Онақ үй қызметтерінің экономикалық маңызы

Классикалық ү лгі бойынша экономиканың индустрияландырудан кейінгі қ оғ амда ө ндірістік жә не ө ндірістік емес салаларғ а дә стү рлі тү рде жіктелуі ү шіншілік сектормен, яғ ни экономикасы дамығ ан елдерде маң ыздылығ ы жағ ынан материалдық ө ндіріс салаларынан бір қ адам алдында тұ ратын қ ызмет кө рсету саласымен толық тырылады. Дамығ ан елдерде қ ызмет кө рсету ү лесі 60-73 пайызды, атап айтсақ Жапонияда 66 пайызды, Ұ лыбританияда жә не Германияда 71 пайызды қ ұ райды.

Қ азақ стандағ ы заманауи қ ызмет нарығ ы айтарлық тай ө згерістерге ұ шырады. Ол сұ раныс пен ұ сыныстың динамикалық тұ рақ ты ө суімен сипатталады. Шаруашылық субъектілер қ ұ қ ық тық жә не экономикалық дербестік жағ дайында бола отырып, аталғ ан саланың динамикалық дамуының алғ ышарты болып табылады. Қ ызмет кө рсету нарығ ы бә секелес кә сіпорындармен толығ а отырып, ө з кезегінде кө рсетілген қ ызмет дең гейлерінің біртіндеп ө суіне, сонымен қ атар қ ызмет кө рсету аумағ ының кең еюіне жағ дай жасады. Қ азақ станның ішкі жалпы ө нім қ ұ рылымындағ ы қ ызмет кө рсету ү лесі жағ ынан Достастық мемлекеттер арасындағ ы ең жоғ арғ ылардың бірі болып табылады (ТМД бойынша орта есеппен 44 %).

Қ ызмет кө рсету экономикада маң ызды тарихи рө л атқ арғ ан. Жекелеген қ ызмет кө рсету тү рлерінің маң ыздылығ ы қ айта ө ндіру жү йесіндегі ү здіксіздікті қ амтамасыз ететін ө неркә сіп саласында, тарату ү рдістерінде, материалдық ө ндіріс ө німдерін алмастыру мен пайдалануда қ ызмет кө рсетумен байланысты болып келеді. Ал қ ызмет кө рсетудің ө зге тү рлері адамды дамытуғ а, оның білім жә не мә дени дең гейін кө теруге, денсаулығ ын жақ сарту жә не бос уақ ытты ұ йымдастыруғ а қ атысты. Осығ ан байланысты «қ ызмет кө рсетудің» экономикалық категория ретіндегі мә нін ашуғ а негіз болатын талдау жұ мысын жү ргізген жә не «қ онақ ү й қ ызметі», «қ онақ ү й кә сіпорны», сондай-ақ «тұ тынушы» секілді категориялардың дефинициясын айқ ындап алғ ан жө н.

Қ ызмет кө рсету нарығ ындағ ы ұ сынылатын ө нім жалпы алғ анда да немесе жекелеген сегменттерінің ө зінде де тауарлық нысандағ ы ө німдерден ө з сипаты жағ ынан анағ ұ рлым ерекшеленіп тұ рады.

Қ онақ ү й қ ызметіндегі басты ерекшеліктер тауарғ а қ арағ анда негізінен экономикалық категория ретіндегі қ ызметтің маң ыздылығ ынан туып жатады. Ғ алымдардың ең бектерінде қ ызмет кө рсету ең алдымен ө ндірісті жү зеге асырудағ ы қ ызметтің тү рлері жә не оғ ан жұ мсалатын шығ ын тұ рғ ысынан, пайдалы нә тиже кө рсету позициясы тұ рғ ысынан, тұ тынушының қ ажеттілігін қ анағ аттандыру немесе одан пайда кө ру, ә рекет ету тү рлері жағ ынан, тұ тынушыларғ а арналғ ан ә р тү рлі қ ызметтерді орындайтын кең ауқ ымдағ ы сала ретінде, сондай-ақ жалпы ең бек ө німі кө зқ арасы тұ рғ ысынан қ арастырылғ ан. Осылайша, америкалық маман Т.Хилл пайымдауынша, «қ ызмет кө рсету – қ андай да бір экономикалық бірлікке тиесілі, ө зге экономикалық бірлік іс-ә рекетінің алғ ашқ ысымен алдын ала келісілген шарты негізінде жү зеге асырылатын тауардың немесе тұ лғ аның ө згеріске тү су қ алпы». Мұ ндай анық тама қ ызмет кө рсетуді тауар тү рінде не тікелей іс-ә рекет тү рінде кө рініс табатын экономикалық пайдалы іс-ә рекеттің нақ ты нә тижесі деп қ арауғ а мү мкіндік береді. Бұ л пікірді Э.М. Агабабъян жә не И.Н. Пузин қ олдай отырып, «қ ызмет кө рсету» ұ ғ ымының екі жақ ты мағ ынасы бар екендігін – а) ү рдіс ретіндегі ө ндірістік ә рекет тү рінде кө рінетін қ ызмет кө рсету эквиваленті; ә) нақ ты пайдалы ә рекет нә тижесі ретіндегі ө нім тү рінде кө рінетін пайдалы нә тиже эквиваленті – айтады. Л.И. Ерохина жә не Е.И. Башмачникова қ ызмет кө рсету туралы былай дейді: «нарық жағ дайындағ ы тауар, ең бек ө німі ретінде ө з дербестігін қ ызмет кө рсетудегі қ оғ амдық ө німнің жалпылығ ының бір бө лігі ретінде танытады[5]».

Қ ызмет кө рсетудің бұ дан да кең мағ ынасы экономикалық салауаттылық ретінде пайымдалады. Мысалы Ж.Б. Сэй (1767-1832) қ ызмет кө рсетуді талдай отырып, оның - «пайда тү сіретін қ абілеті бар бақ уаттылық тың ерекше тү рі» екендігі туралы шешім қ абылдады. Ол қ ызмет кө рсету мү мкіндігі – адамдарғ а ғ ана емес, табиғ ат қ ұ былыстары мен заттарғ а да тиесілі деп есептеді.

У.К. Шеденов жә не Д.К. Ильясов қ ызмет кө рсетудің мә нін қ арастыра келіп, қ ызметтің «ө ндірушілер мен тұ тынушылардың материалдық қ ұ ндылық тү ріндегі ең бек ө німі жайлы қ арым-қ атынасының жә не материалдық, бейматериалдық сипаттағ ы ә рі ә леуметтік мә дени мақ саттағ ы нақ ты тұ тынушыларғ а сә йкес жеке тапсырыстар тү ріндегі іс-ә рекеттерінің жү йесі» екендігіне кө ң іл аудартады. Бұ л кө зқ арасты Роберт С. Левис жә не Ричард Е. Чамберс те (Robert C. Lewis, Richard E. Chambers) бө ліседі, олар қ ызмет кө рсетуді «экономикалық субъектілердің, нақ тырақ айтқ анда ө ндіруші (сатушы) мен тұ тынушының (сатып алушы) тікелей ө зара ә рекеттесуінің нә тижесі» жә не олардың арасындағ ы ө зара ә рекеттің екі тү рін: тікелей қ арым-қ атынас жә не сыртқ ы ортаның бар екендігін кө рсетеді. Нә тижесінде ө зара қ арым – қ атынастың бірінші тү рі бойынша (тікелей қ арым-қ атынас) қ ызмет кө рсету ө ндірушіден тұ тынушығ а қ арай «тасымалданады», яғ ни мұ ндай қ ызмет тұ тынушығ а «кө рсетіледі». Аталғ ан тұ тынушы мен ө ндірушінің ә рекеттесу тү рінен мынадай ерекше мә селе кө рінеді – оның бейматериалдық сипатын танытатындай бейненің кө рінбейтіндігі, яғ ни сезілмейтіндігі. Ө зара ә рекеттің екінші тү рі (сыртқ ы орта) материалдық формағ а ие жә не олар тұ тынушы мен ө ндіруші арасындағ ы қ ызметтің бірінші ө зара іс-ә рекетінің тиімді жү зеге асырылуына мү мкіндік береді. Егер тікелей қ арым-қ атынас кез келген қ ызмет кө рсетудің міндетті шарты болып табылса, онда ө зара іс-ә рекеттің екінші тү рі – қ ызмет кө рсетудің кейбір тү рлері ү шін сыртқ ы орта қ ызмет кө рсету жү йесінің маң ызды элементі болып табылатынын (мысалы, қ онақ ү йлік қ ызмет ү шін), ал қ ызметтің басқ а тү рлері ү шін ол кө мекші элемент ретінде танылатынын (мысалы, заң ды қ ызмет ү шін) атап ө ту керек[5].

Осылайша, қ ызмет кө рсетудің ө ндіруші мен тұ тынушы кө зқ арастары тұ рғ ысынан екі жақ тылық мағ ынасы бар: ө ндіруші ү шін қ ызмет кө рсету ү рдісі немесе тұ тынушығ а қ ызмет кө рсету шығ ындарғ а байланысты ө ндірістік іс-ә рекетті білдіреді, ал тұ тынушы ү шін қ ызмет кө рсету – пайдалы ә сер немесе қ ажеттілікті қ анағ аттандыру. «Қ ызмет кө рсету» ұ ғ ымы дефиницияларының алуан тү рлілігіне қ арамастан автор қ ызмет кө рсету тү сінігінің мә нін Ф.Котлер анағ ұ рлым толық ашады деп есептейді. Оның анық тамасынан «қ ызмет кө рсету – бір жақ екінші жақ қ а ұ сынатын негізінен сезілмейтін жә не бір нә рсені иемденуге алып келмейтін кез-келген іс-шара немесе пайда» екендігі айқ ындалады. Дегенмен қ ызмет кө рсету – бұ л кү рделі жә не кешенді тү сінік, мұ нда қ ызмет кө рсетудің нақ ты табиғ атына да кө ң іл бө лу керек; егер материалдық қ ызмет кө рсету – соң ғ ы нысаны нақ ты ө німді жасау жә не ұ сыну болып табылатын материалдық ө ндірістің ө німі болса, бейматериалдық қ ызмет кө рсету субъективті тү рде қ абылданады. Бұ л топтағ ы кейбір қ ызмет кө рсетулердің бір қ атары сезілетін нақ ты заттық элементтерден тұ рса да, басты себеп - оның сезілмейтін қ асиетінде.

Ең бек ә рекетінің ә р тү рлерін байланыстыратын ортақ қ ызмет кө рсету – бұ л дербес тұ рғ анда заттық нысанғ а ие болмайтын ө ндірістегі экономикалық салауаттылық. Бұ дан туатын қ орытынды – қ ызмет кө рсету нарығ ы ө зге нарық тү рлеріне қ арағ анда мү лдем ө згеше. Мұ ндай ерекшеліктің екі тү рлі себебі бар: біріншіден қ ызмет кө рсету іс-ә рекет жү зеге асырылмай тұ рғ анда ешқ андай ұ ғ ымдық мә нге ие бола алмайды, мұ ндай ө нім қ ызмет кө рсету ү рдісінің ү стінде пайда болады; екіншіден қ ызмет кө рсету туралы ұ ғ ым кө птеген жағ дайда тұ тынушы толық бағ алай алмайтын арнаулы білім мен шеберлікті қ ажет етеді.