Дәріс №5 ҚР өндірістік аймақтары және өндіріс қалдықтарының зияны

Мақ саты: Қ азақ стан Республикасының негізгі ө неркә сіптік аймақ тарымен танысу жә не олардан пайда болатын қ алдық тардың зиянын қ арастыру.

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1.Қ азақ стан Республикасының ө ндірісітік аймақ тары

2.Ө ндіріс жә не тұ рмыстық қ алдық тардың зияны

3.Радиоактивті ластану

4. Бактериологиялық жә не химиялық ластану.

1. Батыс Қ азақ стан ө неркә сіптік экологиялык аймағ ына — Каспий маң ы, мұ най ө ндіру мен ө ң деу, металлургия, қ ү рылыс материалдары жә не тағ ы басқ а да салаларғ а маманданғ ан Атырау, Маң ғ ыстау, Орал, Ақ тө бе облыстары кіреді. Бұ л аймақ тағ ы негізгі мә селелер — табиғ и ортаның мұ наймен ластануы, радиактивті қ алдық тармен ластануы адамның денсаулығ ына жә не экожү йелерге ә сер етіп, шө лдену процестерінің жү руіне, биокө птү рліліктің жойылуына ә келуде. Сондай-ақ мү нда тыныс алу жолдарының қ абыну аурулары мұ най ө ндіретін аудандарда, орташа саны басқ а облыстармен салыстырғ анда жоғ ары. Концерогенді кө мірсутектердің концентрациясының жоғ ары болуы бү л аймақ та қ атерлі ісік ауруы, басқ а аймақ тармен салыстырғ анда 2—4 есе жоғ ары екен.

Батыс аймақ та Маң ғ ыстау облысы экологиясы ауыр аймақ тардың алдың ғ ы катарына жатады. Қ ауіпті нү ктелердің топырақ қ абаттарынтексергенде бү л ө ң ірді Семей, Аралдан кейінгі ү шінші орынғ а қ оюғ а болады. Маң ғ ыстау облысында жергілікті тұ рғ ындарғ а қ асірет тө ндіріп тү рғ ан Қ ошқ ар ата улы кө лінің су астында 104 млн. тонна улы қ оспа жатыр. Қ азір уран ө ндірілмейді, ал су буланып, жағ а ашық қ алғ ан. Ә бден кепкен топырақ шаң болып ө ң ірге тарайды. Одан адамдар арасында тү рлі аурулар пайда болуда. Ә сіресе инсульт ауруы елді тү гелдей жайлап болды.

Актө беде кө п жылдардан бері Ақ тө бе ферробалкыту зауыты мен Ақ тө бе хромды қ осындылар зауыттары жұ мыс істейді. Бұ л зауыттар Ақ тебе қ аласының солтү стік-батысында қ ала халқ ы коп шоғ ырланғ ан аймақ тан 1000 м, қ ала тұ рғ ындарының бақ ша-саяжай усачкелерінен 700 м ғ ана қ ашық тық та орналасса, зауыттардың бір-бірінен орналасу ара қ ашық тығ ы 300-400 м.

Қ азіргі уақ ытта кә сіпорын аймағ ының табиғ аты алты валентті хром қ осындыларымен, солтү стік-батыстан соғ атын желдердің ә серінен кә сіпорындардан шығ атын зияды, оның кұ рмында шаң ды хром қ осындылары жә не т.б. зиянды заттармен ө те белсенді тү рде ластануд. Бұ лардың мұ ражайларынан улы заттар қ оршағ ан ортаны бү лдіріп қ ана қ оймай адамдар денсаулығ ына елеулі залалын тигізуде. Жергілікті сарапшылардьщ берген мә ліметтеріне қ арағ анда тыныс-қ олка жолдарының ауруы қ алада қ алыпты дең гейден 3, 5 есеге дейін жеткен. Сол сияқ ты жү рек-қ ан тамыры жү йесі мен коз аурулары 1, 8 жө не 2 есеге шейін артқ ан.

Атырау ө ң ірінің ауасының экологиялық жағ дайы мұ най-газ ө ндіруші, энергия-коммуналдық, кө лік кешені жә не тағ ы басқ а мекемелердің ауағ а шығ аратын лас затгардың кө лемі мен олардың жеке тү рлеріне тікелей байлапысты. Ө ткен он жыл ішінде Атырау облысы бойынша орта есеппен ә р жыл сайын ауағ а 164, 65 мың тонна тү тін шық қ ан екен. Оның негізгі ө ндірушілері облыстың ө р тү рлі кә сіпорындары. Негізгі облыс бойынша шығ атын лас тү тіндерді72, 5 % тұ рақ ты мұ ржасы бар ө ндіріс мекемелерінің ү лесіне тиеді. Оғ ан қ оса облыста ауаны автокеліктердің ‘тү тінмен ластау да орын алады. Мысалы, 1990-1995 жылдары облыс аумағ ына ауағ а шығ атын тү тіндердің 24-48 %-ы автоколіктердің ү лесінде болды. Сонымен қ атар Атырау облысында ластанғ ан аймақ тарды қ алпына келтіру жү мыстары да жү ргізілуде. Мұ нда мү наймен ластанғ ан топырақ жамылғ ысын тазалаудың биологиялық жолмен тазалау қ ү рылғ ысы (отвал) салынды, бұ л пайдаланып отырғ ан жаң а технология ластаушы заттарды 80 %-ғ адейін тазалауғ а мү мкіндігі бар.

Шығ ыс Қ азақ стан ө неркә сіптік аймақ қ а — Шығ ыс Қ азақ стан облысының аудандары жатады. Қ азақ стан Республикасы ө неркә сібі жоғ ары дамығ ан, тү сті жә не қ ара металлурғ ия, энергетикалық кешені, полиметалл кендері шоғ ырланғ ан аймақ. Бұ л аймақ тағ ы экологиялық мә селелер — қ оршағ ан ортада ө ндірістік қ алдық тардың жиналуы, атмосфералық ауаның ластануы, ормандардың деградацияғ а ү шырауы айқ ын кө рінуде!

Тек, Ө скемен қ аласы бойынша ә уе кең істігіне тарайтын залалды заттардың 60 %-і осы тү рлі-тү сті металлургия кә сіпорындарының ү лесіне, ал соның ішінде Ө скемен қ орғ асын-мырыш комбинатының еншісіне зиянды заттардың 30 %-і тиеді.

Ертіс бассейнінің ластануы шектен шығ ып отыр. Оның кішігірім сағ алары Ү лбі, Глубокое, Тихая ө зендерінің Ертіске қ ү ятын тұ старында мыс пен мырыштың мө лшері шекті қ алыптан бірнеше есе кө п. Яғ ни, 30 РЗШ-ден 300 РЗШ-ғ а дейін барады.

Шығ ыс Қ азақ стан облысында орман отау, кесу фактілері орын алып отыр. Соның кесірінен жасыл желекпен кө мкерілген жер келемі облыс бойынша 150 мың га кеміп кетті.

Солтү стік Қ азақ стан ө ндірістік аймағ ына республикамыздың солтү стігі Павлодар, Солтү стік Қ азақ стан, Ақ мола, Қ останай облыстары кіреді. Бұ л аймақ та мұ най ө ң деу, азық -тү лік жә не жең іл ө неркә сіп маң ызды орын алады.

Ауыл шаруашылығ ының зиянкестеріне қ арсы кү ресте биологиялық жә не агрохимиялық ә дістерге баяу кө шуіміз кері ә сер етуде. Соның салдарынан арам шө птер қ аптап, ол аз болса, улы химикаттар зиян келтіруде.

Кө кшетау қ аласынан солтү стікке қ арай 8, 5 км қ ашық тық та «Васильковский ГОК» кен орны орналасқ ан. Васильковский кен орны 1979 жылдан бастап жұ мыс істеп келеді. Васильковский алтынды — кварц-мышьякті рудалар кен орнына жатады. Мұ нда алтын қ осындылары бар рудалардың ғ ана ө ндірістік маң ызы бар. Васильковский ААҚ қ ү рамында негізгі атмосфера ластаушы кө здер ү ш аланда орналасқ ан. Бірінші, қ азылғ ан тау рудниктері жә не ү ймектеу учаскелері, екшші, автономиялық уақ ытша қ азандық тар, ү шіншісі -алтын айыру фабрикасы.

Мұ ндағ ы дә стү рлі зиянды заттар шығ ару кө здері асфальтқ оспалары қ ондырғ ылары, дизельді қ ондырғ ылар, қ азандық тар. АЗС-дан, цехтардан зиянды газдар шығ арылады. Ал, дә стү рлі емес зиянды заттар шығ ару кездеріне инертті материалдардың ашық қ оймалары, мұ най ө німдерін сақ тау орындары, кө ліктерге арту, тү сіру жү мыстары, тасымалдау жұ мыстарын жатқ ызуғ а болады.

Бұ л ластаушы кө здерден атмосферағ а 29 тү рлі зиянды заттар шығ арылады. Олардың ішінде органикалық емес шаң кө лемі 0, 3 жә не 0, 5 мг/м³шекті мө лшерден астам. Органикалык емес шаң атмосферағ а жылына 4002, 715 тонна мө лшерінде шығ арылады.

Атмосфераның ластану дә режесі 1, 2-ші алаң дардың санитарлық қ орғ ау аймағ ы (СЗЗ) мен жақ ын арадағ ы ауылдар Қ онысбай, Красный Яр, Кө кшетау қ аласы мен Қ опа кө лі аумағ ына зиянды заттардың шығ арылуы мен олардың таралуына қ арай бағ аланады. Мысалы: Қ онысбай ауылы маң ында ауаның қ ү рамындағ ы органикалық емес шаң ның кө лемі жазда — 0, 62 (РЗШ) шекті мө лшерде, қ ыста — 0, 42 (РЗТТТ) шекті мө лшерде. Кө кшетау қ аласында органикалық емес шаң ның фондық концентрациясы жазда — 0, 93 (РЗШ), қ ыста — 0, 79 (РЗШ) кө лемінде.

Жылдың жазғ ы жә не қ ысқ ы уақ ыттарында барлық ү ш алаң нан шығ арылғ ан зиянды заттарғ а талдау жасағ анда, тек органикалық емес шаң нан басқ а зиянды заттардың мө лшері санитарлық қ орғ ау аймағ ын-да атмосфера ауасының нормативтік сапасы бойынша ү сынылғ ан талапқ а сай келмейді.

Павлодар облысында шырша ағ аштарын шығ ындау қ алыпты нормадан екі есеге жоғ арылағ ан. Яғ ни, біз бір ағ аш кесіп жанына екі ағ аш отырғ ызудың орнына керісінше істейміз.

Орталық Қ азақ стан ө неркә сіптік эколоиялық аймақ қ а — Қ арағ анды, Жезқ азғ ан ө ң ірін жатқ ызамыз. Бү л аймақ тау-кен ө ндіру, кө мір ө неркә сібі, тү сті металлургия жә не жылу энергиясын ө ндіретін орталық болып табылады.

Орталық Қ азақ стандағ ы «Байқ оң ыр» ғ арыш айлағ ы бү рынғ ы КСРО-ның ө ндірістік ә скери-ғ арыштық кешендерінің бірі еді. 1994 жылы Қ азақ стан Республикасының ө кіметі мен Ресей Федерациясының арасындағ ы келісім нә тижесінде Ресей федерациясына «Байқ оң ыр» ғ арыш айлағ ы 20 жылғ а жалғ а берілді.

Байқ оң ырдан ұ шырылғ ан ғ арыштық аппараттардың зиянды ә серін шетелдік жә не отандық ғ алымдар зерттей келіп, атмосфера тізбегітропосфера-стратосфера-ионосфера қ абаттарына ә сер етіп, нә тижесінде озон қ абатының жү қ аруына, парниктік эффектінің пайда болуына ү лкенү лесін қ осатындығ ы байқ алды. Ә сіресе, ерекше қ ауіпті апатты жағ дайлар зымыран тасымалдаушыларды ү шыру кезінде байқ алады. 1996, 1997, 1999 жылдары жә не зымыран тасымалдаушы «Протон» 2 рет апатқ а ү шырады. Апат кезінде қ оршағ ан ортағ а айтарлық тай мө лшерде жанбай калғ ан жанармай тө гіліп, ү лкен аумақ ты жердің ө сімдіктер жамылғ ысы ө ртшіп кетті. Сонымен қ атар зымыран тасымал-даушы «Протонның» ажырап қ алатын бө ліктерінің сынақ тары тү сті. 1999 жылы қ азан айында зымыран тасымалдаушы «Протон» қ ұ лағ ан жердің топырағ ына, суына, ауасына, ө сімдік пен жануарларына тексеру жү ргізілді. Адамдар мен ү й жануарларын тексеріп, гептил тарағ ан жерлерді залалсыздандыру жү мыстары жү ргізілді.

Ал, Балқ аш кө лінің ластануына мыс пш энгргетика ө неркә сібі бірдш-бір себепші болып отыр. Мұ нда, мыс, мырыш жә не кү л қ ү рамынаың ауытқ уы 78-ден 50 РЗШ аралығ ында.

Қ арағ анды облысының аумағ ындағ ы Нұ ра ө зенінің де экологиялық жағ дайлары жақ сы емес. Мү ны ү зақ жылдар бойы Қ арағ анды метал-лургия комбинаты мен «Карбид» ө ндірістік бірлестігі ө здерінің шайынды суларымен ластап, барынша лайлап келеді. Оның қ ұ рамында фенол, азот, сынап сияқ ты металдар кө птеп кездеседі.

Қ арағ анды облысы бойынша ауағ а шығ арғ ан зиянды қ алдық тардың жыл сайын мө лшері 140 мың тонна болса, оның 98 мың тоннасы кә сіпорындардан, 43 мың тоннасы автокө ліктерден шығ ады екен. Сондай-ақ Теміртау қ аласының кә сіпорындары бойынша аталмыш кө рсеткіш 361 жә не 11, 5 мың тонна болып келеді.

Теміртау, Саран, Шахтинск, Абай қ алаларының кә сіпорындарының маң ында шамамен 1, 7 млрд тонна ө неркә сіптік жә не тұ рмыстық қ алдық тар жиналып қ алғ ан.

Оң тү стік Қ азақ стан ө неркә сіптік экологиялық аймақ қ а — Алматы, Жамбыл, Оң тү стік Қ азақ стан, Қ ызылорда облыстары жатады. Оң тү стікаудандардағ ы негізгі экологиялық мә селелер — су ресурстарының жетіспеуі, жайылымдардың деградациясы, атмосферасының ластануы, жер ресурстарының химиялық тың айтқ ыштармен ластануы. Экологиялық жә не санитарлық -эпидемиялық жағ дайдың салдарынан республикамызда ауру-сырқ ау белең алып, оның ақ ыры адам ө ліміне ә кеп, ө мір ү зақ тығ ының шектелуі байқ алады. Іш, сү зек ауруларының дең гей дә режесі республика бойынша қ алыптасқ ан орта кө рсеткішке қ арағ анда Қ ызылорда облысында 50 %-ке, Оң тү стік Қ азақ стан облысында 30 %-тен асьш тү седі.

Жамбыл, Шымкент қ алаларына минералдық тың айтқ ыштар ө ндіретін кә сіпорындарды шамадан тыс шоғ ырландыру да айнала қ оршағ ан ортағ а бірқ атар салмақ салуда. Жамбыл қ аласының бір ө зінде ө ндіріс орындарының ауаны ластауын тү гел есепке алсақ, соның ү штен бірі осы саланың ү лесіне тиеді. Сырдария, Арал, Бадам ө зендері бассейіндерінде фенол, сынап, пестицид — 3 РЗШ-дан 16 РЗШ аралығ ында ауытқ ып тү рады.

Алматы қ аласы ауасының ластану жолдарының бірі — бү л авто кө ліктерден шығ атын зиянды заттар болып есептеледі. Қ аламыздағ ыжанармаймен жү ретін автокө ліктерді табиғ и газғ а ауыстыру тиімді. Біріншіден, бензинге қ арағ анда газ арзандау, екіншіден, экология мен қ оршағ ан орта ү шін аса зиян емес.

Қ азір Алматы кө к тү тін қ ү шағ ьшда, сан мың кө ліктен ұ шқ ан ыстан демалу мү мкін емес, Ал автокө лікті газғ а кө шірсек, Алматының ауасыә лдеқ айда тазарар еді.