Оршаған ортадағы құбылыстар мен заттарды зерттеуге байланысты арнайы сабақтарда ауызша сөйлеудің дамуы

Ұ сыныс - бұ л оның ү стiнде жұ мыс немен сө з, байланысының оснавнаясы мектептiң бас оқ у есебi болып табылады жә не орыс тiлiнiң сабақ тары ә сiресе

Ұ сыныстың мектеп оқ ушылары ө з тура бiлдiруге дұ рыс салуғ а ү йретсiн ойла - бұ л демек балалардың сө здiң қ олдануында алғ а жiберсiн бұ л лгзҰ мЄйларғ а Ничтың қ ұ ралы сө йлеу дамытуды биiгiрек баспалдақ мең геруге дайындасуғ а кө мектессiн - қ исынды сө збен лингвисттер ұ сыныстарын анық тайды бұ л коммуникатив дең гейiнiң ең тө менгi мағ ыналы еденицуiн қ ай сө здердiң ұ йымдастырылғ ан соеденениемi, мағ ыналы жә не интонация аяқ талғ андығ ымен грамматикалық бейнеленедi. Ұ ғ ымның анық тауы ендi ө зi ұ сыныстың ү стiнде жұ мысқ а ү ш бағ ыттардағ ы хабары шығ атынын ойлайды. бiрiншi напровление - бұ л оның мағ ыналы аяқ талғ андығ ының қ амтамасыз етуi жә не коммуникатив орындылығ ы ү шiн ұ сыныстың тарабының отроботка содержателнойы екiншi - бұ л ө рнек ү шiн сө здердiң дә л жә не толық таң дауының дағ дыларын қ ұ растыру тұ рды ойлағ ан сө здiң ү стiнде жұ мыс бiлу сә ттi синтаксистiк конструкция, дамытуын аурудың таң дау интонация ү шiншi напровление - бұ л сө здердiң дұ рыс соеденениясының дағ дылары, қ олданылатын конструкцияның қ ұ рылымдық схемасын сезiнетiн дұ рыс олардың орналастыруын ө ң деу дә л осылай ұ сыныстың грамматикалық жоспарының қ ұ растыруы. барлық ү ш бағ ыттары iс жү зiнде бiртұ тас табандатқ ан сө здермен жұ мыстай ұ сынады, бiрақ. бiр олардың iшiнен орыс тiлiнiң сабағ ының сипатынан тә уелдiлiк апаратын бола алады. мысалы, бiлу бастаушы дамытуы бiрiншi екi бағ ыттары бойынша грамматика сабақ тары жә не жұ мысының сө з жоқ маң ыздылығ ының жанында қ атесiз жазуларына оқ улар жә не ауыз екi сө здiң дамытуы сабақ тарында айтқ ан сө з негiзгi ұ йымдастыруғ а дұ рыс грамматикалығ уғ а болып табылады тiл бiрлiктерiнiң ұ сыныстың маң ызды жоспары, таң дап алуының ү стiнде жұ мыс болып табылады Ұ сыныстардың шығ аруын лексика-грамматикалық негiздермен де, мағ ыналы да айтылып қ ойылды қ алай бұ рын, зерделi мешеу оқ ушыларда бұ зушылық тар байқ алады. Кiшi класстарды мектеп оқ ушылары мазмұ н бойынша қ арапайым кө бiнесе пайдаланады, сө здердiң жиi терiс грамматикалық байланысымен, лексикалық бiрлiктердiң дә л емес таң дауымен немесе ө рнектiң аморфтығ ына толық оның бұ рмалауына да ойлауғ а жетектеп жү нетiн олардың рұ қ сатнамаларымен конструкция аз таралғ ан бос тұ рулармен. Осылай, 2-шi сыныптың оқ ушысы, сурет салу ү шiн шоқ ты суреттей айтады: " Қ олшатыр ү стiнде қ ара, Белай тө мен жә не темiр анда".
Кешiрек туралы айта сап ете тү с бұ л жылдың мектеп оқ ушысының бiрлерiнiң ү йренулерi, келесi ұ сыныстарды қ олданады: " Қ андыағ аштар жапырақ жоқ." жә не аз жарқ ырайды. Сонымен бiрге аз таралғ ан ұ сыныстың қ ұ растырылғ ан сызық ты схемасы туралы болып қ ойылдарды ү йренудi екiншi жылда оқ ушылардың кө пшiлiктiң сө з атап ө ту керек. Кө п психологтер жә не ә дiсшiлерiнiң зерттеулерi не кө рсеткен екен ү йреншiктi схема бойынша салғ ан ұ сыныстар ресiмдеу граммаимтечкое ө те сақ талғ ан: бастауыш, баяндауыш, орынның қ осымша немесе жағ дайы.
Айтқ ан сө здер тақ ырып бойынша iс жү зiнде жаттанды ү лгi бойынша салынғ ан қ атты бекiтiлген қ ұ рылымды шығ арады. Сө здердiң грамматикалық байланыстарының ұ сынысындағ ы бұ зушылық тары мағ ыналы бағ дарлама балалар немесе олардың сө зiнде ү шiн кү рделi ө рнек ү шiн қ ажеттi болмайды ұ сыныстың пайдаланылғ ан схемасы ойлағ анда жағ дайлар сол жиiрек байқ алады. Г.В.Савельева шарттардың (таныс олар бiр жағ ынан) мектеп оқ ушылары ү шiн тү рлi аграмматизмовтардың қ атарының балаларының сө зiндегi пайда болуы онда шағ ылысуда ү йреншiктiден мү лдем емес белгiлейдi.
Ұ сыныстарының грамматикалық ресiмдеуге қ арағ анда маң ызды жә не сө йлеу жоспарлары нашар қ ұ растырылғ ан жә не барынша жарлыланылғ ан болып табылады. Етiстiгi бар ұ сыныстардың қ ұ растыруын мысал К.Г.Ермиловалар зерттеуде баруғ а тура келедi. Екiншi сынып оқ ушылар тек қ ана мә ндегi етiстiктер мә лiметтi пайдаланады: Балалар сайранғ а шығ ады. Ана тағ ы бiр рет ұ сыныстардың бiр тү рлi қ ұ рылымдық схемасына олардың жолын ұ стаушылығ ы, сө здердiң қ олданудың жағ дайғ а байланысты ө ресiздiгi жә не пә ндiк жоспардың қ арапайымдылығ ы туралы ойды растайтын жұ мыстан жү редi тағ ы сол сияқ тылар.
Бiлу бас сыныптарында оқ ушыларында жай сө йлемдердi салуғ а мiнсiздiкке жетедi, (5-7ге дейiн) бұ л сө здерде қ олданылатын олардың сө здерiндегi саны ү лкеедi қ ұ рмалас сө йлемдер кө рiнiп қ алады.

" Шыршаның жә не қ арағ айдың инелерi қ андай? " деген сұ рақ қ а жауап тақ тайда коллективтi тү рде iстелiп жазылады: Инелер шыршада қ ысқ а, ал қ арағ айда ұ зын. Жауаптары ү лгі ретінде тақ тағ а ілінеді. Сұ рақ тарды басқ ашалайда коюғ а болады. Мысалғ а:
Шырша мен қ арағ айдың инелері калай ө седі?
Шыршаның жә не қ арағ айдың инелери мә ні бойынша қ алай?
Шыршада жә не қ арағ ай iинелер формалары бойынша қ андай?
Шыршаның жә не қ арағ айдың тү бiрлерi қ алай орналасқ ан?

Бұ л жаттығ улары ү шiн Ойын элементтерi енгiзу керек. Ойындар iш пыстыратын болмағ ан жө н.Сұ рақ тар парақ шаларда жазылады жә не ү лестiредi. Кезекпен ә рбiр қ атардың оқ ушылары ө з сұ рақ тарын оқ ып кез келген оқ ушысығ а бағ ыттай оқ уы керек. Жауаптарды барлық сынып оқ ушылары бағ алайды.

Ұ сыныстардың редакциялауы Сө йлеу мағ ыналы немесе қ ате болуы мү мкін. " Қ ыс" тақ ырыбы бойынша 3-шi классқ а арналғ ан тапсырма ү шiн осылай кө рсетуге болады. Осы тақ ырыпқ а байланысты сқ рақ тар койып, ойын тү рінде жү ргеізу. Бұ дан ә рi ұ стаз мә тiндi тақ тайда ашады: " Қ ыс жылы басталды. аязды сытырлайды. Кө шеде қ ар қ алың болады. Кү н суық. Бұ тақ та торғ ай отырады жә не ү рпидi. Миша мен Таня дала, а шығ уғ а қ роқ ады". Ұ стаз оқ ушыларғ а айтқ ызып, ә ң гіме қ ұ растырғ ызады

Оқ ушылар мә тiндер оқ ып отырады, қ ателерін тауып, оларды қ алай тү зетуге болатынын талқ ылайды. Жұ мыс ү стiнде мә тiннiң ә рбiр сө здерін дә л талдануына балаларды даярлап, қ ұ ралдарымен сө з аралық байланыстың дұ рыс келiсуiн, мең геруге даярлайды.

Творчестволық сипаттың жаттығ улары да ә ртү рлi бола алады. ұ сыныстар тiрек сө здер бойынша қ орытынды жасалады (қ араторғ ай жә не қ ара торғ ай ұ ясы) пә ндiк суреттер, (ыдыс) пә ндiк суретке бiр-бiрденi бойынша, негiзiнде (қ андыағ аштар кү зде) ұ сыныстарды балаларғ а барлық (мал қ орада) сюжеттi суреттер бойынша ү йретіледі. Бұ л жаттығ улар мә тiннiң қ ұ растырылуына мектеп оқ ушыларын ә зiрлейдi.

Мә тiндермен жұ мыс дербес есеп сияқ ты жә не мағ ыналы бү тiндiктi жә не айтқ ан сө здiң тiл орамдылық тарын қ амтамасыз ететiн қ осымша қ абылдауларды қ олдануғ а талап етедi. Тiзбек жә не тақ ырыптың дамытуын логика, оның мағ ыналы аяқ талғ андығ ы ол жоспармен жә не келесi қ олданудың ү стiнде жұ мыспен кө рнекi тiрек ретiнде қ амтамасыз етiледi. Сө здiң дамытуы сабақ тарында жиiленген жоспардың тү рлерi ә р тү рлi бұ л мә тiннiң ә рбiр ұ сынысына суреттiк жоспар, суреттердiң сюжеттi топтамасы, ортақ суреттiң жеке бө лiктерi, суреттiк - бейнелi тү рде жә не сө здiк жоспарлар тү рде ұ сыныстар жасай алады

қ алай 1-шi сыныпта ендi жұ мыстың тә жiрибесi қ абылдауды жоспардың бiрiншi тү рiнiң кө рсеттi.Оқ ушылар ә рбiр тармақ бойынша ү ш - бес ұ сыныстардың мә тiнi сө йлемнiң алдын ала ұ жымдық жан-жақ ты зерттеуiнен кейiн қ ұ рауғ а ү йренеді.

Мә тiннiң қ ұ растыруы бойынша жұ мыстағ ы бiр тү рлiлiктiң жоюлары ү шiн ә р тү рлi жоспар олар тү рлендiре қ олданады. Осылай, суреттiк жоспар жеке пә ндiк суреттердiң тү рiнде кө рсетуге болады.Мысалы, " Мысық " (1-шi сынып) тақ ырып бойынша осындай ә ң гiмелер берiледi: Котятак " Мысық тарда мысық тың балалары болды. Мысық тың балалары кiлемшеде терезеде ұ йқ тайды.. Терезеге бірде қ ораз ұ шып кiрдi." мысық кілемге қ орық ып тығ ылады қ оразда бас салды жә не оны қ уып шығ арды.Осы ә ң гімеге байланысты Мұ ғ алiм ә рбiр ұ сыныс ү шiн пә ндiк негiз қ амтамасыз ететiн суреттердi тақ тайғ а бекiтедi.

Қ исынды қ ұ растыруының ү стiнде суреттiк - бейнелi тү рде жұ мыс жоспарымен 3-4-шi сыныптардағ ы қ атар сұ раулы немесе атаулы сө йлемдердiң тү рiндегi сө здiк жоспарғ а тiректi тү рде жү ргiзiледi. Мысалы, " Шыбын-шiркейлер" (4 – ші сыныпта) тақ ырып бойынша жоспарғ а арналғ ан мә тiннiң мазмұ ны:
1)қ ұ рт-қ ұ мырсқ аны тү рлері,
2)оның денесiнiң бө лiктерi,
3)жү ретін жерлері,
4) адам ү шiн пайдасы немесе зияны.

Нақ ты кү рделi жауаптың қ ұ растыруы ү шiн жең iл сұ раулы жоспар зат немесе қ ұ былыстың сипаттамасын осындайда қ олданылады. Материалдың таң дауы " Бiздiң қ ала" тақ ырыбы бойынша жеткiлiктi. Оның кө п аспектiгiмен байланысты. Сұ раулы жоспарды айқ ын шек қ ояды, сө здi мазмұ ндайды. Мысалы:

1)Бiздiң қ ала қ алай деп аталады?
2)Қ андай ө зендер бұ л жерде ағ ады?
3)Қ алада қ андай зауыттар жә не фабрика бар?
4)Қ алада қ андай мә дени мекемелер жұ мыс істиді.
5) Ө з қ алаң ұ найдыма? Несімен?

Мә тiннiң қ ұ рылымының ү стiнде жұ мыс 2-шi сыныпта ендi басталуы керек. ол " Отбасы" тақ ырыбы бойынша тө мендегiше ө те алады. Тақ ырып бойынша суреттiк жоспар адамдардың фигураларымен бiртiндеп толтырылатын пә тердiң суретiнiң тү рiнде берiледi. Ұ сыныстардың ә ң гiмесiндегi жанұ яның мү шелерiнiң фигураларының суретiнде пайда болуды тiзбектермен тағ айындалады. Оларғ а мұ ғ алiм пә тер ө мiршең адамдар туралы ө з ә ң гiмесiн оқ ушылар айтып, қ алай сол ә ң гiменiң басын ойлап табуғ а ұ сынады. Кiрiспе ұ сыныс бейнелi тү рде бекiтедi жә не суреттiң ү стiнде сыйғ ызып салатын жолақ пен қ алдырады.. Cуретпен сондай болып жолақ ә ң гiменiң аяғ ын белгiлейдi.нә тижеде оқ ушыларда (бас, негiзгi мазмұ н, аяқ) мә тiннiң композициялығ ы туралы кө рнекi ұ сыныс жасалады. Мә тiннiң қ ұ рылымының бейнелi тү рде суреттерді тағ ы басқ а тү рлерге қ олданумен байланысты ә лденеше жоспарлайды.

Сө з аралық байланыс қ ұ ралдарының ү стiнде жұ мыс екi бағ ыттардағ ыны апарады: бiлу арнайы сө здер жә не ұ сыныстардың мә тiнiндегi байланыс қ амтамасыз ететiн сө з тү рлерiнiң таң дауы жә не сө здiк - стилистикалық қ ателердiң жең уi.

Тесттiң ү стiнде жұ мыстары процессте оқ ушылар пайдалана отырып ылғ и бiр зат атаушы сө здердiң қ олдануындағ ы нақ тылы таптаурындық тарды жең iп шығ атын (қ оян, аң, ол, ақ қ оян немесе басқ алар) синонимдiк қ а қ орытынды жасалады: тү рдi пайдалануғ а дұ рыс оқ иды - бiз бiр уақ ыттаның есепке алуы бар етiстiгi немесе ә сердiң ағ уын ә р тү рлi уақ ытқ а қ атыстылық тың уақ ытша формалары экскурсияларда болдық. Жұ мсақ қ ар қ ұ лады. Барлық қ андыағ аштар қ ырауда жә не тағ ы басқ аларлар тұ рды): дә л сө зден кем (ү лкен орынына мойын ақ қ уда ұ зын тағ ы басқ алар) дә лiрек алмастырады.

Мә тiннiң маң ызды жә не тiл тараптарының ү стiнде жұ мыс бiр уақ ытта iске асады. Жоспардың ә рбiр тармағ ы коллективтi айтады мә тiннiң ресiмдеуiндегi стилистикалық қ ателерi бә рiбiр коллективтi тү рде дұ рыстанады.

Балалар ә ң гiменiң жеке ұ сыныстарының (бiр оқ ушымен немесе бiрнеше) қ ұ растырулары жү рiс бойынша стилистикалық жә не логикалық дұ рыстауларды кiргiзедi. Егер кейбiр оқ ушылар ә рбiр суретке бiр т ұ сыныстар шектен шық са, мұ ғ алiм олардың ә серiн мақ ұ лдайды, сюжеттiң айтылғ ан дамытуы, оның тү зетуiн маң ыздылығ ынның асты сызылады.

Мектеп оқ ушылары ә рбiр суретке ұ сыныстарын жан-жақ ты зерттеулерден кейiн барлық ә ң гiме немесе сипаттама ө з алдына суреттердiң топтамасына жә не жолақ жоспар сияқ ты бағ дарлай шығ арады. Қ иыншылық тардың жағ дайы мұ ғ алiм суреттердегi жеке заттар ү н қ атпастан тiзбектi анық тап, айтқ ан сө здiң мақ сатын айқ ындауғ а кө мектеседi.

Оғ ан ық ыластың сақ тауы жә не мү дде ү шiн мә тiннiң толық кө шiрмесi Ойын қ осымша тiркелген шарттарда ә ң гiме ө ткiзу: (ойын есеп) тiркес бойынша ә ң гiме, қ атарлардың ә ң гiменiң қ ұ растыруындағ ы жарыс, (оқ ушы бiр-бiрдендердi мә тiн немесе жоспардың екi тармақ тарына қ ұ райды жә не эстафетаны басқ а алып бередi).

Қ исынды айтқ ан сө здердiң қ ұ растыруының дағ дыларын қ ұ растыру бойынша ауыз екi сө здiң дамытуы сабақ тары, арнайы жұ мысқ а барлық жоғ арыда айтылғ ан есептердiң бағ ытталғ ан шешiмiне жұ мыс оқ ушылардың сө йлеу тә жiрибесiнiң ә бден жетiлдiрулерiне едә уiр дә режеде мү мкiндiк туғ ызады.ең бек, география, жаратылыс тану сабақ тарындағ ы айқ ара ашылғ ан қ атынастардың айтқ ан сө зiне балаларды ә зiрлейдi, бастысы - оларғ а ө зiн мектептен шығ атын есiкте толық тау жү зеге асыруғ а кө мектеседi.

118-129бет