Оқу жылдамдығы

Оқ у жылдамдығ ы – бұ л мә тінді шапшаң оқ и отыра қ абылдайтын темп тү рі.

Адам ауызекі сө йлеуінің орташа жылдамдығ ы адамның жү йке жү йесіне байланысты минутына 100-180 сө з шамасында тоғ ысады. Мә тінді дауыстап оқ удфң дә л осы жылдамдығ ы оның біруақ ытта ойлауының оптималдығ ы болып табылады.

Айтылғ андай, ақ ыл-ойында кемістігі бар балалардың жылдам оқ у біліктілігін дамыту – біршама ұ зақ процесс. Тек 6-шы сыныпта ғ ана оқ ушылардың негізгі қ ұ рамы ауызекі сө йлеудің темпінде оқ у процесіне жақ ындай бастайды, бірақ тіпті 8-сыныптың ө зінде мақ сатсыз жұ мыс арқ ылы кө птеген оқ ушылар ересектердің оқ у дең гейіне жете алмайды.

Қ алыпты жағ дайда жылдам оқ у дегеніміз – екпінмен дауыстап оқ удың сө йлеудің екпінімен сә йкес келуі, ал саналы оқ у оқ ушының анық, дә л оқ ып, мә тіннің мазмұ нын терең тү сінуімен айқ ындалады. Хаттамада оқ уғ а кеткен уақ ыт, оқ у ә дісі жә не сұ рақ тарғ а берілген жауаптар тіркелді. 3-сынып балаларының дұ рыс оқ уын талдау кезінде ақ аусыз оқ ып жү рген балалардың ө зі сө здегі ә ріп саны кө бейген кезде мү діріп, қ атені кө п жіберетіні анық талды. Ү ш ә ріптен тұ ратын сө зді барлық оқ ушылар қ атесіз оқ иды. Тө рт ә ріптен тұ ратын сө зден 30 пайызы қ ате жіберді, ал 5-6 ә ріптен тұ ратын сө зді оқ ығ ангда оқ ушылардың 40-50 пайызы жаң ылысты. Ал 8 жә не одан да кө п ә ріптен тұ рытын сө здерді оқ ығ анда балалардың 60 пайызы мү дірді.Барлығ ына тә н ортақ қ ате қ айталау, орын ауыстыру болып келеді.

Оқ у кезінде оқ ушылардың бір дыбысты қ айталай беруі дауысыз дыбыстардың сө здерде кө п кездесуінен, яғ ни буын-буынғ а бө ліп оқ уы нашар жетілгенінен, сонымен бірге кө ру арқ ылы қ абылдау қ абілетінің тө мендігінен де болуы керек. Кө птеген жағ дайларда олар ә ріптеп оқ ып, міндетті тү рде буындарды бірнеше рет қ айталайды. Мысалы: ав-автор-лар-лар. бас-бас-пахана. Мұ ндайдың кө п қ айталануын ақ ыл-есі кем балалардың кү рделі қ ұ рамды сө здерді есте сақ тау қ абілетінің тө мендігінен деп тү сіндіруге болады, сондық тан да ә лгіндей қ айталаулардың болуы заң ды. Сө здік қ орларының тө мендігі де баланың ой қ орытып тү сінуін жә не сө з бейнесін шапшаң қ абылдауын тежейді. Ақ ыл-есі баяу балаларғ а тә н шартты байланыстардың сылбырлығ ы қ алыптасқ ан ә дістермен жұ мыс істеуді қ иындатады. Оқ ушылар қ ысқ а сө зді, сө йлемдерді оқ ып ү йреніп қ алады да, кө п ә ріптен тұ ратын сө здер олар ү шін жаң а қ иындық тар туғ ызады. Н.К.Сорокинаның зерттеулерінде ақ ыл-есі кеш даму процестерінде ойлау жә не қ абылдау буындары аналитикалық кезең де бір-бірімен байланыссыз жататындығ ын сондық тан сө здерді жиі қ айталап, сол сө здердің мә нін тү сіндіруге тырысу керектігін айтады. Сонымен, балалар оқ ығ анда «сү йді» деген сө здің орнына «сү йеді» деп, «кө рдім» деген сө здің орнына «кө ремін» деп, «ойлашы» деген сө здің орнына «ойлаң даршы» деп, «жұ мысшы» деген сө здің орнына «жұ мысшылар» деп, т.б. оқ иды.

Оқ ушылардың барлық кезең дегі оқ у сатысында шатастыру мен мағ ына ауыстырудың кездесуі фонематикалық есту жә не артикуляциялық аппараттардың дұ рыс дамып жетілмегендігінің салдары болуы мү мкін. Балалар былай оқ иды: «қ алқ ысыз» деген сө здің орнына «қ алтқ ышы», «ү йретемін» деген сө здің орнына «ү йгететін», «ағ аштан» деген сө здің орнына «ағ астан», т.б.

Ә ріптердің орындарын ауыстырып, басқ а ә ріптерді қ осып оқ удың бә рі жоғ арыда айтылғ ан сырқ аттардың салдарынан деп тү сіндіруге болады.

Сыныпқ а барғ анда кө птеген қ ателер тү зеледі, бірақ қ айталау мен ә ріптердің орнын ауыстыру есту қ абілетінің дұ рыс жетілмеуі ә серінен екенін айта кету керек.

Ақ ыл-есі кем оқ ушылардың дұ рыс оқ уын жетілдіру ү шін тө мендегідей шарттарды сақ тау керек:

1. Мұ ғ алімнің бақ ылауымен кү нделікті оқ ып жаттығ уды ұ йымдастырып отыру. Сабақ тың 25-30 минутын тек оқ уғ а бө лу.

2. Оқ у кезінде қ ателердің алдын алып жә не уақ ытылы тү зетіп отыру.

Дұ рыс оқ уғ а мү мкіндік туғ ызатын арнаулы ә дістерді ұ сынамыз:

1. Сө з, ә ріп, дыбыстар талдауы. Сыныпта қ иын сө здермен жұ мыс істеу. Қ иын сө здер буынғ а бө лініп оқ ылады, талданады, қ иылғ ан ә ріптерден сө здер қ ұ растырылады. Сонан соң баяу ырғ ақ пен оқ ылады.

2. Кестедегі қ иын сө здер мен сө йлемдерді оқ у. Оны оқ ушыларалдымен буынғ а бө ліп содан соң бірге оқ иды.

3. Тақ тағ а жазылғ ан шағ ын мә тіндерді оқ у. Мә тіндегі оқ ушылар жиі қ ате жіберетін сө здер іріктелініп жазылады: дауыссыз дыбыстардан жасалғ ан сө здер, жуан, жің ішке белгілері бар, қ ұ рамында «е», «я», «ю» ә ріптері бар, тағ ы басқ а сө здер.

4. Оқ ушылардың мә тін ішінен ө зі таң дап алғ ан қ иын сө здерді мұ ғ алімнің кө мегімен оқ уы.

5. Сө здердің мә нін уақ ытылы тү сіндіріп отыру.

6. Ә ң гіменің қ иын бө лігін сынып болып хормен ә ндетіп оқ у. Осы оқ ылғ ан мә тінді нашар оқ итын оқ ушыларғ а қ айта оқ ыту.

7. Оқ у кезінде кө рсеткіш пайдалану. Кө рсеткіш кітап беттерінде жұ мыс істеуді жең ілдетеді, сө зді толық жә не дұ рыс кө ріп, қ адағ алап қ абылдауына, кө ру қ абілеті тө мен жә не тыныш отырып тың дай алмайтын балалардың дә л кө ріп, дұ рыс қ абылдауына жағ дай жасайды.

8. Мә тінді жеке-жеке бө ліп бергенде, ә р оқ ушының мү мкіндігі мен қ абілет дә режесін ескеру керек.

9. Жеке сө здердің дұ рыс оқ ылуын ұ жым болып талқ ылау. Барлық оқ ушы басқ а бала оқ ып тұ рғ анда ө з кітабынан қ арап, бірге ілесіп отырады. Белгілі бір бө лімді оқ ып біткен соң ә р оқ ушының жіберген қ атесін тіркеп отырады, тек қ ате сө з мағ ынасын бұ зып жібергенде ғ ана оқ ушыны тоқ татып, қ атесін тү зейді. Мұ ғ алім тақ тағ а жазып, кө рсеткіш кө мегімен сө зді буынғ а бө ліп оқ ытады. Кейде қ атені тү зетуге оқ ушыларды да қ атыстырады. Сө йлемнің мағ ынасын бұ збаса да сө здің оқ ылу процесін тежеп, қ иындық туғ ызғ ан сө здерді де мұ ғ алім тақ тағ а жазып, бұ л сө зді де буын-буынғ а бө ліп оқ уын талап етеді.

10. Дауыстап, жаппай оқ у дегеніміз – барлық оқ ушылар бірден ө з беттерімен, жолдастарына бө гет жасамай жартылай дауыстап оқ иды.

11. Ә рқ айсысы ө з жылдамдығ ымен, біреу жылдамырақ, біразы баяу. Мұ ндай жаттығ у оқ уы

5 минутқ а созылады.

12. Ә р сабақ та 5минуттық оқ у. Ә р сабақ та, мейлі ол ә дебиеттік оқ у сабағ ы, ә н сабағ ы, сурет, математика сабақ тары болсын балалар сабақ басталарда 5 минут шуылдап оқ ып, сонан соң кітапты жабады, ә рі қ арай кә дімгі сабақ басталады.

Жылдам оқ у дағ дысын дамытудың алғ ы шарттары:

1. Бала кө п оқ уы керек. Оқ ушылардың ө з бетінше оқ уына сабақ тың 25-30 минуты бө лінеді. Бұ л кезде барлық балалардың оқ уғ а қ атысуын қ адағ алап отырудың маң ызы зор. Нашар оқ итындар қ айта-қ айта қ айталап, қ асындағ ыларын шаршатуы мү мкін, сондық тан оларды оң аша алып, аз-аздап оқ ыту керек.

2. Бір мә тін сабақ ү стінде бірнеше рет қ айталанып оқ ылуы керек. Бұ л жұ мыс шығ армашылық ізденіспен жү ргізілсін. Мә тіннің мағ ынасын тү сінбестен зуылдатып оқ и беруден сақ тандыру керек. Мұ ндай тә сіл оқ ушыларды сабақ тан жалық тырып жібереді, материалғ а қ ызығ ушылығ ын тө мендетіп, оқ уғ а ынтасын кемітіп, селқ ос етіп жіберуі мү мкін.

Қ айта оқ ытуда жақ сы нә тижелерге жету ү шін тө мендегідей нұ сқ ау ә дістерді ұ сынуғ а болады.

а) мә тінің оқ ылғ ан жолдары бойынша сұ рақ қ а жауап беру;

ә) мұ ғ алім тү зеткеннен кейін жіберген қ атені тү зетіп, қ айталап оқ у;

б) мазмұ нын талдау кезінде мә тіннің керек жерлерін тауып, қ айталап оқ у;

3. Тез оқ уды дамытуда оқ ушылардың мә тіннің мазмұ нын алдын ала білуінің зор маң ызы бар, мысалы, мұ ғ алім: «Қ азір біз ақ тиіннің қ ысқ а қ алай дайындалатыны туралы оқ имыз» немесе «Ал қ азір балық пен бақ аның қ ысқ а қ алай дайындалатыны туралы оқ имыз», - дейді.

4. Мұ ғ алім оқ ылатын мә тінде кездесетін қ иын сө здерді алдын ала тақ тағ а жазып, балаларғ а дауыстап оқ ың дар деп тапсырма береді. Осындай дайындық жұ мысынан кейін, оларғ а мә тінді оқ уқ иын болмады жә не жылдам оқ итындар саны кө бейеді.

5. Жылдам оқ уғ а жаттығ у ү шін бір ә ріпте ғ ана айырмасы бар кестені пайдалануғ а болады: мал-мол, шыбын-шығ ын, мысық -пысық. Бірте –бірте бұ л сө здердің оқ ылу қ арқ ыны арта тү седі. Содан соң жаң а кесте ілінеді. Онымен де осындай жұ мыс жү ргізледі.

6. Мә тінмен ә р тү рлі ә дістерді пайдаланып жұ мыс жү ргізу жылдам оқ уды тез қ алыптастыруғ а кө мектеседі. Бір сабақ та оқ ушылар мә тінді оқ ып, мазмұ ны, лексикасы, сө з тіркестері жағ ынан толық талдайды. Келесі сабақ та, егер мә тін жең іл ә рі қ ызық болса, талдау жасамай-ақ мә тіннің жалпы мағ ынасы жә не оқ иғ алардың реті мен мазмұ нын мең геруге жеткілікті.

Енді жылдам оқ уғ а ү йретудің кейбір ерекшеліктеріне тоқ талайық. 7-сыныпқ а барғ анда кү шті топтарда жылдам оқ и алу ерекше байқ ала тү седі. Жасына қ арай жіктеп, топтау ә дісінің зерттеу нә тижесі осыны кө рсетеді. Қ абылдау формаларының толық қ алыптасу ретінде орай, осы топтағ ы балалардың бір минутта оқ и алатын ә ріптерінің саны 7-18 пайызғ а дейін ө седі. Жалпы алғ анда, оқ уда синтетикалық қ абылдау кезең інің қ алыптасуы 3-сынып оқ ушыларына қ арағ анда, жоғ ары сыныптарда ө згеріссіз болады. Оқ ушыларды оқ уғ а жаттық тыру техникасы ә лсіз болғ ан сайын қ абылдаудың ө зіндік ерекшелігі кө бірек болады.

Ақ ыл-есі кем кем балалардың синтетикалық қ абылдау жылдамдығ ы бағ аналар бойынша, бұ рынғ ы кезең мен салыстырғ анда ө се береді. Егер екінші (аналитикалық буын) кезең де ақ ыл-есі кем дамығ ан 3-сынып оқ ушыларының жылдам оқ у екпіні қ абылдау қ абілетінің тө мендігіне, яғ ни ө здерінің даму ерекшелігіне сай болса, бұ л кезең де жылдам оқ у екпінінің нашар қ алыптасу себебі оқ ушылардың (сө з тіркесіндегі) сө здерді баяу синтездеуінен деп тү сіндіруге болады. Сонымен, оқ ушының оқ у техникасы неғ ұ рлым нашар болса, орын ауыстыру, басқ а ә ріп қ осу, мағ ынасы, қ ұ рылысы кү рделі сө здерді оқ уда қ ателер де солғ ұ рлым кө п болады. Мә тіннің мазмұ нының қ ұ рылысын бұ зып, бұ рмалап оқ у онша кө п байқ алмайды. Мұ ндай ақ аулар кө біне кө ру қ абілетінің тө мендігінен болады да, қ айталау, екпін, оқ ылу кезіндегі кеткен кемшіліктерге жатқ ызылады. Қ ателер мә тінге кіретін сө з мә нінің қ иындық туғ ызуынан, сө з қ ұ рылысындағ ы сө здік қ ұ рылымның кү рделілігінен деп тү сіндірілуі қ ажет.

Ақ ыл-есі жетілмеген балаларғ а оқ у техникасын ү йретудегі кеткен қ ателерді қ айталап отыру кейін басқ а да ол қ ылық тарды болдырмауғ а кө мектеседі. Екінші (аналитикалық буын) кезең де ә ріптерді ауыстырып оқ у, қ айталай беру кенет кө бейіп кетсе, ал ү шінші (синтетикалық) кезең де баяулық, кө ң іл қ оймау жағ дайлары секілді қ ателердің азайғ анын байқ аймыз. Оның негізгі себебі – буынғ а бө ліп оқ уды, сө здерді, сө з тіркестерін кө п рет қ айталау нә тижесі. Ә дебиеттік оқ уды қ айталай балалардың жылдам оқ уғ а ынтасын арттырумен бірге, мә тіндегі жекеленген мә нді мазмұ н ө лшемдерді тү сінудегі жетіспеушіліктерді толық тырады. Ақ ыл-есі жетілмеген балаларды синтетикалық ә діспен оқ ытқ анда, олар негізгі басқ ыштарда мә тіннің мзмұ нын жасырып тұ рғ ан сө здерді жобалап оқ и салуды ү йрене бастайды. Мысалы: «Ол ағ аштан қ ағ аз жасап шығ арды», - дегенді оқ ушы «Фабрика ол ағ аштан қ ағ аз жасайды», -деп оқ иды.

Мұ ндай ауыстыру берілген мә тіннің мазмұ нын, мағ ынасын бұ збайды. Шамасы, жасырын сө зді ойлап табу сө йлемдегі жеке сө здердің мазмұ нын дұ рыс қ абылдаудан туады. Мынадай сө з тіркесін қ арастырайық: «Балаларғ а ата-бабаларының қ алай ө мір сү ргенін, қ андай ө сиет қ алдырғ анын айтып беремін», - дегенді оқ ушы былай оқ иды: «Балалаларғ а ата-бабаларғ а қ алай ө мір сү ргенін, қ андай ө сиет қ алдырғ анын айтып беремін». Мұ ндай сө йлемді екі жерде ауыстыру бар. Екеуі де синтетикалық оқ ыту кезең індегі қ алыптасу процесіне тә н. Бірінші жағ дайда «ата-бабаларының» деген сө з «ата-бабаларғ а» деген сө збен ауысуын қ алыптасып кеткен, мә н бермеушілік қ атесіне жатқ ызуғ а болады, бірінші сө з «балаларғ а» - шешуші ә сер етуші сө з, «бабаларғ а» сө зі «ата-бабаларының» деген ойлы жорамал сө збен ауысқ ан.

Айта кету керек, мұ ндай жорамал сө здер жоғ ары сынып оқ ушыларына ғ на тә н, дегенмен кейбір жеке оқ ушыларда тез оқ у екпіні жақ сы қ алыптасқ андық тан, олар оқ ып отырғ ан мә тінің мазмұ н-мағ ынасын тү сініп, қ адағ алап отырады.

Сонымен ақ ыл-есі кем балалардың жылдам оқ и алуын қ алыптастыру процесінде кө біне саналық жағ ынан ө згерту тенденциясы кө п байқ алады екен. Ә р басқ ыштан ө ткен сайын кө збен кө ру, қ ұ лақ пен есту анализаторының оқ у кезең інде бақ ылауы кү шейе тү седі. Ауыстырымдылық қ атесі, заң ды тү рде, кү шті жә не орташа топтарда ө з-ө зінен тү зеліп кетеді. Ақ ыл-есі кеш қ алғ ан балалар тез оқ имын деп оқ ып отырғ ан материалының мазмұ нын тү сіне алмай қ алады. Сондық тан олар қ айталап оқ ып, ө з ырғ ағ ымен, ө зінің тез оқ ығ анда тү сінбей қ алғ ан жерлерін тү сіне алатындай екпінмен қ айта оқ уына тура келеді.