Спрадвечна беларуская лексіка і яе падгрупы.

Спецыфіку лексічнай сістэмы беларускай мовы складаюць, безумоўна, уласнабеларускія словы, якія адносяцца да перыяду фарміравання і развіцця самастойнай беларускай народнасці, а пасля нацыі. Перыяд ад 14 ст. – да нашага часу.

- назвы атмасферных з’яў і паняццяў: заранка, золак, надвор’е¸ спёка, цемра.

- назвы часавых і прасторавых паняццяў: сакавік, красавік, палетак, прастора.

- назвы абстрактных паняццаў: абавязак, абставіны.

- назвы тэрміналагічнага характару: клічнік, прымаўка.

- назвы дзеянняў і працэсаў, псіхалачічнага стану: адказаць, адлюстраваць, спачуваць, хіліць.

- словы: абапал, бусел, будаваць, ачуняць, гаспадар, сяліба, сейбіт, гаворка, гушчар, здань, абрус, волат, лазня, клопат, алешнік, вясёлка, хвароба, хустка.

Фанетычныя прыкметы:

- поўнагалоссе: вораг, салодкі

- прыстаўныя: вокліч

- спалучэнне ры, лы: дрыжаць

На якія групы падзяляецца сучасная беларуская лек-
сіка паводле паходжання?

Паводле крыніц і характару паходжання ўся беларуская лексіка падзяляецца на дзве фупы:

I - спрадвечна беларуская (агульнаславянская, усходнеславян-ская і ўласнабеларуская);

II - запазычаная.

3. У чым спецыфіка спрадвечна беларускай лексікі?

Спрадвечна беларуская лексіка - гэта словы, якія існуюць у беларускай мове спакон вякоў (яны перайшлі з агульнаславянскай ці ўсходнеславянскай моў або ўтварыліся на ўласна беларускім лексічным матэрыяле). Яе падгрупы і называюцца адпаведна: агульнаславянская, усходнеславянская і ўласнабеларуская.

4.Чым характарызуецца агульнаславянская лексіка?

Агульнаславянская лексіка бытуе ў беларускай і ішпых славянскіх мовах:

хлеб (у беларускай і рускай); хліб (ва ўкраінскай); сНІеЬ (у польскай і чэшскай); хляб (у балгарскай).

Гэта словы, атрыманыя з праславянскай мовы. У тэматычным плане агульнаславянская лексіка вельмі шырокая - ахоплівае ўсе сферы матэрыяльнага і духоўнага жыцця. Да прыкладу: чалавек, рука, вока, вада, лес, зіма, зямля. Сюды адносіцца большасць займеннікаў і службовых слоў.

! У беларускай мове агульнаславянскія словы набылі своеасаблівае фанетычнае аблічча і характарызуюцца поўнагалоссем, дзеканнем, цеканнем, яканнем, наяўнасцю прыстаўных гукаў: палон, дзесяць, спяваць, возера. Гэтая лексіка складае прыкладна чвэрць усіх слоў, якімі мы карыстаемся.

5.Чым характарызуецца ўсходнеславянская лексіка?

Усходнеславянская лексіка бытуе ва ўсіх усходнеславянскіх мовах: дзед, сястра, маці, куст, сям я, бяроза, воўк.

Фарміраванне і ўзбагачэнне слоўніка ўсходнеславянскага перыяду адбывалася пераважна за кошт уласных рэзерваў мовы: ад агульнаславянскіх слоў утвараліся ўсходнеславянскія: ад сяло - селянін, ад племя - пляменнік.

Словы ўсходнеславянскай лексікі знаходзім ва ўсіх сферах гаспадарчага, грамадска-палітычнага і культурнага жыцця: жапейка, вяроўка, сорак, трэць, тулава, шчака, карова, мяцеліца, пагост, сутнасць.

6. У чым галоўная адмвтнасць уласнабеларускай лексікі?

Уласнабеларуская лексіка бытуе толькі ў беларускай мове: берасцянка, лявоніха, сківіца, араты, ухапіць.

Гэтыя словы складаюць нацыянальную спецыфіку беларускай мовы ў параўнанні з лексічным складам рускай і ўкраінскай моў.

Узнікненне ўласнабеларускай лексікі звязана з фарміраваннем беларускай народнасці і нацыі. Сюды адносяцца словы, якія:

- сталі ў беларускай мове агульнаўжывальнымі: абапал, ачу-шіць, поспех, волат;

-утвораны ад агульнаславянскіх каранбў з дапамогай менавіта беларускіх словаўтваральных сродкаў: авечка, печка, сцежка, спявак, сейбіт;

-перайшлі ў літаратурную мову з беларускіх гаворак: сківіца, хустка, аберуч;

- абазначаюць уласнабеларускія этнічныя паняцці: дранікі, мачанка, зацірка, батлейка.

7. Што ўяўляв сабой запазычаная лвксіка і як яна з'яві-
лася ў бвларускай мовв?

Запазычаная лексіка - словы іншамоўнага паходжання: з рускай (бальшавік, ваенрук, ураўненнё); з польскай (цуд, тлусты, пакунак); з грэчаскай (гіпотэза, камедыя, філасофія); з лацінскай (глобус, акварыум, натарыус) і.г.д.

Гэтая лексіка пранікала ў беларускую мову на працягу ўсяго яе развіцця па розных прычынах, асноўныя з якіх - сацыяльна-эка-намічныя і дзяржаўна-палітычныя кантакты між народамі. Працэс запазычання можа ісці непасрэдна з моў-крыніц або праз пасрэдніцтва іншых моў (словы з неславянскіх моў часцей за ўсё пранікаюць праз рускую і польскую, радзей - праз чэшскую мову). Шляхоў запазычання два: 1) вусны - пры непасрэдных моў-ных зносінах носьбітаў розных моў; 2)пісьмовы (праз пераклады і кнігі, праз сродкі масавай інфармацыі і афіцыйныя дакументы, праз прьіватнае ліставанне).

Самыя даўнія запазычанні з неславянскіх моў у беларускую мову праніклі з грэчаскай, лацінскай, татарскай, італьянскай, фран-цузскай, нямецкай. У наш час слоўнік значна папоўніўся англійскімі словамі, што з'яўляецца вынікам развіцця гандлю, бізнесу, марке-тынгу, актывізацыі кантактаў паміж дзяржавамі.

СПРАДВЕЧНА БЕЛАРУСКАЯ ЛЕКСІКА: Уласная лексіка — гэта сукупнасць слоў, якія спрадвечна бытуюць у беларускай мове. У складзе гэтай лексікі выдзя-ляюцца агульнаславянскія, агульнаўсходнеславянскія і бела-рускія словы.