Азақстандағы қонақ-үй қызмет көрсету нарығының қалыптасуы мен дамуы

Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан бері жә не экономикадағ ы реформалар жү зеге асырылғ аннан бастап қ онақ -ү й қ ызмет кө рсетудің бизнесі ұ дайы ө згерістерге ұ шырап отырды. Кә сіпкерліктің бұ л тү рі сұ раныстың нарық тық ауытқ уына бейімділу болып шық ты. Қ онақ -ү й бизнесіндегі қ ызмет кө рсету ісі нақ ты экономикалық жә не қ аржы кө рсеткіштерге негізделеді, сонымен бірге олар қ алай болғ анда да бір бірімен байланысты, біріншіден қ оршағ ан ортамен, ал екіншіден ішкі ортамен. Мұ ның ө зіне ішкі фирмалық деп аталатын менеджментпен белгіленеді.

Қ онақ -ү й кә сіпкерлігінің қ ызмет жасаудың барлық кө рсеткіштері ішкі фирмалық менеджменттің тиімділігі арқ асында жұ мыс істеу шарттарының сыртқ ы щең беріне сай келе отырып, ө зіндік ерекшіліктерін де қ алыптастырады. Дә л осы ерекшіліктер тү бінде ә рбір кә сіпорынның келешегін айқ ындайды.

Егер де жалпы қ оршағ ан орта қ ызмет жасау ү шін тең жағ дайлар жасаса, ә р тү рлі факторлармен шектелген ө з мү мкіндіктеріміз нарық тарапынан нақ ты, қ орытынды жә не барынша обьективті бағ ағ а ие болады. нақ ты қ онақ -ү й қ ызметіне дә л осындай нарық тық қ ажеттіліктің обьективтілігі ә рбір кә сіпорынның тұ тынушы ү шін мү лдем ө згеше жә не жаң а қ ызмет тү рін жасауғ а деген ұ мтылысын тудырады.

Тұ тынушығ а тү сінікті жә не оның назарына кү шті жарнамамен жеткізілген іс-ә рекеттенудің ө зіндік ү лгісін қ алыптастыру қ ойылғ ан мақ сатқ а қ ол жеткізуге мү мкіндік береді. Сондық тан қ онақ -ү й қ ызмет бизнесінде ә р тү рлі бағ алау ә дістері қ олданылады. Белгілі бір критерий ретінде бірың ғ ай бағ алау базаның жоқ болғ андық тан, қ айсы-бір қ ызмет тү рін бағ алауғ а да негіз жоқ.

Мұ ндай бағ алаушы сипаттамалар қ онақ -ү й қ ызмет кө рсетумен айналысатын кә сіпорындардың ауқ ымды бө лігі біріккен жағ дайда да ғ ана пайда болады. Нә тижеде нарық та кө рсетіліп жатқ ан сервисті бағ алау жү йесін қ алыптастыруғ а мү мкіндік туады. Бұ л жерде кә сіопорындар ерікті бірлестікке кіруге міндетті емес, себебі кә сіпкерліктегі еріктік кез-келген рыноктың негізі болып есептеледі жә не сала ретінде қ онақ -ү й қ ызмет кө рсету рыногының даму дең гейін ө згеше бағ алау категориясы болып есептеледі.

2002 жылдың сә уір айында Қ азақ стандағ ы ірі қ онақ – ү йлердің ө кілдері «Анкара» қ онақ -ү йінде ө ткен бірлескен жиында қ онақ -ү йлер мен мейрамханалардың қ азақ стандық ассоциациясын қ ұ ру жө нінде шешім қ абылдады. Аталғ ан акция республиканың қ онақ -ү й саласында пайда болғ ан проблемалардан туындап отыр. Бұ дан басқ а туризмнің басқ а елдерде табыстың ауқ ымды бө лігін қ ұ райтынына кө з жеткізген Қ азақ станда соң ғ ы кезде туристік салада айтарлық тай алғ а жылжудың байқ алғ аны ә сер етті.

Аталмыш ассоциация қ азақ стандық нарық та туризмнің тиімді даму негізін қ алыптастыратын одақ болуы тиіс. Қ онақ -ү йлер мен мейрамханалардың бірігуі жергілікті нарық та бағ аны тең естіруге мү мкіндік береді жә не сатылымдарды кө бейтеді. Ассоциацияны қ ұ ру - ол нарық заң дарынан туындағ ан қ ажеттілік. Республиканың қ онақ -ү й саласында біраз қ иыншылық тар пайда болды. Жекешелендірудің нә тижесінде бұ л қ ызмет кө рсету жү йесі жеке меншік иелердің қ олында қ алды. Егер бұ рында сала проблемаларын шешумен коммуналдық шаруашылық министрлігі мен сауда министрлігі айналысса, бү гінде бұ л іс жеке адамның тірлігі. Сонымен бірге аталғ ан сала ерекше болып есептеледі: қ онақ -ү й мен мейрамхана қ ызметтеріне қ арай іскер адамдар мемлекеттің ә л-ауқ атын бағ алайды, қ онақ тар ү шін – бұ л елдің имиджі іспеттес.

Ассоциация бірқ атар маң ызды мә селелерді шешуге бел буды: қ онақ -ү й бизнесін озық технологиялармен қ амтамасыз ету; халық аралық ұ йымдарғ а кіру; маркетингтік қ ызметтерді жү ргізу.

Қ онақ -ү й бизнесінің дамуына мемлекет те ө з ү лесін қ осуы тиіс. Қ онақ -ү йлер ауқ ымды қ аражат сала қ ызметіне жататындық тан жергілікті жеке капитал арқ ылы оны кө теру мү мкін емес. Мемкелет ү кімет арқ ылы қ онақ -ү йлермен бірлесіп, бағ алардың, салық салу жә не кедендік алымдар процесінің мемлекетік реттелуін кө здейтік заң дық базасын жасау тиіс.

Қ азақ станда 2004 жылы 385 қ онақ -ү й жұ мыс істейтін. Олардың кө бісі қ алыптасқ ан дә стурлер мен жақ сы атақ қ а ие болып отыр. Қ азақ станның ірі қ онақ -ү йлері «Анкара», «Рахат-Палас», «Достык», «Премьер-Медеу», «Казахстан» негізінен оң тү стік астанада орналасқ ан. Бұ дан басқ а Астанада заманауи қ онақ –ү й жү йесі етек жаюда. Қ онақ -ү йлер қ ызметінің негізгі кө рсеткіштері 6 кестеде кө рсетілген[2].

Кө рсетілген мә ліметтерге қ арасақ барлық кө рсеткіштер жалпы істейтін адамдар санынан басқ а ө суге бағ ытталғ ан. Бұ л қ онақ -ү йлер санынын ө суі мен олардың қ ызметінің кең еуіне байланысты. Бірақ кадр мә селесіне келгенде жұ мыс істейтіндердің бір бө лігі тұ рақ ты қ ызметкерлер емес, себебі олар тек қ арбалас маусымдарда ғ ана жұ мыс істейді.

Жалпы алғ анда бұ л экономикалық жә не белгілі бір дә режеде саяси категория мен оны жұ зеге асыру нә тижесін сыртқ ы жағ дай жә не оның макро мен микродең гейде ә сер ету мү мкіндігі аясында қ арастыру қ ажет.. Бұ л жә йт қ оғ амдық маң ыздылығ ы бар факторларды басқ ару мү мкіндігі мен қ ызмет етуді жалпы ынталандарудың ең тиімді жағ дайын қ алыптастыру ү шін макроменеджмент кө зқ арас тұ рғ ысынан маң ызды болып отыр.

Мұ ндай басқ арудың бү гінгі таң да қ ызметтің заң дылығ ын тексеру болып тү сіндірілетін лицензиялау мен бақ ылауғ а еш қ атысы жоқ. Бү гінгі нарық та бақ ылау деп біз кә сіпкерлердің ық палды бө лігінің ситуацияны басқ ара алатындығ ын жә не олардың сол ситуацияғ а сә йкес тиімді бағ дарламаны жасай алатындығ ын тү сінеміз.

Экономикалық келісушілік демократиялық қ оғ амның ережелеріне сай қ атысушылар тарапынан қ абылданатын шешімдер ерікті тү рде қ абылданатындық тан айрық ша маң ызғ а ие болып отыр. Кө пшіліктің шешімдерді ерікті тү рде қ абылдайтыны оларды жү зеге асыруғ а тиісті қ адамдар жасалынатынын кө рсетеді. Мұ ның ө зі қ оршағ ан ортаны қ алыптастыру процесіне қ айсы бір экономикалық келісушілік қ атысушыларының ық палының тиімділігін арттырады. Мү дделер бірлігі бар жерде, мақ саттар бірлігі болады, ал ол іс-ә рекет бірлігіне ә келеді. Осындай жолмен барлық ө ркениетті елдерде ортақ проблемалары бар кә сіпкерлердің белсенділігі арқ асында нақ ты бір саланың қ ажеттіліктерін жү зеге асыруғ а септігін тигізетін сыртқ ы жағ дай жасалынады. Сондық тан қ оршағ ан ортағ а ә сер ететін шешімдерді қ абылдауда экономикалық келусішілікті қ онақ -ү й қ ызметінің бизнес дең гейін бағ алау элементі деп қ абылдауғ а болады.

Айта кету керек, ә лемдік индустриалды қ ауымдастық ә р тү рлі саладағ ы тиісті технологиялардың дең гейі кү шейуі мен дамуы нә тижесінде жыл сайын материалдық ө нім емес, керісінше кө птеген қ ызмет тү рлерін ө ндіреді жә не кө рсетеді. Қ онақ -ү й қ ызмет тү рлерінің дамуы мейлінше ың ғ айлылық жасауды, байланыстың заманауи озық ақ параттық, коммуникативтік, компьтерлік, модемдік жү йелерінің болуын, клиентке ү йреншікті болғ ан дең гейде прокатты сервистің жақ сы дамығ ан жү йесінің болуын, жергілікті ерекшіліктерге негізделген қ осымша сервистің болуын талап етеді. Сө йтіп, қ ызмет кө рсететін салалар белгілі дә режеде дамитын болады, ал қ онақ -ү й бизнесінде ұ қ састығ ы жоқ, ө зіндік таң басы бар, қ айталанбайтын ерекше қ ызмет тү рлерінің жү йесі қ ұ рылады.

Салалық сипаттағ ы шешімдерді қ абылдауда экономикалық келусішілік кез-келген бизнестің қ оршағ ағ ан ортасы ретінде жалпығ а бірдей кө рсеткіштермен ө лшеуге болады- табыс, шығ ыс, бағ а, ө німділік жә не т.б.. Сондық тан экономикалық категория ретінде қ арастырылатын экономикалық келусішілік кә сіпкерлікті бағ алаудың жасанды кө рсеткіштерін қ ұ растыруды талап етпейді. Ол бұ л мә селеде бір жағ ынан кә сіпкерлер тарапынан, екінші жағ ынан рынок қ атысушылары тарыпынан тү сіністіктің бар болғ анын кө рсетеді.

Тү сіну керек, экономикалық келусішілік оң тайландыру міндетін компьютер емес, кә сіпорын емес, кә сепкердің нақ ө зі шеше алатынын кө здейді, себебі бизнестің сыртқ ы жағ дайын ескере келсек, шешім қ абылдау процесінде кө п позиция бойынша біраз мә мілергершілікке бару керек болады.. Ал ол міндетті қ азіргі жағ дайда компьютер атқ ара алмайды. Мү мкін келешекте адамның қ асиеттері бойына жинап алғ ан компьютер пайда болатын шығ ар. Сондық тан аталғ ан категория адами қ арым-қ атынастарғ а, оның ішінде персоналдың, бюджеттің, тү рлі басымдық тардың басқ арылуын қ амтитын, менеджментке тә н.

Сонымен экономикалық келісушілік кері байланыс немесе кері ә сер ету принципін пайдалана отырып, тү рлі қ оғ амдық маң ызы бар проблемалар мен міндеттерді шешу ісіне нарық субъектілерінің мейлінше санын саналы тү рде қ атысуына мә жбү рлеуге мү мкіндік беретін ә леуметтік-экономикалық категория болып шығ а келеді.

Ө зінің жоғ ары тиімділігінің арқ асында біздің елдегі туризм ұ лттық экономиканың басымды бағ ыттардың бірі ре тінде қ арастырылуда. Туризм индустриясының тұ рақ ты дамуын қ амтамасыз ету мақ сатында туристік салада бірың ғ ай мемлекеттік саясат ә зірленіп, белгіленген.

Туризм жә не спорт облыстық басқ армаларының қ ызметін ү йлестіру, туристерге сапалы қ ызмет кө рсету мә селесінде туристік ұ йымдарғ а практикалық кө мек кө рсету жө нінде жұ мыс жү ргізілуде. Туристік ұ йымдар басшыларының тиісті министрлік пен ведосмстволар ө кілдерімен кездесулер ө ткізілуде.

Қ азақ станда туристік сұ раныстың заманауи стереотиптерін қ анағ аттандыру ү шін ресурстардың бірегей ү йлесімі бар. Елдің территориясында ә р тү рлі функционалдық арналуы бар, ә р тү рлі сыйымдылығ ы жә не жайлылық дә режесі бар, жыл бойы рекреациялық -туристік қ ызметке ың ғ айлы 80 негізгі ландшафтты-рекреациялық аймақ бар.

Республика қ ызық оқ иғ алы турларды ұ йымдастыру ү шін ресурстарғ а бай: спорттық жә не таулы туризм, альпинизм, қ ұ зғ а шығ у, дельтапланеризм, таулы жә не жазық шаң ғ ы, шанамен сырғ алау. Республикада таулы қ онақ -ү йлер, спорт базалар мен бальнеологиялық курорттарды ашуғ а тамаша мү мкіндіктер бар. Алматы облысында мысалы, «Хан Тенгри» атты халық аралық альпинистік лагерь қ ұ рылып, жұ мыс істеуде. Таулы ө зендер мен Алакө л, Зайсан, Балхаш кө лдерінде, Бухтарма жә не Қ апшағ ай су қ оймаларында жә не Каспийде су туризмі жақ сы дамып келе жатыр[2].

Республикадағ ы туризмнің дамуындағ ы проблемалар шешу кезенінде тұ р, бірақ -та ә лі кө п мә селелер шешілмеген. Бү гінгі таң да Қ азақ станда қ ажетті атрибуттары – жарнама, сауда қ ызметі, кө лік, орнастыру, тамақ тандыру - бар туризмнің біртұ тас жү йесі ә лі қ алыптаспағ ан. Ол қ алыптасу кезең ін басынан ө ткізуде.

Қ онақ -ү йлердің қ ызметін талдау ең кө п ү лес салмақ тың шағ ын қ онақ -ү йлер 69 % мен қ аладағ ы қ онақ -ү йлерге тиесілі екенін кө рсетті. Сонымен қ атар ірісінен басқ а барлық қ онақ -ү йлер тү рлердің саны ө суде.

Туризмнің даму қ арқ ынын республиканың экономикалық жә не ә леуметтік дамуының тө мен дең гейі тежеу болып отыр. Біздің елді туризмді экспорттаушы ел қ атарына қ осуғ а болады, себебі бізге шетелге жіберуден шетелдік туристерді қ абылдау ә лдеқ айда пайдалы. Атап ө ту қ ажет, жалпы алғ анда республиканың туризм саласында туристердің шетелге шығ уы басымдырақ болуда. Кетіп бара жатқ ан туристердің легі тұ рақ танданды жә не орташа есеппен жылына 700 мың ғ а жуық адамды қ ұ райды. Оның басым бө лігі шетелге коммерциялық мақ сатпен шығ ады.

Қ азақ станның ө зі туристік тұ рғ ыдан алғ анда ө те қ ызғ ылық ты аймақ. 1 ғ асырдан біздің заманымызғ а дейін елдің бай тарихы, сирек кездесетін материалдық тарихи ескерткіштер, тө л мә дениет, саяси тұ рақ тылық, емдік су жә не лай кө здері, елдің ашық тығ ы жә не оның ынтымақ тастық қ а дайындығ ы- осының барлығ ы туристік инсдустрия мен қ онақ -ү й рыногының қ арқ ынды дамуына негіз бола алады.

Туризмнің экономиканың толық қ анды сала ретінде дамуы қ оғ амдық санада жә не халық тың психологиясында батыл ө згерістерді кө здейді.

Сала проблемасын қ арай келе, оның жеткіліксіз ғ ылыми дамуын мойындау керек. Себебі бізде туризмнің ұ зақ мерзімді дамуын кешенді болжаумен, оның территориалдық ұ йымдастыруымен айналысатын ғ ылыми қ урылымдар жоқ тың касы.

Осы тұ рғ ыдағ ы бірлі-жарым іс-ә рекеттер салағ а арналғ ан кадрлар даярлау жү йесінің жоқ тығ ына байланысты жеткілікті кә сіби дең гей туралы айтуғ а негіз бола алмайды. Республикада туризмге, оның халық тың рухани жә не мә дени дамуына, тұ лғ ааралық байланыстардың, саяси, экономикалық жә не мә дени байланыстардың нығ аюына беретін мү мкіндіктеріне айтарлық тай кө ң іл бө лінбегендіктен мектептен бастап кең бұ қ арағ а тиісті білім беруді ұ йымдастыру қ ажет, сондай-ақ туристік мамандардың мә ртебесін кө теруге бағ ытталғ ан іс-шараларды ә зірлеу жә не жү зеге асыру қ ажет.

Сырттан келетін туризмнің жағ дайы қ азір кө ң іл кө ншітпейді. Бұ л жә йт Қ азақ стандағ ы қ онақ -ү й рыногының дамуына ө з ә серін тигізуде. Шетелдіктер қ ызығ ушылығ ының ең қ айнағ ан кезі 1994 жыл болды. Республикағ а іскерлік, жеке жә не танушылық мақ сатпен 450 мың туристер келген болатын. Бірақ 1996 жылы олардың саны 141, 1 мың ғ а дейін азайды. Сондай-ақ шетелдік туристердің елде болу мерзімі қ ысқ арды. Республика шетелдік қ онақ тар ү шін тартымды болмай кетті. Оғ ан туризм инфрақ ұ рылымының дамымағ андығ ы жә не материалдық -техникалық базаның нашарлығ ы себеп болды. Қ олданыстағ ы орналастыру қ ұ ралдары ың ғ айлылық пен техникалық жарақ тандырудың тө мен дең гейімен ерекшеленеді. Бұ л отандық туристік қ ызметтің бә секеге тө теп бере алмайтынын кө рсетті. Халық аралық стандарт дең гейіндегі сервисті Алматыда тек жекелеген жоғ ары кластағ ы қ онақ -ү йлер ғ ана кө рсете алады: 5 жұ лдызды қ онақ -ү йлер- «Риджент Алматы», «Хаят- Ридженс», «Достык» қ онақ -ү йі, 3 жұ лдызды қ онақ -ү йлер «Астана» жә не «Премьер Алатау», сондай-ақ Астана қ аласындағ ы 5 жұ лдызды отель –«Астана –Интерконтиненталь». Бірақ олардың қ ызметтері тым қ ымбат, сондық тан шетелдік туристердің тек азғ антай ғ ана бө лігі ғ ана оғ ан жү гінеді[2].

Сырттан келетін туризмнің дамуын тежеуйтін факторларды айта келе, табысты ұ лғ айтатын жә не туристік сапарлардың қ ұ рылымын жақ сартатын бірқ атар жағ ымды факторлардың ә серін мойындамауғ а болмайды. Олар шетелдік валюталардың жоғ ары сатып алу қ абілеті, игерілмеген ө тіс рыноктардың болуы мен шетелдік компаниялардың капиталын салу салалардың кө птігі; ТМД жә не Қ азақ стан территориялары бойынша жү ру еркіндігі, бұ рында шетелдіктерге баруғ а болмайтын келешегі бар аймақ тардың дамуы, сондай-ақ шетелдік қ онақ тарды қ абылдауғ а дайын жаң а қ алалар санының ө суі.

Саланың дамуы ү шін туризм сипатының ө згеру қ ажеттілігі де маң ызды болып отыр. Ө ткен жылдары ол топтық туризмді ұ йымдастыруғ а негізделген болатын, осы уақ ытта ә лемдік тә жірибе туристердің басым бө лігі жеке-дара саяхаттауғ а қ ұ мар екенін кө рсетті. Осы мә селені қ онақ -ү й бизнесінің дамуы келешегін белгілеген кезде есепке алу қ ажет.

Туризм индустриясы алдында тұ рғ ан проблемаларды шешу ү шін экономикалық ынтымақ тастық тың ә р тү рлі формаларын пайдалану қ ажет: шетелдік инвесторлармен бірлесіп фирмаларды қ ұ ру, жаң а тү ристік объектілерді салу, жеке бастамашылық қ а еркіндік беру.

Туризм жә не қ онақ -ү й шаруашылығ ының статитикалық есебін жақ сарту қ ажет, министрлік пен ведомстволармен, кедендік қ ызметпен, Қ Р мемлекеттік шекарасын қ орғ ау қ ызметімен іскерлік байланыс орнату керек.

Саланың кө з жетерлік келешегі ү міт ұ ялатады. Мамандар ә лемдік туристік рыногында Қ азақ стан маң ызының ө суін болжауда.

Бірақ елдің туристік ә леуетін тиімді пайдалануын армандай келе, саланың басты жә не кезек кү ттірмейтін міндетін есте сақ тау қ ажет- саланың заманауи инфрақ ұ рылымы мен халық аралық стандартқ а жауап беретін орналастыру секторын қ ұ ру.

Туристер мен басқ а да келушілер санының ө суі қ онақ -ү йлердің қ ызметіне ә сер етуде. Атап ө ту қ ажет, бү гінгі таң да қ онақ -ү йлердің бесекелесі ретінде жиһ аздалғ ан пә терлер мен коттедждер жалғ а беретін ү й шаруашылық секторы болып отыр.

Қ азақ стан республикасының туристерді тарту мен демалысты ұ йымдастыру ү шін климаттық, табиғ и жә не басқ а да жағ дайы бар Бірақ ол ү шін - -қ ызмет кө рсету саласының сервисін, жолдардың сапасы мен ө ткізу қ абілетін, кө лік қ ұ ралдарына техникалық қ ызмет кө рсету сервисін жақ сарту, сондай-ақ туристік кә сіпорындар мен қ онақ -ү й шаруашылығ ының материалдық -техникалық базасын дамыту, туристік базаларда, қ онақ -ү йлер мен мейрамханаларда қ ызмет кө рсету сапасын жақ сарту керек.

Жалпы алғ анда, қ онақ -ү й бизнесінде нақ ты кө рсеткіштер ө скен кезде жұ мыс істейтіндердің саны азаяды.

Қ азіргі таң да туристік ұ йымдардың балансында орналастыру қ ұ ралдардың жалпы саны 19 мың орынды қ ұ райды, барлық номерлердің саны 9838, ол дегеніміз бір номердің орташа сыйымдылығ ы 2 адам. 2002 жылы Қ азақ станда 195 қ онақ -ү й жұ мыс істесе, 2001 жылы олардың саны 165 тұ ғ ын.

Республикадағ ы саяхаттап жү ргендердің саны отандық туристер ү шін қ онақ -ү йлердің сыйымдылығ ы 8 есе ө су қ ажеттілігін байқ атады. Ал шетелдік туристер ү шін 5 есе. Сө йтіп қ онақ -ү й қ орының сыйымдылығ ын 41, 8 мың орынғ а, шетелдік туристер ү шін 1, 7 мың орынғ а жеткізуге болатынын кө рсетеді[4].

Жалпы алғ анда Қ азақ стандағ ы қ онақ -ү й сервисінің дамуы қ арқ ынды. Оны келешегі бар қ ызмет қ атарына жатқ ызуғ а болады.