• эксперттік бағ алау - эксперттің немесе эксперттердің тұ жырымдары мен ойлары;
Кү рделі қ ұ рылымды объектілерге анализ жасау ү шін тө мендегі ә дістерді қ олданады:
- декомпозиция – ү лкен жалпы бір мақ сатты бірнеше топтарғ а бө лу;
- селекция – зерттелуге келетін варианттарды іріктеп алып, маң ызы жоқ фактілерді алып тастау;
- агрегирование – жекелеген сипаттамаларды жалпы сипаттамағ а біріктіру.
Егер объектінің қ ұ рылымы жү йесіз болса, оны талдау ү шін дезагрегациялау, яғ ни жалпылаушы сипаттамаларды жеке сипаттамаларғ а жекелендіреді.
Жоғ арыда айтылып ө ткен ә дістердің немесе тә сілдің ешқ айсысы да, дара тү рде зерттеудің негізіділігін, дә лділігі мен дә йектілігін қ ажетті дең гейде қ амтамасыз ете алмайды. Сол себепті зерттеуде жоғ ары нә тижеге жету ү шін олардың бірнеше тү рінің жиынтығ ын пайдалану ғ ана тиімді бола алады. Ғ ылыми танымның логикасы мен парадигмалары
Зерттеу қ ұ ралдарына тү рлі процедуралар, ә дістер, тә сілдер, методикалар, жү йелер мен методологиялар кіреді. Бұ л тү сініктер тө мендегі логикалық қ атарды қ ұ райды. Ә діс - зерттеу барысында белгілі бір қ орытынды алуғ а бағ ытталғ ан, бір немесе бірнеше метематикалық, немесе логикалық операциялардың теорияғ а немесе практикағ а негізделген тү рі. Процедура – белгілі бір операциялар жиынтығ ының орындалуын қ амтамасыз ететін іс-ә рекеттердің жиынтығ ы. Тә сіл – кү рделі ә діс болып табылады, ол зерттеу барысындағ ы бірнеше нысаналы ә дістердің жиынтығ ы. Методика – бір немесе бірнеше ә дістер жиынтығ ына негізделген зерттеу жолдары, немесе олардың жиынтығ ына негізделген ә дістер. Методология - зерттеу ә дістері, жү йелері мен методтары жө ніндегі білімнің жиынтығ ы. Жү йе – кү рделі қ ұ былыстар мен процестерді зерттеу ү шін қ ажетті техникалық қ ұ ралдар мен методикалардың жиынтығ ы.
Ғ ылыми танымның нә тижелері тү сініктерді қ алыптастырумен аяқ талады. Ғ ылымның тү сініктілігі бір-бірімен тығ ыз байланысты аксиомалар, теоремалар мен тұ жырымдардың қ атаң логикалық қ ұ рылысымен тү сіндіріледі. Тү сініктер кө п жақ ты қ ұ рылымғ а біріктірілген. Теория – бұ л тү сініктің кең ейтілген тү рі. Кез келген ғ ылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдің геометриясы, кванттық механика, не қ азіргі заманғ ы космогония - тү сініктердің қ алыптасуының мысалы бола алады. Тү сініктердің қ алыптасуы - ү здіксіз жү ретін кү рделі ү рдіс. Ә рбір ғ ылым белгілі бір заң дылық тарғ а бағ ынатын тү сініктер жү йесі болып табылады. Ғ ылым кумулятивті ү рдіс деп аталатын тек қ ана фактілердің жай жиынтығ ы емес. Фактілерді ә детте гипотеза мен теориялар арқ ылы тү сіндіруге тырысады. Олардың ішінде белгілі бір кезең де парадигмағ а айналатын жалпығ а ортақ немесе фундаменталды теория болады. Кезінде осындай парадигма ретінде Ньютонның аспан жә не жер денелерінің қ озғ алыс теориясы қ арастырылды, ө йткені, бұ л теорияғ а нақ ты механикалық процестерді зерттеуші дерлік ғ алымдар сү йенді. Дә л осылай, электрлік, магниттік, оптикалық жә не радиотолқ ындық процестерді зерттеуші барлық ғ алымдар Д.К.Максвелл жасағ ан электромагниттік теорияның парадигмасына сү йенді.
Ғ ылыми революцияларды талдау ү шін, ғ ылымғ а парадигма тү сінігін енгізген америкалық ғ алым Томас Кун (1922-1996 ж.) олардың ерекшелігін – бұ рынғ ы парадигманың жаң а парадигмағ а ауысуы, яғ ни зерттеліп отырғ ан процестердің жаң а, терең жә не кү рделі тү ріне ауысуын кө рсетіп кеткен. Оның пікірі бойынша ғ ылымның дамуын екі кезең ге бө луге болады:
- қ алыпты кезең, бұ л кезде ғ алымдар парадигманы жеке, арнаулы сипаттағ ы мә селелерді шешуге пайдаланағ ан; -экстраординарлық кезең - жаң а парадигманы іздеу кезең і.
Осындай қ ө зқ араста жаң а парадигманың бұ рынғ ы зерттеулермен ешқ андай байланысы жоқ бола тұ рып, оның ө зінің пайда болуы тү сініксіз болатыны сө зсіз. Шын мә нінде, парадигмағ а қ арама-қ арсы аномалиялық фактілер мысалдарынан – анализ, бағ алау сияқ ты процестердің ғ ылымның кә дімгі даму кезең інде-ақ пайда болып жатқ андығ ын байқ ауғ а болады. Сондық тан ғ ылымның дамуының кө рсетілген кезең дерін бір біріне ү зілді – кесілді қ арама - қ арсы қ ою негізсіз болып, бұ л кө зқ арас кө птеген ғ алымдардың тарапынан қ арсылық қ а кездесті.