Дәріс. Философия және ғылым методологиясы

Ғ ылым қ оғ амдық сана нысандарының бірі ретінде философия, дін жә не т.б. қ атар объективті шындық туралы білімді алуғ а жә не жү йелендіруге бағ ыттал-ғ ан, ө зіне жаң а білімді ө ң деу бойынша жә не анық талғ ан нә тижелерді алудың іс-ә рекетін енгізеді. Ғ ылым табиғ ат пен адам жә не оның тіршілік ететін ә леуметтік мә дени ортасының зерттелетін объектілерінің қ асиеттері мен қ арым-қ атынастары туралы білімді тарихи жағ ынан дамытатын жү йесі болып табылады.
Ғ ылым – мә дениеттің анық таушы қ осалқ ы жү йелерінің бірі. XXI ғ асыр басында оның 800-ден астам анық тамасы болды, сондық тан " ғ ылым" ұ ғ ымын қ айта тұ жырымдау процесінде туындағ ан қ иыншылық тар заң ды, немесе ә рбір ғ алым ғ ылым феноменінің меншікті тү сіндіруін береді. Альберт Эйнштейн, ғ ылым – бұ л сезімтал ә лемнің " ретсіздік кө п тү рлілігін" «ойлаудың бірың ғ ай жү йесіне» сә йкестендіруге ұ мтылыс, - деп бейнелеп суреттеген.
Жалпы оның анық тамасы шең берінде ғ ылым – бұ л рухани жә не материалдық шындық туралы объективті, жү йелі жә не дә лелденген білімдерді қ алыптасты-румен байланысты теориялық та жә не практикалық та саладағ ы іс-ә рекеттің ерекше нысаны. Егер неғ ұ рлым дә лірек айтқ анда, бұ л анық таманы нақ тылайтын ғ ылыми қ ызметтің бірнеше бағ ыттарын атау керек:
- шындық тың сыртқ ы емес, мағ ыналық сипаттамаларын анық тау;
- ә лемнің объективті бейнесі туралы білімнің логикалық тұ рғ ыдан қ арам-қ айшылық ты жү йесін қ алыптастыру;
- анық талғ ан табиғ и жә не ә леуметтік заң дар негізінде нақ ты объектілер жә не процестер жағ дайын жобалау;
- танымдық ә рекеттің арнайы қ ұ ралдарын жасау жә не ә зірлеу, мысалы, математикалық ә дістер, зерттеу жабдық тары жә не т.б.;
- ең бекті қ оғ амдық бө лу саласында кә сіби қ ызметтің ерекше тү рлерін тарату (ғ алымдар, инженерлер жә не т.б.);
- кітапханалардан, ақ параттық орталық тардан жә не т.б. алынғ ан білімді алу, сақ тау, тарату жә не енгізумен айналысатын ұ йымдар жә не мекемелердің арнайы жү йесінің қ ызмет етуі.
- " Science" (ғ ылым) жә не " scientist" (ғ алым) терминдері ХХ ғ асырдың бірінші жартысында еуропалық университеттік практикада тұ жырымдалды, олармен математика, физика жә не химия жә не басқ а жаратылыстану ғ ылымдар саласындағ ы қ ызмет белгіленді. Ә леуметтік ғ ылымдар саласындағ ы қ ызмет ү шін кейінірек " social science" термині пайдаланыла бастады.
Генезис процесінде жә не ғ ылыми білімді дамытуда оның жіктелуіне кө ң іл аудару кү шейді.
Ғ ылымның бірінші жіктелуі антикалық дә уірде пайда болды. Аристотель философияны бірың ғ ай ғ ылым ретінде " теориялық философия" жә не " практикалық философия" мен " шығ армашылық философия" деп бө лді. Бә рінен бұ рын, " теориялық философияны" ол физикалық, математикалық жә не теологиялық философияғ а, поэтика мен риторикағ а бө лінеді. Логика ғ ылымның барлық жү йесінде пропедевтика (кіріспе) ретінде баяндалады.
Ағ ылшын ойшылы Ф. Бэкон Жаң а уақ ытта ғ ылымды оғ ан қ азіргі замандағ ы материалды жіктеуді ә зірледі: адам білімі ү ш тармақ қ а немесе салағ а бө лінді, атап айтқ анда тарих (жады), поэзия (қ иял) жә не философия (пайым), бұ л ретте, білімнің белгіленген салалары олардың соң ғ ы жан-жақ ты нақ тылануына ұ шырады.
Француздық Ағ арту ісінің ө кілдері Дидро жә не басқ алар " Ғ ылым, ө нер жә -не қ олө нер энциклопедиясы немесе Тү сіндірме сө здігі" шең берінде механика-ны, физиканы, химияны, физиологияны жә не басқ а ғ ылымдарды атап кө рсетті.
Сен-Симон қ оғ амның таптық қ ұ рылымының ұ қ састығ ы бойынша ғ ылымды жіктеуді, яғ ни теология – қ ұ л иеленушілік жә не феодалдық қ оғ ам, ал капитализм - позитивизм жә не т.б. ұ сынды.
Позитивизм ө кілі О. Конт, ғ ылымды дамытудың «ү ш сатысы» доктрина-сын, атап айтқ анда теологиялық, метафизикалық жә не позитивті доктринасын ұ сынды, бұ л ретте оның пікірі бойынша белгілі ғ ылымдардың ә рқ айсысы белгіленген сатылармен біртіндеп ө теді. Сә йкес сатылардан тек қ ана жаратылыстану ғ ылымдары, астрономия, физика, биология жә не т.б. ғ ана емес, сонымен бірге гуманитарлық ғ ылым – социология да ө теді.
Гегель ғ ылымды (философияны) терең жіктеуді ұ сынды. " Нақ ты философия" оларды " табиғ ат философиясы" жә не " рух философиясына" бө леді. " Табиғ ат философиясына" механика, физика, органикалық физика енгізіледі. " Рух философиясы" " субъективті рух" - антропология, феноменология, психо-логия; " объективті рух" - қ ұ қ ық, мораль, адамгершілік жә не " абсолюттік рух" - ө нер, дін, философия деп бө лінеді.
Ф. Энгельс ғ ылыми білімді жіктеуге маң ызды кө ң іл аударғ ан, ол салыстырмалы жай механикалық нысандардан неғ ұ рлым кү рделі ә леуметтік нысандарғ а айналатын материя қ озғ алысының нысандарының ұ ғ ымын басшылық қ а алғ ан. Ф. Энгельс бойынша ғ ылыми білім қ ұ рылымы мынадай тү рде болады: механика, физика, химия, биология; ең бек теориясы арқ ылы (антропогенез) ә леуметтік ғ ылымдарғ а жә не ойлау туралы ғ ылымдарғ а ө ту байқ алды. Олар ә зірлеген жіктеуде техникалық ғ ылымдарғ а да орын табылды.
Кең естік философ Б.М. Кедров ғ ылымды қ азіргі замандағ ы жіктеуді ә зірледі, ол материя қ озғ алысының нысандары туралы ұ ғ ымдарғ а сү йене отырып, ғ ылыми білімнің ү ш шамалы объективті жү йесін ұ сынды, атап айтқ анда органикалық жә не органикалық емес табиғ ат туралы ғ ылымдар, сондай-ақ адам туралы ғ ылымды ұ сынды. Техникалық ғ ылымдар ғ ылыми жаратылыстану сипатты пә ндермен тығ ыз байланысты болды. Ғ ылыми білімнің барлық жү йесі философиялық ғ ылымдармен – диалектика жә не логикамен, сонымен қ атар математикалық пә ндермен де ұ штастыра қ арайды.
Сондық тан, ХХ жү зжылдық кезең і басында тө мендегі ғ ылымның анық талғ ан жү йесі тү зілді:
- жаратылыстану ғ ылымдары – табиғ ат туралы ғ ылыми білім жү йесі;
- техникалық ғ ылымдар – ғ ылыми жаратылыстану білімді іске асыруғ а бағ ытталғ ан ғ ылымдардың техникалық жү йесі туралы ғ ылыми білім жү йесі;
- ә леуметтік жә не гуманитарлық ғ ылымдар – адам жә не қ оғ ам, оның ә леуметтік мә дени ортасы мен тіршілік ету ортасы туралы ғ ылыми білім жү йесі.
Бұ дан басқ а, ғ ылым феноменін ө лшеудің аспектілері шең берінде іргелі жә не қ олданбалы ғ ылымдар ерекше атап кө рсетіледі.
Іргелі ғ ылымдар – негізінен, практикалық бағ ыты болмайтын ә лемнің ғ ылыми бейнесін қ алыптастырумен байланысты объективті шындық тың барынша терең қ асиеттері туралы білім жү йесі. Қ олданбалы ғ ылымдар, керісінше, заттық -практикалық бағ дарды білдіретін білім жү йесі ретінде қ арастырылады.
Іргелі ғ ылымдар табиғ ат дамуының негізгі заң дылық тары жә не принциптерінің пайда болуымен тығ ыз байланысты болады. Бұ л дең гейдің дә стү рлі зерттеулері сыртқ ы ә леуметтік қ ажеттіліктер кү шінде ғ ана емес, ал ішкі иманентті ынталар ретінде де жү ргізіледі. Сондық тан іргелі ғ ылымдар ө зінің негізінде жауапты тү рде белгіленген практикалық бағ ыты болмайды, бұ л мағ ынада олармен аксиологиялық (қ ұ ндылық ты) бейтараптылық байланысады (ойғ а байланыстыру). Сонымен қ атар, іргелі ғ ылымдардағ ы жаң алық тар ә лемнің ғ ылыми жаратылыстану бейнесін қ алыптастыруғ а, парадигмалар ө згерісіне принципті ә серлерін тигізеді, яғ ни ғ ылыми ойлаудың негізгі сипаттамалары, соның ішінде іргелі ғ ылымдарда танымның базалық модельдері ө ң деледі, қ олданбалы ғ ылымның негізін қ ұ райтын ұ ғ ымдар, принциптер жә не заң дар пайда болады.
Қ олданбалы ғ ылымдар іргелі зерттеулер нә тижесіне сү йене отырып, ә леумет мү ддесімен байланысты нақ ты техника-технологиялық проблемаларды шешуге ерекше назар аударады. Бұ л дең гейдегі ғ ылымдар амбивалентті, яғ ни қ осымша саласына байланысты адам игілігі ретінде пайдалануы мү мкін, оғ ан жә не оның тіршілік ету ортасына келең сіз ә серлерін тигізуі мү мкін. Басқ аша айтқ анда, қ олданбалы ғ ылымдарғ а қ ұ нды мазмұ ны да енгізілген.
Алайда, іргелі жә не қ олданбалы ғ ылымдар арасындағ ы дихотомияның (қ арама-қ айшылық) тарихи сипаты болады. Сірә, іргелі зерттеулер жү ргізу процесінде қ олданбалы міндеттерді қ ою жә не шешу мү мкін, сонымен қ атар қ олданбалы зерттеулер жиі жә не маң ызды сипаттаманы ә зірлеуді талап етті.
Мысалы, электр магниттік ө рістің классикалық теориясын ә зірлеу радиофизика, радиотехника, электроника жә не т.б. сияқ ты ғ ылыми-техникалық білімдердің циклдері ү шін негіз болып табылды.
Кванттық механиканың дамуы қ олданбалы зерттеулердің перспективалық бағ ыттарының мысалы, физикада жартылай ө ткізігіштердің жә не т.б. мақ сатты қ атарларының пайда болуы ү шін мү мкіндіктер ашты. Атомдық ядроның іргелі зерттеулері жә не тізбекті реакцияның ашылуы ядролық энергетиканың дамуын қ амтамасыз ететін қ олданбалы ғ ылымдарды қ алыптастыру ү шін бастапқ ы пункт болды. Демек, ядролық энергетикада қ олданбалы зерттеулерді жү ргізу ғ ылымның салалары: физика жә не биологиядан бастап ә леуметтік мә дени зерттеулерге дейін қ озғ айтын іргелі ә зірлемелердің кең спектрінің қ ажеттілігіне бұ рды.
Сондық тан, бір жағ ынан, қ олданбалы зерттеулер саласына іргелі ғ ылымдар саласынан келіп тү сетін идеялар, теориялар жә не тұ жырымдамалар спектрі қ олданбалы типті ғ ылымдардың қ айта тү рленуіне ә келеді. Екінші жағ ынан, қ олданбалы ғ ылымдар іргелі типті ғ ылымдарғ а олардың практикалық мә нінің дә режесін арттыра отырып, ә сер етеді.
Біріншіден, табиғ атты аспаптық танудың қ ұ ралдары жә не ә дістерді жетілдіреді; екіншіден, кө бінесе қ олданбалы міндеттерді ә зірлеу кезінде жаң а идеялар жә не ә дістер туындайды.
Элементар бө лшектерді жеделдету техникасын дамыту микроә лемнің іргелі заң дылық тары туралы теориялық білімдерінің кө ріністерін дә лелдеуге жә не тексеруге мү мкіндік берді. Бә рінен бұ рын, тиісті зерттеулер жаң а элементар бө лшектердің ашылуына, олардың пайда болу заң дылығ ын анық тауғ а ә келді жә не ол Ә лемнің эволюциясын анық тайтын микроә лемнің терең процестерін тү сінуге жетеледі.
Ғ ылымның қ арастырылғ ан " қ ұ рылымдығ ы" жеткілікті шартты сипатта болады. Шындығ ында, бір жағ ынан, табиғ и, техникалық жә не ә леуметтік ғ ылымдар, сонымен қ атар іргелі жә не қ олданбалы ғ ылымдар да белгілі бір ө згешелікте болады. Жаратылыстану, техникалық ғ ылымдар жә не адам туралы ғ ылымдарды қ олдану саласы – бұ л олар ү шін ә дістерді пайдалану тә н болып табылатын объективті шындық тың салалары. Іргелі жә не қ олданбалы ғ ылымдар болмыстың дең гейін зерттеуге бағ ытталады.
Басқ аша айтқ анда, ғ ылым табиғ и заң дылық тарды анық тай жә не зерттей отырып, объективті бірың ғ ай шындық пен ісі болады жә не танымның жалпы ғ ылыми ә дістерін пайдаланады. Бә рінен бұ рын, ғ ылыми жаратылыстану жә не техникалық пен технологиялық пә ндер барлық ү лкен шамада ә леуметтік мә дени білім жү йесімен ө зара байланысты анық тайды. Іргелі жә не қ олданбалы ғ ылымдар арасындағ ы ө зара байланыстылық бір-бірінің қ олдану саласын толық тыра отырып анық кө рінеді.
Ғ ылымды дамыту ішкі жә не имманентті жағ дайларғ а бағ дарлау тә н болып табылатын объективті процесс болып табылады (латын тілінен immanentis –тә н, тиесілі). Ғ ылыми білім жү йесін қ алыптастыру барлық ең ү лкен дә режеде сыртқ ы ә леуметтік, мә дени, экономикалық, мә дени жә не басқ а жағ дайлардан болатын ө зінің тарихи тә уелділігін анық тайды.
Басқ аша айтқ анда, ғ ылымның ө зара байланысы жә не ө зара ә рекет процесі кү шейеді. ғ ылыми пә ндер арасындағ ы ө зара байланыс жә не ө зара ә рекеттің бірнеше нысандары тарихи жағ ынан атап кө рсетіледі:
- ғ ылыми пә ндердің ө зара байланысы, физикалық химия, биофизика, экономикалық математика жә не т.б. арасында генетикалық жә не тарихи жағ ынан ө зара ә рекет жасайды;
- бір цикл ретінде ғ ылыми пә ндердің ө зара байланысындай, мысалы, (ғ ылыми жаратылыстану), ө зара байланысқ андар, мысалы, бионика тек биология жә не физикағ а ғ ана емес, сондай-ақ техникалық ғ ылымдарғ а да негізделеді;
- циклді жә не бейінді ғ ылыми пә ндердің ө зара ә рекеті тиісті белгілі бір ғ ылымғ а мақ сатты орындауды іске асыру ү шін жү зеге асырылады, мысалы, кибернетика тек математика жә не биологияны ғ ана емес, алайда жү йе теориясын, басқ ару ә дістемесін, ә леуметтану жә не т.б. да біріктіреді;
- ғ ылыми білімнің бағ ыттарының ө зара байланысы нақ ты проблеманы шешу процесі жү реді, интеграция дә режесі оның жергіліктіден ғ аламдық қ а дейінгі дең гейінің функциясы болып табылады, мысалы, ғ аламдық экологиялық проблеманы шешу жаратылыстану, техникалық білімдер жә не адам туралы ғ ылымдардың барлық салаларына ө зара ә рекетті талап етеді.
Б.Г. Ананьев, Ж. Пиаж, И.Т. Фролов жә не басқ а ғ алымдардың ХХ ғ асырдың аяғ ынан бастап қ азіргі замандағ ы кө зқ арасы қ алыптасты, ал оның ерекшелігі - ғ ылымның проблемалық шоғ ырлануы жақ ын арадағ ы перспективада неғ ұ рлым адам феноменімен анық байланыстырады.
Олардың пікірінше адамды зерттеу жаратылыстану ғ ылымдарының - физика, химия, биология, техникалық білім - эргономика, техникалық кибернетика жә не ә леуметтік-гуманитарлық ғ ылымдар жү йесі - философия, психология, социология, мә дениеттану, саясаттану жә не т.б., сонымен қ атар медицинаны қ оса отырып, арнайы пә ндер қ атарының ө зара байланысын жә не ө зара ә рекетін ұ сынады.
Ғ ылымдағ ы бұ л ү рдістер оның функцияларымен байланысады, ғ ылымның мынадай бірнеше функциялары байқ алады: зерттеу, оқ ыту, коммуникативтік, ә леуметтік мә дени жә не дү ние танымды.
Зерттеу функциясы. Ғ ылым нақ ты шынайылық ты зерттей отырып, оның жаң а жақ тары мен сапасын ашады, танымның неғ ұ рлым тиімді ә дістерін жә не т.б. анық тайды. Ғ ылыми зерттеудің мақ саты объективті шындық заң дылық -тарын талдау болып табылады.
Оқ ыту функциясы. Оның шең берінде ғ ылыми білімді ұ дайы ө ндіру, бір зерттеу жү йесінен басқ асына ғ ылыми кө ріністерді беру жү зеге асады. Мұ ның барлығ ы ө з кезегінде ғ ылым дамуының артық шылығ ын қ амтамасыз ететін, сондай-ақ жаң а ғ ылыми дә стү рлерді қ алыптастыратын білім жү йесі, ғ ылыми мектептер арқ ылы ғ ылым кадрларын дайындау процесінде жү зеге асады.
Коммуникативтік функция. Ғ ылыми қ оғ амдастық мү шелерінің арасын-дағ ы ақ паратпен алмасу процесі ө зіне, оғ ан нә тижесінде ғ ылыми қ оғ амдас-тық тың ө зара байланысы нығ аятын жә не ғ ылыми-зерттеу қ ызметінің тиімділігі мен ақ параттылығ ын арттыратын жарияланымдар, конференциялар мен пікірталастарды жә не т.б. ө ткізу кіреді.
Ә леуметтік мә дени функция. Ғ ылым - ө ркениет негізін қ ұ райтын мә дениеттің базалық элементтерінің бірі болып табылады, ғ ылымды дамыту дең гейі жә не сипаты тарихи процесс динамикасында ә леумет мә ртебесін кө рсететін, маң ызды фактор болып табылады. Ғ ылымды дамыту - ө ркениеттің позитивті динамизмінің критерийі.
Дү инетанымдық функция. Ғ ылымның жиынтық ты дамуы объективті шындық қ а мақ сатқ а сай келуін анық тайтын принциптер, сенімдер жә не тү сініктер жү йесі ғ ылыми дү ниетаным негіздеулерін қ алыптастырады. Ғ ылыми кө зқ арас жалпыланғ ан тү р шегінде адамның (субъектінің) табиғ атқ а (объектіге) деген ұ тымды қ атынасымен байланыстырады.
Ә леумет дамуының кезең дерінде ғ ылымның сол немесе ө зге функциялары басымдылық береді. Акцент антикалық кезең де оның дү ниетаным функция-ларына – дү ниетанымның стихиялық диалектикалық нысандарына; орта ғ асыр кезең де оқ ыту функцияларына жасалды, бұ л кезең де ғ ылым негізінен универси-теттерде шоғ ырланды; Жаң а уақ ыт жағ дайында – ғ ылымның зерттеушілік функциясы дамыды, қ азіргі замандағ ы ғ ылыми білімнің қ алыптасуы жү рді.
Ғ ылымның дамуы XIX ғ асырғ а дейін нақ тылық тың ә леуметтік мә дени процестеріне елеулі ә сер тигізетіндей негізінен тек имманентті сипатта болды деп айтуғ а болады. Тек XX ғ асырдың ортасына қ арай ғ ана ғ ылым функциялары танымдық процесінің динамизмін қ амтамасыз ететін жү йелік тұ тастық ты қ ұ растыра отырып, бірлікте болады. Соғ ан қ арамастан, XXI ғ асырдың басына қ арай ғ ылымның дү ниетанымдық функциясы, оның тарихи қ алыптасқ ан функционалдық ерекшеліктерімен біріге отырып, қ азіргі замандағ ы ө ркениет-тің ә леуметтік мә дени процестерінде айқ ын басым орын алады.