Рефлекс және рефлекстік доғаны тәжірибелік зерттеу.

Орталық жү йке жү йесінің (ОМ) негізгі қ ызметі - рефлекс (латын тілінен аударғ анда -тойтарыс беру). Рефлекс дегеніміз органимнің сыртқ ы немесе ішкі тітіркендіргіштерге ОЖЖ-нің қ атысуымен қ айтаратын кү рделі жауабы. Организмдегі рефлекстік ә рекеттердің байқ алуына себеп болатын жү йке импульстерінің ө тетін жолдары рефлекстік доғ а деп аталады. Оның жалпы схемасына қ арағ анда бірнеше бө лімдерден тұ ратындығ ын кө руге болады (26-сурет).

Рефлекс жү зеге асу ү шін рефлекстік доғ аның барлық бө лімдерінің тұ тастығ ы сақ талынуы керек. Сондық тан рефлекторлық доғ аның қ ай бө лімін болса да алып тастағ ан жағ дайда, оның ә р қ айсысының ә рекеттік маң ызын талдауғ а болады.

а) Рефлекс уақ ытын анық тау. Хронорефлексометрия.,

Жұ мысты орындау: Жұ лын рефлекстерін, алдың ғ ы миы алынып тасталынғ ан, тек жұ лыны сақ талғ ан бақ адан бақ ылауғ а болады. Алдын-ала бақ аның басын кесіп, астың ғ ы жағ ынан штативке іліп қ ояды. Тә жірибені 5-10 минуттан соң немесе жұ лындық талық су (шок) ө ткеннен кейін бастайды.

0, 5%-тік кү кірт қ ышқ ылының ерітіндісі қ ұ йылғ ан ыдысқ а бақ аның артқ ы аяғ ының бірін батырғ анда ол аяғ ын тез тартып алады. Тітіркендірудің бастапқ ы ә серінен алғ ашқ ы жауап қ айтаруғ а дейінгі уақ ыт рефлекс уақ ыты (Тюрк бойынша) деп есептеледі. Рефлекс уақ ыты тітіркендірудің кү шіне тә уелді болады.

Адам рефлекстерінің уақ ыты хронорефлексометрия ә дісімен анық талады. Қ абылдағ ыштар аймағ ына ә р тү рлі тітіркендіргіштермен (жарық, дыбыс жә не т.б.) ә сер еткенде пайда болатын соматикалық жә не вегетативтік реакциялардың жасырын уақ ыты арнаулы аспаптармен (хронорефлексометрмен) тіркеледі. Сондағ ы дыбысқ а байқ алатын рефлекстің орташа уақ ыты -0, 14 с, жарық қ а - 0, 18 с, ауырсынуғ а - 0, 08 с.

Бұ л ә діс спорт жә не ең бек физиологиясында, сонымен қ атар ОЖЖ-нің кейбір ауруларын анық тауда кең інен қ олданылады.

б) Рефлекстік доғ аны талдау.

Жұ мысты орындау: Жұ лыны сақ талғ ан бақ аның артқ ы бір аяғ ының тізе буынынан тө мен терісін сыпырып алып, оның тері қ абылдағ ыштарын (рецепторларын) алып тастайды. Сонан кейін осы аяғ ын ыдысқ а қ ұ йылғ ан 0, 5%-тік кү кірт қ ышқ ылының ерітіндісіне батырады. Осы ә серден кейін бү гілу рефлексі байқ алмайды. Оның себебі не екенін тү сіндіру керек.

Рефлекстік доғ аны ә рі қ арай талдау ү шін, екінші жолы шонданай жү йкесінің афференттік талшық тарының ө ткізгіштік қ асиетін уақ ытша жою керек. Ол ү шін терісі бар екінші аяқ тың шонданай жү йкесін босатып лигатурағ а алады да, оның ү стіне новокаин ерітіндісімен дымқ ылданғ ан тампонды қ ояды. Шонданай жү йкесі аралас (афференттік жә не эфференттік) талшық тардан қ ұ ралатын болғ андық тан, новокаиннің ә серінен импульстердің ө туі, біріншіден, афференттік (сезгіш) талшық тарда, сонан кейін, эфференттік (қ озғ алтқ ыш) талшық тарда тоқ тайды. Сондық тан бақ аның осы аяғ ын кү кірт қ ышқ ылына батырғ анда бү гілу рефлексі байқ алмайды. Егер бақ аның арқ а немесе қ ұ рсақ терісіне 1%-тік кү кірт қ ышқ ылымен дьмқ ылданғ ан сү згі қ ағ азын тигізсе, екі аяғ ының да бү гілу рефлексі байкалады. Бұ л тә жірибе шонданай жү йкесінің қ ұ рамындағ ы эфференттік (қ озғ алтқ ыш) талшық тар ө ткізгіштігінің сақ талғ андығ ын кө рсетеді.

Рефлекстік доғ аның орталық бө лімін талдау ү шін, Тә жірибенің соң ында жұ лынды бұ зу керек. Жұ лыны бұ зылғ ан бақ аның аяғ ын кү кірт қ ышқ ылымен тітіркендіргенде ешқ андай рефлекс байқ алмайды.

в) Жұ лын рефлекстерінің қ абылдағ ыш (рецепторлар) аймағ ы.

Дене бетінде тітіркендіру кезінде байқ алатын ә р рефлекстің

ө зінің қ абылдағ ыш аймағ ы болады. Кейде дененің белгілі учаскесі (мысалы, терісі) кө птеген рефлекстердің қ абылдағ ыш аймағ ы болуы мү мкін. Қ абылдағ ыш аймағ ынан алынатын рефлекстің тү рі, оның денедегі орналасуына ғ ана емес, сонымен қ атар тітіркендірудің кү ші мен ұ зақ тығ ына жә не нерв орталығ ының ә рекеттік жағ дайына байланысты.

Қ арапайым шартсыз рефлекстерді бас миы алынып тасталғ ан немесе жұ лыны сақ талғ ан жануарларда байқ ауғ а болады. Мұ ндай рефлекстерді жұ лын рефлекстері деп атайды.

Жұ мысты орындау: Жұ лыны сақ талғ ан бақ аның артқ ы аяғ ының терісіне 0, 1%-тік кү кірт қ ышқ ылымен дымқ ылданғ ан сү згі қ ағ азды тигізіп, бү гілу рефлексін анық тайды. Сонан кейін осы аяғ ына 0, 3 жө не 0, 5%-тік қ ышқ ылдармен ә сер етіп, олардың ішінен айқ ын бү гілу рефлексін тудыратын ерітінді концентрациясын таң дап алады. Осы ерітіндіге малынғ ан сү згі қ ағ азын бақ а денесінің ә р жеріне (алдың ғ ы аяғ ына, қ ұ рсақ терісіне, кеудесіне т. б) тигізіп, одан қ андай рефлекстер байқ алатынын белгілейді.

Тітіркендірудің арасында 2-3 минут уақ ыт болуы керек жә не ә рбір тітіркендіруден кейін бақ аның аяғ ын суғ а малып, қ ышқ ылды жуып кетіреді.

Жұ мысты орындап болғ аннан соң, алынғ ан рефлекстердің қ абылдағ ыш аймағ ының кескіні (схемасы) мен рефлекстік доғ асының суреті дә птерге салынып, қ орытынды жасалады.

г) Рефлекс уақ ытының тітіркендіру кү шіне тә уелділігі.

Жұ мысты орындау: Жұ лыны сақ талғ ан бақ аның астың ғ ы жағ ынан штативке іліп, 5-10 мин ө ткеннен соң тә жірибені бастайды. Бақ аның артқ ы бір аяғ ын кү кірт қ ышқ ылының ең тө мен концентрациялы ерітіндісіне (0, 1%) батырып, бү гілу рефлексінің уақ ытын анық тайды. Сонан кейін қ ышқ ылдың концентрациясын біртіндеп жоғ арылатып, ә рбір ерітіндідегі рефлекс уақ ыты анық талады. Ә р тітіркендірудің арасындағ ы уақ ыт 2-3 минуттан кем болмауы керек. Қ ышқ ыл ә серінен кейін бақ аның аяғ ын сумен жуып отырады. Тә жірибенің нә тижесін тө менгі кестеге енгізіп, қ орытынды жасайды.

8- кесте