Мұнай шикізатынан сульфоксидтер мен сульфондар концентратын алу

Мұ найдың екінші тү ріне жататын сульфидті мұ найдан сульфидтерін алу мен оны ө неркә сіпте қ олдануғ а соң ғ ы 10 – 15 жылдық тан бастап кө ң іл бө лініп жатыр. Бұ л бағ ытта ең алғ аш ә рекет жасағ андардың бірі – Ресей. Мұ най негізінде сульфондар мен сульфоксидтер концентраттарын алудың ө неркә сіптік технологиясы Башқ ұ ртстан Республикасы Ғ ылым Академиясының мұ найхимия жә не катализ институты УНЦРАН органикалық химия Институтымен бірігіп жасады.

Сульфод концентратын екі ә діспен алуғ а болады:

- бастапқ ы мұ най фракциясынан таң даулы еріткішті қ олданып, фракциясы процессі арқ ылы сульфид концентратын алады, сосын оны сульфоксидке дейін тотық тырады;

- мұ най фракциясындағ ы сульфидтерді тікелей сульфоксидке дейін тотық тырып, экстракциялау арқ ылы сульфоксид тү рінде кү кірт қ осылыстарын бө ліп алады.

Экстрагенттің табиғ атына, тотығ уғ а қ олданылатын катализаторлар тү ріне, шығ арындылар кө леміне жә не т.б. байланысты айырмашылық тары бар ә р ә дістің кө птеген нұ сқ алары белгілі. Мұ най сульфоксидінің концентратын сирек жә не тү сті металдарды байыту ү шін қ олдануғ а болады. Бұ лар тиімді экстрагенттер қ атарына жатады.

Сульфон концентратын жоғ арыда аталғ ан кез – келген ә дістің біреуімен алынғ ан сульфоксидті тотық тыру жолымен немесе сульфидті сульфонғ а дейін тікелей дистиллятт тотық тыру арқ ылы алынады. Бірінші ә діс бойынша процесс екі сатыда жү ретіндіктен ә рі тиімді, ә рі арзан (сульфидті сульфоксидке дейін тотық тыру жә не сульфоксидті сульфонғ а дейін тотық тыру). Шикізат ретінде қ ұ рамында 0, 8% масс. сульфидті кү кірті бар жоғ ары кү кіртті мұ найдың дизельді фракциясын пайдаланады. Сульфоксид пен рафинадтың шығ уы шикізат массасының сә йкесінше 4, 61 жә не 90, 96% - ін қ ұ райды, ондағ ы жалпы кү кірттің мө лшері – 11, 13 жә не 1, 4 – 1, 6% масс., концентраттағ ы сульфоксидті кү кірт – 7, 2% масс. қ ұ райды.

Артынша кү кірт қ ышқ ылының сульфоксиді тү зілетін сульфидті тікелей дизельді фракцияда тотық тыру арқ ылы сульфоксид концентратын алу технологиясы кең масштабта қ олдану ү шін тиімдірек. Оны қ олдану кезінде тотығ атын шикізат кө лемі артады. Сульфоксид пен рафинадтың шығ уы шикізат массасының сә йкесінше 5, 7 жә не 92, 3% масс. қ ұ райды, ондағ ы жалпы кү кірттің мө лшері – 11, 35 жә не 1, 5% масс., сульфоксидтікі - 0, 15 – 0, 18% масс. қ ұ райды.

Жоғ арыда қ арастырылғ ан ә дістердің айтарлық тай кемшіліктері сульфидті тотық тыру сатысында да, сульфид пен сульфоксид тү зілу сатысында да қ ышқ ылды қ олдану болып табылады. Кү кірт жә не сірке қ ышқ ылының судағ ы ерітінділері, сө зсіз, тотық тырудың тиімді катализаторы мен кү кірт органикалық қ осылыстардың экстрагенттері болып келеді. Бірақ оларды қ олдану қ ондырғ ының коррозиясына алып келеді, сондық тан олар тиімсіз. Олар мен кү рес тағ ыда ү лкен шығ ындарды қ ажет етеді. Сонымен қ атар утилденуі қ иын қ ышқ ылдығ ы жоғ ары ақ аба сулар шығ ады.

Сол себепті қ азіргі кезде ІІІ технология, яғ ни экологиялық тұ рғ ыда таза жә не қ алдық сыз жаң а технологияны қ олданады. Осы технологияғ а дұ рыстап тоқ талайық. Бұ л технология мұ най шикізатынан сульфоксид концентратын сульфидті ацетон қ атысында сутектің пероксидімен тотық тыру арқ ылы алуғ а негізделген. Сульфидтердің тотығ у жылдамдығ ының ө суі сутектің пероксидінің тотық тырғ ыш қ абілетіне тә уелді. Оксидаттан сульфоксидтер 25% масс. судан тұ ратын ацетонның қ атысуымен шығ арылады. Ацетонның сулы ерітіндісі жоғ ары таң дамалылық ты кө рсетеді, оны бояу ө німдерінен қ айнау температурасының тө мендігіне (56⁰С) байланысты атмосфералық қ ысым кезінде оң ай жоюғ а болады. Ацетонды бір уақ ытта катализатор ә рі экстрагент ретінде қ олданса, сульфоксидті алу технологиясы айтарлық тай жең ілденеді.