Дәріс. Мәдениет пен өркениеттегі ғылым.

1. Мә дениет жү йесіндегі ғ ылым.

2. Ғ ылым жә не дін.

3. Ғ ылымның қ азіргі заманғ ы концепцияларынының жіктемесі.

Мә дениет – халық тың мың дағ ан жылдар бойындағ ы шығ армашылығ ы, онда қ ауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халық тың даналығ ы мен адамгерщілік нышандары жинақ талады. Адамзаттың рухы мен келбеі, оның ерік-бостандығ ы мен тарихи зейін-ісі, философиялық жү йелері мен рә мізтаң балық ө сиеттері, орны толмайтын шығ ындары мен ө мірлік сабақ тары, діні мен тілі, ділі мен мұ раты- осының бә рі мә дениетпен біте қ айнасқ ан.
Мә дениеттің қ оғ амда атқ аратын қ ызметтері жеткілікті. Зерттеушілер оның аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық тағ ыда басқ а тү рлерін атайды. Соның ішінде мә дениеттің негізгі қ ызметтері: адамды қ алыптастыру қ ызметі, жалғ астық, мә дениет мұ рагерлік қ ызметі, танымдық қ ызметі, реттеу қ ызметі, комуникатифтік, қ арым-қ атынастық қ ызметі.
Адамды қ алыптастыру қ ызметі. Бұ л-мә дениеттің қ оғ амдағ ы басқ а қ ызметтерін бойына жинақ тайтын жә нә оның негізі мазмұ нымен тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды ә лде қ ұ дай, ә лде табиғ ат, ә лде ең бек жаратты деген пікірталастардан сә л кө терілсек, адам мә дениетті, ал мә дениет адамды қ алыптастырғ анына кө зіміз жетеді. Мысалы Маугли-кө ркем беине. Жануарлар арасында кездейсоқ ө скен адам мә дениеттік қ асиеттерден жұ рдай болады.
Адамғ а ең қ иыны – адам болу. Ал оның негізгі шарттарырың бірі ретінде ізгілік пен зұ лымдық, ақ иқ ат пен жалғ андық, ә ділеттілік пен ө ктемдік, бодандық пен азаттық, сұ лулық пен ұ сқ ынсыздық арасындағ ы адамның таң дауын аламыз. Жалғ астық, мә дениет мұ рагерлік қ ызметі. Мә дениеттің бұ л қ ызметі бір ұ рпақ тан екінші ұ рпақ қ а берілетін бү кіл адамдық ө мір тә сілдерінің ө зіндік ерекшеліктеріне қ атысты. Шын мә нісінде қ оғ амда ұ рпақ тар жалғ астығ ы мә дени мұ раларды игеру, қ абылдау жә не оны шығ армашылық пен дамыту арқ ылы жү зеге асады. Мә дени ақ параттар-салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рып, рә сім-рә міз, діл мен тіл, дін жә не ө нер, білім т.б. руханилық тың белгілі бір ддең гейін мең герудің нә тижесінде мә дениет субъектісінде ө зіндік санасының жанды буынына айналады.
Танымдық қ ызметі. Мә дениеттің бұ л қ ызмет-міндетінің сан алуан қ ыры бар. Бірден біздің назарымызды ө зіне аударатын нә рсе-мә дениет пен білімнің арақ атынасы. «Табиғ аттан қ улығ ын асырып жіберуге» бағ ытталғ ан адамдардың білімі, ә рине мә дениеттің негізгі қ ұ рамдас бө лігіне жатады. «Бү гінгі кү нге лайық қ арым-қ атынас орнату – интилигенцияның басты міндеті... Ал біздің ө ркениеттілігіміз жаппай компьютерге кө шумен сипатталмауы керек, мә дени диалогтың тү рін жасап, оны сақ тай білу қ абілетімізбен кө рінуі керек». Яғ ни білімділік мә дениеттіліктің маң ызды алғ ы шартты болғ анымен, бұ л екі ұ ғ ымның арсында елеулі айырмашылық, белгілі алшақ тық, кейде тіпті қ айшылық бар. Ғ ылымның бет алды дамуы, шектелмеген техникалық ә рекет мә дениетке ү лкен нұ сқ ан келтіруі мү мкін. Тек жоғ ары дең гейде мә дениеті бар ө ркениет ғ ылым мен техниканың дамуындағ ы теріс салдарларды бейтараптандыра алады. Егер біз ғ ылым арқ ылы шындық ты ашсақ, ө нер арқ ылы ә семдікке ұ мтыламыз, ал моральдық таным арқ ылы-жақ сылық пен жамандық ты айырамыз.
Реттеу қ ызметі. Бұ рынғ ы Кең ес Одағ ында шық қ ан кітаптарда «мә дениетті ғ ылыми жолмен басқ ару» атты сө з тіркесі кең етек алғ ан-ды. Бірақ адамның дү ниеде ө мір сү ру тә сілі ретінде тү сіндірілетін мә дениетті басқ ару мү мкін емес, ә йтпегенде адамды тетікке, қ уыршақ қ а айналдырғ ан тоталитарлық айла-шарғ ы ү лгілерін кө реміз. Мә дениетке сыртқ ы ық пал жасау мү мкіндігін жоқ қ а шығ аруғ а болмайды. Мә дениет – «жабулы қ азан емес». Мә дениеттегі реттеушілік ә рекеттерінің ө зіндік ерекшеліктері бар. Мә дениетте кү нделіктіден гө рі жоғ арғ ығ а, идеалдығ а, ү лгіге кө бірек кө ң іл бө лінеді. Мә дении ұ ғ ымдарда нормативтік, ережелік талаптар басымырақ.Мысалы, «мә дениетті адам» дегенде оның адамдық жан-жақ ты белгілерді бойына толығ ырақ, терең ірек дарытқ андығ ын кө рсетеді. Ол –білімі ғ ылымы дең гейіне, киімі сол кезде кө п тарағ ан сә нге, мінез-қ ұ лқ ы осы қ оғ амның адамгершілік талаптарына сай адам.
Коммуникативтік, қ арым-қ атынастық қ ызмет.
Бұ л мә дениеттің қ оғ амдағ ы негізгі қ ызметтерінің бірі. Адамдардың қ арым-қ атынасы, мә дениеттер сұ хбаттасуы-ә леуметтік шындық тың басым кө рінісі. Адам ерекше бір ө рісте-қ арым-қ атынас ө рісінде болады. Руханилық пен ізгілік, ә демілік пен жақ сылық тербелісі адамды нә зік тормен қ оршағ ан; қ оғ амдық ө мірде тек зат пен тауар ауысуы ғ ана емес, ең алдымен идеялар, мамандық, шеберлік тә жірибелерімен, сезімдік ү лгілермен ауысу толастамақ емес. Мә дениет игіліктерін жас нә ресте анасының ақ сү тін еміп, оның ә лди жырымен сезім дариясына шомылып қ ана адамдық қ асиеттерді бойына сің іре бастайды.
Ғ ылымда соцализация (ә леуметтеу) деп аталатын процесс те мә дени қ арым-қ атынасқ а негізделген. Мә дени қ арым – қ атынастың тү рлері дегенде олардың ә мбебаптығ ына жә не кө п мағ налылығ ына кө ң іл бө лу қ ажет. Мә дени қ ұ ндылық тарды оларды жасаушылар жә не тұ тынушылар арасындағ ы қ арым-қ атынас ретінде алуғ а болады. Мә дени туыды қ аншама асыл болғ анымен, егер ол рухани азық ететіндері белгілі бір себептермен жетпей жатса, онда ол мә дени айналыстан шығ ып қ алады. Адам тұ рмайтын ү й қ аң ырап бос тұ рады, отарба жү рмейтін темір жол- жай тамірмен ағ аштың ү йіндісі, ешкім оқ ымайтын кітап-шаң басып жатқ ан қ ағ аз. Мә дени болмыстың тірегі деп қ арым-қ атынасты айтамыз.
Қ орытындылай келсек, жалпы алғ анда, мә дениетің алғ а басуы оның негізгі қ ызметтеріне байланысты, жә не дү ниежү зілік тарихтың адам ү шін, оның мү дделері мен ө зіндік мақ саттары бағ ытында толық қ анды ашылуы болып табылады.