Нім сапасы. Өндірістік өнімнің классификациясы.

Ө німнің сапасы ─ бұ л белгілі мұ қ таждық ты қ анағ аттандыруғ а ү лкен себепші болатын ө німнің пайдалылығ ының жиынтық ерекшелігі мен кә сіпорынның маң ызды кө рсеткіштерінің бірі болып саналады. Ө німнің сапалығ ы тек техникалық, тауар тану ғ ана емес, сонымен қ атар ең маң ызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұ тыну қ ұ нына тығ ыз байланысты. Егер де тұ тыну қ ұ ны ─ бұ л жалпы алғ анда тауардың пайдалылығ ы болса, ал ө німнің сапалылығ ы ─ бұ л оны пайдаланудағ ы нақ тылы жағ дайда тұ тыну қ ұ нының дең гейінің кө рінуі.
Ө німнің сапасы ─ ө ндіріс тиімділігінің жоғ арлауының, кә сіпорынның бә секе қ абілетінің, елдің ө мірлік дең гейінің ө суінің маң ызды факторы, кө птеген ә леуметтік мә селелердің шешілуінің амалы. Сонымен қ атар, ол қ оғ амдық ең бектің ө німділігінің ө суіне, қ ор қ айтымына, материалдық ресурстардың ү немделуіне ық палын тигізеді.
Қ оғ амдық қ ажеттіліктің ө суі, ғ ылыми техникалық процестің жоғ ары қ арқ ыны сапа мә селесіне кү рделі, комплекстік мінездеме береді.

Отандық тә жірибеде шығ ындарды жоспарлау, есеп жә не

калькуляциялау мақ сатында оларды келесі тү рде классификацияланады:

· ө ндіріс тү рі бойынша-негізгі жә не кө мекші;

· ө нім тү рі бойынша-жеке бұ йымдар, біртекті бұ йымдар тобы,

тапсырыс, ө згертулер, жұ мыстар жә не қ ызмет кө рсету;

· шығ ындар тү рлері бойынша-калькуляция баптары (ө німнің ө зіндік

қ ұ нын калькуляциялау ү шін жә не талдау есебін ұ йымдастыру)

жә не шығ ын элементтері (шығ ындардың сметалық жобасын

қ ұ растыру жә не шығ ындарының есебі);

· шығ ындардың шығ у орны бойынша-участок, цех, ө ндіріс, шаруашылық есептегі бригада.

Басқ ару жү йесінде шығ ындардың қ алыптасуын тә жірибелік

қ олдануда мақ сатты тү рде шығ ындар элементтері жә не калькуляция баптары бойынша шығ ындар тү рлері есепке алып шығ ындар классификациясын қ арастыру керек.

Калькуляция баптарының тізімін жә не олардың қ ұ рамын, бө лу ә дістерін ө нім тү рлері, жұ мыс жә не қ ызмет кө рсету бойынша салалық ә дістемелік нұ сқ амасының есептік жоспарлау сұ рақ тары жә не ө німнің ө зіндік қ ұ нының калькуляциясы ө ндірістің қ ұ рылымы мен есептік сипатына байланысты анық талады.

Ө неркә сіптік кә сіпорындарда келесідей ө німнің ө зіндік қ ұ нын калькуляциялаудың негізгі ә дістері қ олданылады:

· Тікелей есептік;

· Нормативтік;

· Есептік-талдау;

· Параметрлік.

Ең қ арапайым жә не ең дә л – тікелей есеп ә дісі болып табылады. Сонымен қ атар бұ л ә дісте ө німнің бірлігінің ө зіндік қ ұ нын анық тауда жалпы шығ ын сомасын дайын ө нім кө леміне бө леді. Бұ л ә дісті қ олдану біртекті ө німді ө ндіретін кә сіпорындарда ғ ана мү мкін болады, осығ ан байланысты бұ л ә діс шектелген тү рде қ олданады. Сонымен бірге ол калькуляцияның жеке баптарында шығ ындар туралы мә лімет кө рсете алмайды.

Ө німнің ө зіндік қ ұ нын калькуляциялауның нормативтік ә дісі кә сіпорындарда қ олданылады, белгілі бір ө нім бірлігінің ө ндірісіне нақ ты ресурс шығ ындарының ө згеру есебі нақ ты дә л кө рсетілген. Ол материалдық, ең бектік, қ аржылық ресурстарды нормалық жә не нормативтік пайдалануғ а негізелген. Сонымен қ атар осы ресурстарды

нормалық жә не нормативтік пайдалану прогресивті жә не ғ ылыми негізделуі керек. Олардың кө лемін жү йелі тү рде қ арастырылуы қ ажет. Ө німнің ө зіндік қ ұ нын калькуляциялауның ең дә л жә не жетілген ә дісі есептік-талдау тә сілі. Сонымен бірге ә дісте ө ндіріс адайын жн-жақ ты талдау жә не онда мү мкін болатын ө згерістерді талдау жә не ө німнің ө зіндік қ ұ нына ә сер ететін факторлар қ арастырылады. Норма жә не нормативтер негізінде жобаланатын кезең дегі техника-экономикалық жә не ұ йымдық шарт қ алыптасады. Бір типті, бірақ сапасы жағ ынан ә ртү рлі бұ йымдарды калькуляциялау кезінде параметрлік ә дісі қ олданылады. Ол ө німнің сапалық сипатына байланысты ө ндіріс шығ ындарының ө згеру заң дылығ ын бекітуге негізделген. Осылайша, бұ йымның ө зіндік қ ұ нын матералдар мен қ ұ рал-жабдық тардың бір килограммдық, бір тонналық қ ұ ны негізінде анық талады. Берілген ө німге тә н басқ ада кө рсеткіштер қ олданылуы мү мкін. Осы ә діс бойынша ө німнің сапасын жақ сартатын қ осымша шығ ындарды анық тауғ а болады.

Асиет ағ ашын тұ рғ ызғ ан кездегі сапаны бағ алау ә дісінде қ олданатын кө рсеткіштер санын азайту. Нысанның топтық ауырлық коэффициентін анық таудың аналитикалық ә дісі.

Построение дерева свойств. Всем понятно практически и обосновано теоретически, что оценки качества в очень сильной степени зависят от тех показателей (критериев) свойств, совокупность которых и образует модель качества оцениваемого объекта. Эта зависимость настолько велика, что вполне возможна следующая ситуация: при одном наборе показателей объект А будет лучше по качеству, чем объект Б. А при другом наборе - может быть наоборот: Б лучше А. Понятно поэтому, что набор показателей, по которым оценивается качество, должен быть как-то однозначно представлен (если и не стандартизирован). Более того, этот набор должен быть как-то упорядочен (декомпозирован) в некоторую иерархическую структуру (дерево свойств). В противном случае, т. е. без соблюдения этих двух условий, применительно к одному и тому же объекту оценивания, могут получиться совершенно разные результаты - с точностью до наоборот. Т. е. измерение качества будет проводиться не " стальным, а резиновым метром". Это не столько вина разработчиков, сколько их беда, обусловленная незнанием того, как выбрать правильный набор показателей, обеспечивающий измерение " стальным метром". Многие даже и не подозревают о существовании такой проблемы. Например, еще в 70-е годы в одной из статей уважаемого экономического журнала говорилось: " Словом, тем или иным способом декомпозируем качество на отдельные свойства". Но как уже отмечалось, при такой произвольной декомпозиции вполне может возникнуть ситуация " резинового метра". Чтобы противостоять этой опасности, в квалиметрии обоснован набор правил, следование которым гарантирует получение практически одинаковых деревьев свойств применительно к одному и тому же объекту, даже если эти деревья синтезировали разные люди независимо друг от друга (см., например, Стандарты и качество. - 1996. - № 11). Так вот, в подавляющем большинстве случаев при оценивании качества эти правила построения деревьев не соблюдаются. А это значит, что " линейка", которой измеряют качество, отнюдь не стальная, и верить полученным с помощью такой " линейки" результатам можно только с большим опасением. Например, весьма распространена ошибка, когда в дереве свойств оставляют только те показатели, которые являются наиболее важными. При этом ссылаются на то обстоятельство, что маловажные показатели почти не влияют на оценку качества именно в силу своей незначительности. Этот аргумент был бы справедлив, если бы речь шла о неучете только одного маловажного показателя свойства. Но в громадном большинстве случаев исключают из дерева свойств не одно, а очень много свойств. А суммарная важность всех этих свойств может быть весьма значительной, серьезно увеличивающей погрешность итоговой оценки качества. Еще один (из очень многих) пример. Нередко, сравнивая по качеству два (или больше) варианта объекта одного типа, для уменьшения трудоемкости расчетов исключают из рассмотрения те свойства, которые в одинаковой степени выражены в сравниваемых вариантах. При этом трактуют результаты оценивания таким образом, как будто они выражены в шкале отношений (т. е. позволяют получить информацию не только на сколько один вариант отличается по качеству от другого, но и во сколько раз проявляется это различие). На самом же деле, при подобном исключении одинаково выраженных свойств обычно невозможно получить результаты оценивания не только в шкале отношений (" во сколько раз"), но и в шкале интервалов (" на сколько"). В этом случае оценки качества могут быть выражены только в шкале порядка, т. е. давать информацию о том, кто лучше по качеству, но не на сколько лучше и, тем более - не во сколько раз лучше.