Білім беру ісінің одан әрі дамуы

Егер тарихқ а ү ң ілсек, Ішкі Ордада 1868 жылғ ы ә кімшілік жә не мектеп реформасына дейін Хан Ордасындағ ы бір ғ ана орыс-қ азақ мектебі болды. Мұ сылман мектептері мен медреселердің рө лі тө мен болды. Олар жә не оларда оқ итын оқ ушылардың саны жө нінде бірың ғ ай пікір болғ ан жоқ. Мысалы Орынбор оқ у округінің басшыларының бірі Ростовцев ө зінің 1891 ж. 11 қ арашада халық ағ арту министрлігіне берген хабарында Бө кей Ордасында 400 мұ сылман медресесі мен мектебі бар екендіндігін айтады. Бұ л жерде ауқ атты адамдардың жеке мектептерін де есепке кіргізгені кө рінеді.

Ал егер «Астраханский вестник» тің дерегіне сү йенсек 1889 ж. 1 қ аң тарында Бө кей Ордасында 60 мектеп болғ ан. Оларда 1679 оқ ушы оқ ыса, оның 1436-сы ер балалар, 243-і қ ыздар болғ ан. ХІХ ғ.аяғ ына таман орыс-қ азақ мектептерінің кө беюіне байланысты мектептер мен медреселердің жә не олардың оқ ушыларының саны азая бастайды. Сонымен бірге орыс тілін мең геру ү шін мұ сылман мектептері мен медреселерінің жанынан орыс кластары ашыла бастады. 1896 жылы Новая Казанка медресесінің жанынан ашылғ ан орыс класында 32 оқ ушы оқ ыса, Хан Ордасындағ ы мектептің орыс класында 84 оқ ушы оқ ыды.

Орыс тіліндегі мектептердің санының ө суі мұ сылман дінбасыларының наразылығ ын туғ ызды. Тіпті сұ лтандар мен билердің арасында да ү кіметке жә не орыстардың ық палының кү шеюіне қ арсы ү гіт-насихат жұ мыстары жү ргізілді. Бұ л жағ дай патша ә кімшілігінің қ обалжуын туғ ызды. А.Н. Харузин бұ л шаралар қ азақ тарды «орыстандыруғ а» бө гет болуда деп жазады.

Мектеп инспекторлары ө здерінің жазбаларында татар молдаларының қ азақ тар арасында мұ сылман дінінің қ ағ идаларын уағ ыздайтынын, мектептерде орыс тілінің орнына мұ сылмандық фанатизм оқ ытатыны туралы бірнеше рет дә лелдермен келтіреді. Ол кезде Бө кей Ордасы оқ у ісін ұ йымдастыру жө нінде Қ азан округіне қ арайтын еді. 1887 жылы қ азақ мектептерін тексеруге инспектор А.Е. Алекторов жіберіледі. Ол ө зінің жазбасында татар мұ ғ алімдерінің қ азақ балаларын мемлекетіміздің басты қ аласы Стамбул, патшамыз тү рік сұ лтаны деп оқ ытатыны жө нінде жазады. Патша ү кіметі татарларғ а Бө кей Ордасына қ оныстануғ а тыйым салғ анына қ арамастан олар сауда жасауғ а келген болып Ордада қ алып қ ойып отырды. Қ азан оқ у округы басшыларының бірі В.А. Попов бұ ғ ан қ арсы Бө кей Ордасындағ ы қ азақ тарды православие дініне тарту керек деген ұ сыныс айтады.

Қ азақ тарды православие шіркеуіне тарту патша ү кіметінің негізгі мақ саттарының бірі еді. Қ азақ тар арасында орыс-қ азақ мектептерінің беделін ө сіру ү шін В.А.Попов мектептерге ислам діні пә нін енгізуді ұ сынды. оның пікірінше ислам дінінен сабақ енгізу қ азақ тардың ү кіметке деген сенімін нығ айтуғ а тиіс болды.

Бұ ғ ан Қ азан оқ ытушылар семинариясының директоры Бобровников, Орынбор оқ у округының «Бұ ратана мектептер» жө ніндегі инспекторы В.В.Катаринский Ішкі Орда мектептері жө нінде арнайы материал дайындады. Онда кө рсетілгендей 1890 жылғ а дейін Хан Ордасында 1 мектеп, 3 медресе болғ ан, оларда 110 оқ ушы оқ ығ ан (12-сі қ азақ). Олардың инспекторлары татарлар болғ ан. Патша ү кіметі халық тың наразылығ ын туғ ызбау ү шін оларды біртіндеп жауып, орнына орыс-қ азақ мектептерін ашып отырды. 1892 ж.ең соң ғ ы мұ сылман мектебін жауып, орнына орыс класы ашылды. Бұ л мектепте тек қ ана татар балалары оқ итын. Қ азақ балалары негізінен интернаттары бар орыс-қ азақ мектептерінде оқ ыды. Олар айына 4сом тө леуге тиіс болды.

Қ азақ балаларын оқ ыту жә не оларғ а татарлардың ық палы мә селесін халық ағ арту министрі Делянов 1895 жылы 25 наурызында ішкі істер министрінің алдына қ ояды. Ішкі істер министрі Ордада татарларғ а қ оныстануғ а рұ қ сат жоқ екендігін алғ а тартып, мә селенің еш қ орқ ынышы жоқ деп есептейді. Бірақ Ордада орыс-қ азақ мектептерін кө бейту ұ сынысын қ олдайды. Бұ л мектептер бұ рынғ ылардан бө лек, жаң а типтік болу керек болды.

Сө йтіп алғ ашқ ы жаң а типтік орыс-қ азақ орталық мектебі Хан Ордасында Жә ң гір ханның басшылығ ымен 1841 ж. ашылды. Бұ л типтегі орыс мектептері 1868 жылдан бастап қ ұ рыла бастады.

Владимировка селосында қ алмақ мектебі, Новая Казанкада Қ амыш-Самар мектебі, Хан ордасынан 12 шақ ырым жерде Нарын мектебі, Таловка селосында Таловск мектебі жә не Хан Ордасында Торғ ын мектептері жұ мыс істей бастады.

ХІХ ғ. аяғ ына таман қ ыздарғ а арналғ ан оқ у орындары да ашыла бастады. 1883 ж. Хан Ордасында біркластық жә не екікластық ә йелдер училищелері ұ йымдастырылды. 1893 жылы Большое Ганюшкино селосында да екікластық училище, 1895 жылы Басқ ұ ншақ та орыс-қ азақ училищесі ашылды.1895-1896 жылдар аралығ ында Орданың ә рбір жерінде 14 старшын мектебі аяқ қ а тұ рды. Бұ л, ә рине, халық тық білімге деген қ ұ марлығ ын кө рсететін фактор еді. 1883-1891 жылдар аралығ ында Ішкі Ордада халық ағ арту Министрлігі жү йесінде 8 училище болды, оларда 189 оқ ушы білім алды. 1898 жылы училищелерде 573 қ азақ, 44 орыс, 20 татар оқ ыды, оның 33-і қ ыздар болды.

Осы кезең дегі бө кейліктегі білім беру ісі жай-кү йін зерттеуші Р.Л.Абдрахманова «В результате во всей Внутренней орде в период с 1883-1891 года количество училищ Министерства народного просвещения оставалось постоянным, их было 8, а число учащихся в них колебалось ежегодно от 149 (1884 году) до 189 (1890 году). Со времени организации в селе Большое Ганюшкино девятой по счету школы общее число учащихся в школах министерства народного просвещения начало увеличиваться, в 1891 году до 205, в 1892 до 244, в 1893 до 260, а в 1894 до 307», - деп анық тайды [17, с. 48].

1883-1892 жылдары аралығ ында Ішкі орданың тоғ ыз мектебінде білім алғ андардың санын мын кестеден кө руге болады: [17, с. 51-52]:

Бұ л кестеден жергілікті халық тың бастауыш білім алуғ а деген сұ ранысы жылдан жылғ а ө се тү скені байқ алады.

Білім алушыларды ә р тү рлі категориялар бойынша бө лу жә не білім алушыларды қ амтамасыз етуге жұ мсалғ ан сумма кө лемін тө мендегі кестеден кө ре аламыз [17, с. 52]:

№3 кестеден білім алушылар санының 1893 жылмен (260 адам) салыстырғ анда 47 тә рбиеленушіге кө бейгенін кө руге болады. Білім алушылар ішінде 14 қ азақ қ ызы бар (8-ден 12 жасқ а дейінгі).

Халық ағ арту министрі 1894 жылғ ы 16 шілдедегі № 15434 қ атынас бойынша ордада ересектердің сауат ашу мектептерін ұ йымдастыруғ а шешім қ абылдағ ан. Бірақ, сол ашылатын жаң а мектептерге мұ ғ алімдер жетіспеді. Қ азан мұ ғ алімдер даярлау семинариясы, оның бірінші директоры Н.И.Ильминский (1891 жылы қ айтыс болғ ан) оқ уғ а жіберілген қ азақ тарғ а білім беріп, қ айтаруғ а кө мек кө рсеткен [5, с. 193-194].

Елді мекендердегі ересектер мектебіне мұ ғ алімдер дайындауда Қ азан мұ ғ алімдер даярлау семинариясы соң ғ ы кезде едә уір кө мек кө рсетті. Сол оқ у орнының дайындық бө лімінде оқ ып білім алғ ан С.Ажгиреев, Г.Залиев, Д.Мендалиевтер ондағ ы мамандарғ а ризашылығ ын білдірген.

1894 жылы 14 қ арашада Ішкі ордада 14 ересектер сауат ашатын мектептерін ұ йымдастырып, іске қ осу жө нінде шешім қ абылданды. Бұ л іс орда ө міріндегі ү лкен жаң алық деп есептелінді. 1895 жылдың 14 қ арашасында орданың 7 елді мекенінде ересектер мектебі ашылды. Олар: Қ араой мен Шунгайда, Таловта, Қ арасу мен Такбаскө л, Қ оспақ айдын, Ұ зынқ ұ лақ атты елді мекендер еді. Мысалғ а, Шунгайда мектеп ашылғ ан кү ні 17 оқ ушы сабақ қ а қ атысты. Ал Қ араойда – 19 оқ ушы мектепке келді. Қ алғ ан ересектер мектебін ашу мұ ғ алімдердің жетіспеуінен кейінге қ алдырылды [5, с. 195].

Ұ йымдастырушылардың жоспарлауынша 14 ересектер мектебі 1896 жылдың 14 қ арашасына дейін ашылып, пайдалануғ а беру кө зделген. Ересек мектептерін ұ стап тұ руғ а жыл сайын қ азынадан 250 рубль қ аржы бө луге ұ йғ арым жасалынды. Бұ л ақ ша былайша бө лінеді: мұ ғ алім айлығ ына 120 рубль, пә терге – 60 рубль, жылу жә не басқ а шараларғ а – 50 рубль, оқ у қ ұ рал-жабдық тарына – 20 рубль қ аржы жұ мсау жоспарланғ ан. Патша ә кімшілігінің Ішкі орданың кө птеген елді мекендерінен ересектер мектебін ашуғ а ұ мтылыс жасап, шапшаң дық пен кірісуі – қ азақ тар арасындағ ы мұ сылманша оқ ыту ісіне кедергі жасап, ислам дінін оқ ытуды тоқ тату кө зделді. Сондай-ақ, тұ рғ ын халық ты орыстандыру мә селесі де негізгі міндет саналды. Бұ л айтқ анымызғ а мұ рағ аттағ ы Ішкі орда жайлы қ ұ жатта: «Дін фанатиктері татар насихатшыларының арқ асында халық қ а білім беруді ө з қ олдарында ұ стады. Халық ағ арту министрлігі Ішкі ордадағ ы мемлекеттік мектептерде сабақ берудің белгілі жү йесін қ айткенмен тауып, қ азақ тарды орыстармен жақ ындастыру мақ сатында жұ мыс жү ргізу керек», - деп жазылғ ан мә лімет негіз болады. Патша ә кімшілігінің нұ сқ ауын орда ә кімшілігі бұ лжытпай орындауғ а жанталасты. Ішкі орданы бірнеше бө лімге бө лгеннен туындағ ан, бө лім орталығ ы есебіндегі поселкелердің бә рінде ашылғ ан орысша-қ азақ ша мектептерге қ азақ жастары кө птеп тартылды. Сол аздық еткендей, кейін ә р поселкеде, елді мекендерде бір-екіден ересектер мектебі ашылды. Бұ л ислам дінін насихаттайтын молдалар сияқ танып, қ азақ тар арасына орысша сауат ашуды жеделдете жү ргізудің белгісі еді.

Ересектер мектептері де молдалар ашқ ан мектептердей, елді мекендерде кө біне киіз ү йлерде жә не кә дімгі қ ыстаудағ ы қ арапайым бастырмаларда сабақ беруін жалғ астырды. Ересектер мектебіне Хан ордасындағ ы 2 кластық училищені бітіргендер жә не Қ азан мұ ғ алімдер семинариясында емтихан тапсырып, «Бастауыш мектеп мұ ғ алімі» атағ ын алғ ан қ азақ тар сабақ берді. Мұ ның ө зі орысша сауат беруді кү шейту ү шін жасалғ ан науқ анды жұ мыс екені танылып тұ р. Бұ л пікірімізді Т.З.Рысбековтың: «ХХ ғ асырдың басында материалдық базасы мен дайындық тан ө ткен мұ ғ алімдері жоқ ересектер мектебінің білім беру дә режесінің тө мендігін қ азақ тар тү сіне бастады», - деп айтқ аны нақ тылай тү седі [14, 63-б.].

Ересектер мектебінде кө біне ауқ атты адамдардың балалары оқ ыды. Ө йткені, кедейлер балаларын оқ ытуғ а шамасы келмеді. Ә рі олар мал соң ында жү рді, балаларын тө рт тү лікті бағ уда ө зіне кө мекші болуғ а ү йретті. Кісі есігінде, байғ а тә уелді болып отырғ ан кедей баласын оқ ытуғ а қ аржыны қ айдан тапсын. Бұ лай айтып отырғ ан себебіміз, елді мекендерде ашылғ ан ересектер мектебінің бә рі дерлік халық тан жиналғ ан қ аржы есебінен оқ ыды.

ХІХ ғ асырдың аяғ ында ә р бө лімде ашылғ ан ересектер мектебінде қ анша қ азақ оқ ығ анын шамамен кө рсетсек, Ү лкен Ганюшкин поселкісіндегі мектепте 42 адам, Қ алмақ поселкісіндегі мектепте 21 адам, Қ амыс-Самар елді мекеніндегі мектепте – 36, Нарындағ ы мектепте – 20, Таловтағ ы мектепте – 30, Торғ ындағ ы мектепте – 32 адам оқ ығ ан. Ордада орысша сауат ашатын 85 ересектер мектебі болды. Орысша оқ ыту жұ мысы қ азақ жерінің бә рінде қ арқ ынды тү рде жү ргізілді. Мысалғ а, Торғ ай облысында 1897 жылы 71 мектеп болса 1907 жылы орысша білім беретін мектеп саны осы облыста 160-қ а жетті [34, с. 36]. Осы келтірген деректерден патша ә кімшілігі бодан елдерге орысша сауат ашуды, орыс тілін ү йретуді қ андай қ арқ ынмен жү ргізгенін аң ғ аруғ а болады.

Ордада орысша оқ ытуды бұ рынғ ыдан да кең кө лемде жү ргізу ү шін ХІХ ғ асырдың соң ғ ы онжылдығ ында ордада мұ ғ алімдер даярлайтын 3 кластық училище ашу жоспарланды. Бұ л училищенің бірінші сыныбына ересектер мектебін бітіргендерді қ абылдау жө ніндегі ұ йғ арым жасалынды. Училище қ ажетті оқ у қ ұ ралдары жә не оқ улық тармен алдын ала қ амтамасыз етілді. Училище жанында оқ ушыларғ а арналғ ан интернат жұ мыс істеді. 1900 жылы Бө кей ордасында интернаты бар 8 бір кластық училище, 2 кластық училище, 3 орыс класы, 14 болыстық мектеп, 2 ауылдық, барлығ ы ә р тү рлі типті 29 мектеп жұ мыс істеді [14, 63-б.].

1898 жылғ ы мә лімет бойынша Ішкі ордадағ ы барлық оқ ытушылар саны 50 адамды қ ұ рады, оның ішінде 17 молда, 28 ер мұ ғ алім, 3 ә йел мұ ғ алім болды. Оқ ушылар саны 637, оның ішінде 33 қ ыздарды қ ұ рады. 1897 жылғ ы мә ліметпен салыстырғ анда 62 оқ ушығ а кө бейген. Аталғ ан мемлекеттің қ арамағ ындағ ы оқ у орындарынан бө лек мұ сылмандық мектептер мен медреселердің саны 1899 жылдың 1 қ аң тарындағ ы Ішкі орда халық тық училищелер инспекторының мә ліметі бойынша 60 оқ у орны жұ мыс жасады. Олардың біреуінің жанынан орыс сыныбы ашылды. 1436 ер бала мен 243 қ ыз бала оқ ыды. Қ ыздарғ а молдалардың ә йелдері дә ріс берді жә не олардың саны 27 жетті.

Орысша-қ азақ ша мектептерді ашқ аннан кейін мұ сылманша білім беру ісі тоқ тағ ан жоқ, қ айта, орысша ашылғ ан мектептермен жарысқ а тү сіп, дами тү сті деуге болады. Бұ л пікірімізді З.Т.Садвакасованың: «1900 жылы Орынбор губерниясында 264 мұ сылман мектебі жұ мыс істеді: 187 мектеп жә не 77 медресе», - деп жазғ аны нақ тылай тү седі [34, с. 22.]. Жинақ талғ ан мә лімет бойынша ордада 1861 жылы 55 мұ сылманша мектеп болып, онда 1300 адам оқ ығ ан. 1866 жылы ордадағ ы 93 мұ сылман мектебінде 3141 бала болғ ан. 1872 жылы ордада 154 мұ сылман мектебі болды, онда 3821 бала білім алғ ан [5, с. 168]. Мұ сылман мектептеріне қ ысым жасалғ анын мұ рағ атта сақ талғ ан қ ұ жаттағ ы: «Ө лкенің бұ рынғ ы бас бастығ ы мұ хаметшілдікке қ арсы ешқ андай ерекше шара қ олданбай, орыс бағ ытында дұ рыс қ ұ рылғ ан мектептер арқ ылы татар насихатшыларының жансыздандырып тастағ анына орынды кө ң іл бө лмеді», - деген сө зден танылады.

Мына ү зікте мә лімденгендей, патша ә кімшілігі қ арамағ ындағ ы бодан елдер табынғ ан ислам дінін сол кезде біржола жойып жіберіп, орда қ азақ тарын орыстандыруды басты мақ сат тұ тқ ан еді. Сондай пиғ ылмен Ресей ә кімшілігі ислам дінін насихаттайтын, мұ сылманша оқ ытатын мектептер мен медресе жұ мысына барынша кедергілер жасап бақ ты, мұ сылманша білім беретін мектептерге кө мек кө рсетуге, қ аражат бө луге тиым салды. Молдалардың санын қ ысқ артып, Орта Азия жеріне барып, арнайы білім алып келген орда адамдарын бұ рынғ ы тұ рақ ты мекеніне келуге рұ қ сат бермеді. Осындай қ ысым, қ удалаушылық қ а тап болса да, мұ сылман мектептерінде оқ ығ ан қ азақ балаларының саны орысша-қ азақ ша мектептерде оқ ығ ан балалар санынан 5-6 есе кө п болды.

Тұ рғ ын халық тардың мұ сылман мектебінде оқ уғ а деген қ ұ штарлығ ы жө нінде жоғ арыда біршама ой, тұ жырымдарымызды білдірдік. Соғ ан тағ ы қ осарымыз, империяның аяусыз езгісіне тү скен орда жұ ртшылығ ы олардың ашқ ан мектептерінде оқ ыса, ө здерін ө мірі босатпайтын тұ тқ ында қ алып қ оятындай сезінді. Ә рине, ордадағ ы ү стем тапқ а жататын, мансап қ уғ ан сұ лтан, тө ре, қ ожа, ақ сү йектер ө з балаларын орыс-қ азақ мектептерінде оқ ытуғ а ынталылық білдірді. Патша ә кімшілігі ордадағ ы барлық елді мекендерде ересектер мектебін ашқ анымен 1910 жылы сол мектептердің барлығ ы жабылып, кейін бір класс болып қ айта қ ұ рылды.

ХІХ ғ асырдың соң ғ ы онжылдығ ы мен ХХ ғ асырдың басында Ішкі ордада ашылғ ан орысша-қ азақ ша мектептер мен орысша сыныптарда православ дінін қ абылдағ ан оқ ушылар саны қ азақ балаларымен салыстырғ анда біршама аздау болды. Бұ дан ордағ а орыстар кө птеп келмегені танылады. Талдап кө рсетсек, Хан ордасындағ ы мектептерде оқ ушылар саны 49, оның ішінде орыс балалары 17, қ азақ балалары 30, қ алғ ан екі бала лютаран. Ордадағ ы Ү лкен Ганюшкин поселкесіндегі мектепте барлық оқ ушы саны 51, оның ішінде православ 9, мұ сылман 42; Қ алмақ елді мекеніндегі мектепте оқ ушылар саны 21; мұ сылман 21; Қ амыс-Самардағ ы мектепте оқ ушылар саны 38, оғ ан қ оса 4 қ ыз оқ ығ ан. Соның ішінде православ 6, мұ сылман 36 оқ ушы. Нарындағ ы мектепте оқ ушылар саны 21. Соның ішінде православ 1, мұ сылман 20; Таловтағ ы мектепте 37 ер бала жә не бір қ ыз оқ ығ ан. Соның ішінде православ 5, мұ сылман 33; Торғ ындағ ы мектепте ұ лдар 32, мұ сылман 32. Ордадағ ы мектептерде барлығ ы 32 қ ыз оқ ығ ан, соның ішінде православ 17 қ ыз, мұ сылман 15 қ ыз. Осы келтірілген мә ліметтерді ә лі де тү сініктірек етіп кө рсетсек, мұ сылман медресесі жанынан ашылғ ан орыс сыныбына 21 жеткіншек оқ ыды.

Бұ дан ұ ғ атынымыз – патша ә кімшілігі мұ сылман мектептерінің жұ мысына кедергі жасап, беделін тү сіру ү шін ислам дінін насихаттайтын медреселер ішінен орыс сыныбын ашу жө нінде арнайы нұ сқ ау берген болатын. Сол тапсырманың орындалғ аны анық танылып тұ р.

Ордадағ ы оқ у-ағ арту жұ мысын сол аймақ пен кө ршілес жатқ ан Торғ ай облысымен салыстырып кө рсетейік. Бұ л облыста 1909 жылы мектептер саны 183 болды. Соның ішінде 126 орыс-қ азақ мектебі де бар. Соң ғ ы мә ліметті таратың қ ырап кө рсетсек: 5 екі сыныптық қ алалық, 5 екі сыныптық ауылдық, 4 бір сыныптық қ алалық, 8 бір сыныптық ауылдық, 100 ауылдық, 2 мұ сылман медресесі мен мектебі жұ мыс істеді. Сондай-ақ, мұ нда 57 орыс мектебі болды. Осы аталғ аннан басқ а сол облыста Қ останай ә йелдер гимназиясы, Қ останай қ алалық ү ш сыныптық училище, Қ останай педагогикалық сыныбы бар еді.

Қ останай реалдық училищесінде 1914 жылы 166 адам оқ ығ ан. Олардың діни сенімі бойынша жіктесек: 152 православ, 9 мұ сылман, 5 католик, ал табы бойынша жіктесек: 20 дворян жә не қ ызметкер, 7 діндар, 3 кө пес пен қ ұ рметті азамат, 71 торғ ындар, 53 шаруа, 7 қ азақ, 5 қ азақ отбасының баласы оқ ығ ан. Қ останай ә йелдер гимназиясында 1914 жылы 268 қ ыз оқ ығ ан, соның ішінде православие дініндегілер 264, католик – 2, мұ сылман – 2 қ ыз болғ ан [35, 106-108 бб.]. Ордадағ ы жә не Қ останайдағ ы бір кезең дегі оқ у-ағ арту жұ мысын салыстырып қ арасақ, біріншіден, Қ останайда оқ у тү рі Ішкі ордамен салыстырғ анда біршама кө бірек екені байқ алады. Екіншіден, Торғ ай мен Қ останайда қ оныс тепкен орыстардың саны орда қ азақ тарымен салыстырғ анда едә уір кө п екен. Ү шіншіден, осы келтірілген мә ліметтерге қ арап-ақ, қ азақ жерінің барлық аймақ тарында патша ә кімшілігінің қ айта қ ұ ру саясаты тұ тастай жү ргізіліп жатқ аны толық танылады. Жинақ талғ ан мә лімет бойынша, 1913 жылы орда тұ рғ ындарының саны 305600 адамғ а жеткен. Енді мектеп жасындағ ы балалар саны, олардың тағ дыры еріксіз ойландырады. Осы аталғ ан жылы ордада жеткіншектер саны 60 мың шамасында еді. Сол балалардан ордадағ ы мектептерде оқ ып жү ргені 1250 адам болғ ан. Ө те аз, есептеп қ арасақ, 58750 жас ұ рпақ білім алудан тысқ ары қ алғ ан. Мұ ның себебі, біздің ше, біріншіден, кедейдің, мал соң ында жү рген шаруаның балалары білім беру ісіне тартылмағ ан. Ө йткені, жарлының баласының мектепке барып оқ уына ешқ андай жағ дай, мү мкіндік жасалынбағ аны белгілі.

Ордадағ ы қ азақ тар патша ә кімшілігінің реформасынан кейін екі жақ ты қ анаудың екі ауыр кезең іне тап болды. Кедей қ азақ тың балалары мектепке барарда киетін киімі де жоқ. Ә р тү рлі салық тың қ ыспағ ында қ алғ ан мал соң ындағ ы ата-ана баласына киім алып беріп, оқ ытуды еске алмай, сан тү рлі салық тан қ алай қ ұ тылам деп ойлап, сол мақ сатпен баласын ө зімен бірге бейнетке жегеді. Екіншіден, мал соң ында жү рген кедейлер тө рт тү лік қ амымен елді мекендерден, мектептен тіпті шалғ ай ө мір сү рді.

Жоғ арыда аталғ ан, мектепке барып жү рген балалар ордадағ ы ү стем таптардың балалары екені сө зсіз. Орда қ азақ тарының ішіндегі сұ лтан, қ ожа, тө ре, би, старшын жә не басқ алардың балалары тү гел мектепке барып жү р деп айту да шындық қ а сә йкес келмейді. Ө йткені, орысша-қ азақ ша мектептерде оқ ығ ан балалар ұ сынылғ ан пә ндерді игере алмай, мектептен шығ ып кеткен. Мұ ндай ә рекет ХІХ ғ асырдың ортасынан, мектеп ашылғ аннан бері қ арай жыл сайын қ айталанып, ү йреншікті ә детке айналғ ан. Осылай қ аталдау айтқ анымыздың тү бінде шындық барын білдіру ү шін нақ ты дә лел келтірейік.

Мұ рағ аттағ ы қ ұ жатта Хан ордасындағ ы мектепте тә рбиеленушілерінің тізімі бар. Тізім бойынша мекетепте 19 бала оқ ығ ан. Бұ лардың ішінде Орал ә скерінің татар уряднигінің баласы жә не Кундровтық татардың бір баласы бар, қ алғ андары ордадағ ы қ азақ балалары. Осы деректен-ақ, мектептегі балалар ауқ атты отбасының ұ лдары екені танылады. Бұ л мектепте ө тетін сабақ тар: орыс тілінен оқ у, жазу; татар тілінен оқ у, жазу жә не мұ сылман дінінің шариғ аттары. Оқ ушылардың алды мектепке 8 жыл оқ ыпты. Мә селен, Нұ рыш Туминов пен Дә улет Ақ баев мектепке 1853 жылы барғ ан. Мең діғ али Мұ қ ашев пен Дә улет Тоқ санов мектепке 1854 жылдан бастап оқ ығ ан. Тайыр Қ уатов пен Молдағ али Нұ рышев оұ уын 1856 жылы бастағ ан. Жармұ хамед Шү кеев мектепке 1857 жылы барғ ан, Мамай Жү сіпов мектепке 1857 жылдан бастап оқ ығ ан. Баки Семенов, Ө тепә лі Жанболатов, Нұ ралы Ө тепбергенов, Сү йінғ али Жанболов мектепке 1859 жылы барғ ан. Батыраш Жақ сылық ов, Байдеу Жылгелдиев мектепке 1860 жылдан оқ ығ ан. Молдағ али Кенбаев, Артығ азы Сармолдин, Қ ұ рманғ азы Жанқ ұ лов, Ақ ай Мұ қ ашев, Ө темқ али Атаниязов мекетепке 1861 жылы барыпты.

Мектепке 1861 жылы 29 қ азанда ө ткізілген емтихандар қ орытындысы бойынша Н.Туманов пен Д.Ақ баев емтиханда татар тілінен оқ у, жазу сабағ ы бойынша «ө те жақ сы» деген бағ а алыпты. Қ алғ ан сабақ тардан «жақ сы» деген бағ а алғ ан. Осы тізімдегі 10 бала емтиханда орыс тілінен оқ у, жазу сабағ ынан «тә уір» деген бағ а алса, осылар татар тілінен оқ у, жазу, мұ сылман дінінің шариғ аттары сабақ тарынан емтиханда «жақ сы» деген бағ ағ а ие болғ ан. Мектептегі 19 баланың біреуі демалыстан кейін сабақ қ а тіпті келмепті. Тізімдегі 1861 жылы мектепке барғ ан 5 баланың алғ ашқ ы кезде ү лгерімі тә уір болғ ан. Тізімде бұ л 5 баланың емтиханнан алғ ан бағ асы кө рсетілмеген, «пә ндерді оқ уғ а қ атысып отырды» деп қ ысқ а мә лімет берілген [18, 112-б.].

Осы келтірілген мә ліметте кө рсетілгендей, мектепте оқ ығ ан балалар орыс тілінен оқ у, жазу сабағ ынан бә рі бірдей ү лгерімге жетпегені танылып тұ р, бір бала сабақ қ а мү лде келмей қ алғ ан, бес баланың тың даушы есебінде саналғ аны, олардың емтихан қ орытындысында ү лгерімге жетпегенін білдіреді. Патша ә кімшілігі мектептегі қ азақ балаларының орысша оқ у, жазудағ ы ү лгеріміне алаң даушылық білдіріп отырғ ан, олар ө здеріне қ ызмет ететін болашақ кадрлардың сауатты болуын қ алады. Соғ ан сә йкес, ү кімет арнайы нұ сқ аулар беріп, нақ ты шаралар белгілеп, бақ ылауды кү шейтті. Ресей патшалығ ы оғ ан қ арама-қ арсы, қ азақ жеріндегі мұ сылман мектептерінің ел ішіндегі беделін тө мендетуге, тіпті, ислам дінін насихаттайтын мектептерді реті келсе жабудың шараларын да жасап бақ ты.

Бұ л пікіріміздің орнық тылығ ына З.Т.Садвокасованың ең бегіндегі: «Министерством народного просвещения разрабатываются и внедеряются четыре документа от образовании инородцев. В 1901 году - «Записка о преобразовании высших и низших мусульманских школ(медресе и мектебов)в Россий», в 1906 «Правила о начальных училищих для инородцев», в 1904 году «Об инородных школах», 1913 году «О начальных училищах для инородцев, содержание которых сводилось к воспитанию у учищихся верноподдани- ческих чувств, направленные на улучшение обучения»», - деген сө з негіз болады [34, с. 57].

Ордадағ ы орысша-қ азақ ша мектептерді оқ ушылардың курсты аяқ тамай кетіп қ алуы кең етек алып, елеулі алаң датушылық жағ дай туғ ызып, тиісті шаралардың туындауына себепші болды. Жоғ арыда келтірілгендей, Ресейдің халық ағ арту министрлігінің бө тен елге арналғ ан бастауыш мектептер жө нінде дү ркін-дү ркін арнайы нұ сқ ау, ә р тү рлі ұ йымдастыру жұ мыстарын жү ргізіп жатқ аны, бастауыш білім беру мектептерінде білім сапасының тө мендігіне, оны бітірушілердің санының аздығ ына байланысты деуге болады. Бұ л жағ дай ордадағ ы орысша-қ азақ ша мектептерде бекем орын тепкен.

Бұ ғ ан нақ ты дә лел келтірсек, ордадағ ы мектептерде 1910 жылы барлығ ы 231 бала оқ ыды, осығ ан талдау жасағ анда нә тижесі мынадай: сол оқ ушылардан курсты аяқ тап шық қ анының саны – 91, яғ ни 39, 6 пайыз; курсты аяқ тамай шығ ып кеткенінің саны 140 бала, яғ ни 60, 4 пайыз болды. 1911 жылы ордадағ ы орысша-қ азақ ша бастауыш мектептерде 277 бала оқ ыды. Солардың ішінде курсты аяқ тап, білім алып шық қ андар саны 61, яғ ни 21, 8 пайыз. Курсты бітірмей кетіп қ алғ ан оқ ушы саны 216 балағ а жеткен, 78, 2 пайыз. 1912 жылы ордадағ ы мектептерде 299 бала оқ ығ ан, соның ішінде 76 бала курсты бітіріп шық қ ан, яғ ни 28, 0 пайыз, курсты бітірмей кетіп қ алғ андар саны 223 бала, яғ ни 72, 0 пайызғ а жеткен. Аталғ ан ү ш жылда оқ уғ а тү скен оқ ушылардың орташа 28, 1 пайызы ғ ана курсты бітіріп шық қ ан. Қ азақ балаларының мектепті бітірмей, кетіп қ алу ә рекетінің тың ғ ылық ты орын тебуінің себебін тағ ы қ осымша білдірсек, біріншіден, орда тұ рғ ындарының кө бісі мектептерден шалғ ай жерлерде орналасқ ан. Екіншіден, кейбір ауқ атты отбасының балалары сабақ ты оқ уғ а онша ынталы болмады. Ү шіншіден, сабақ беретін мұ ғ алімдердің білім дә режесі талапқ а сай емес, тә жірбиесі де жеткіліксіз еді. Тө ртіншіден, қ азақ балаларының тосыннан орысша жазып, оқ уы оң ай іс емес, олар орыстар қ оныстанғ ан поселкелерден қ ашық та, қ ыстау мен жайлауда туып, ө сті.

1912 жылы Ішкі ордада 62 орысша-қ азақ ша бастауыш мектеп болды. Бұ л білім беру орындарын кө п деп айтуғ а келмейді. Себебі, Бө кей ордасының ауқ ымы ү лкен еді. Зерттеушілердің мә лімдеуінше Ішкі орда жерінің кө лемі 707810 шарша шақ ырым болды. Сол орда бағ ынатын Астрахань губерниясының жері Ішкі орда жерінен 12 есе кіші екен. Сншама аймақ ты қ амтып, кө бісі мал соң ында жү рген қ азақ тарды тү гелдей сауаттандыру мү мкін емес болды.

Ішкі орда тұ рғ ындары жастарының мекетпке кө птеп бармай, қ атысқ аны ү лгере алмай шығ ып кетуінің себебі тарихи-ә леуметтік жағ дайғ а да, ә сіресе, Ресей патшасының кү шпен енгізген ә кімшілік-территориялық саясатына да байланысты болды. Ордадағ ы қ айта қ ұ ру реформасынан кейін жергілікті тұ рғ ындарғ а зорлық -зомбылық кө рсету тіпті кү шейіп кетті. Бә рінен бұ рын, патша шенеуніктері мал бақ қ ан қ азақ тарды заң кү шімен қ орқ ытып ұ стауғ а баса назар аударды. Соның салдарынан бодан ел Ресей патшалығ ының адамдарына сескене қ арады, олардың іс-шара, білім беру істеріне ынтасы тө мендеді.

Ішкі ордада білім беру ісінде, біздің ше, біршама елеулі кемшіліктерге орын берілген. Мысалғ а, жоғ арыда келтірілгендей, орда мектептерінде ө тетін негізгі сабақ тар: орыс тілінен оқ у, жазу, татар тілінен оқ у, жазу, мұ сылман дінінің шариғ аттарын игеру екен. Олар туғ аннан қ азақ ша сө йлеп, сол халық тың дә стү р, салтын, нанымын бойына сің іріп, ө зге елдердің жазуы мен мә дениетінен хабарсыз болды. Енді сол балаларғ а бірден ү ш тілде жазып, оқ ып білім ал деген зорлық болып табылады. Қ азақ ша сө йлеп ө скен бала орыс, татар, араб тілдерін тұ тқ иылдан мең геруі мү мкін емес еді.

Зерттеуден туғ ан тарихи деректер мен мә ліметтерді саралап қ орытып, ой тұ жырымын жасасақ, ХІХ ғ асырдың соң ғ ы ширегі мен ХХ ғ асырдың басында Ішкі ордада орысша-қ азақ ша мектептерде оқ ушылар саны да, білім сапасы да, оны бітірушілердің қ атары да талап дең гейінде бола қ оймады. Бұ ғ ан бірінші себеп, орда қ азақ тарының кө бісі кедейлікте ө мір сү рді. Екіншіден, қ азақ балаларының орысшаны бірден игеруге шамасы жетпеді. Орда тұ рғ ындары кү н кө ріс, мал жайылымы ү шін бө тен аймақ қ а кө шуге мә жбү р болды. Сол тұ ста мал соң ында жү ргендерге кү ш кө рсету, ұ рлық, малды зорлап тартып алу ә рекеттері орын алды. Осылай, орда тұ рғ ындары да босқ ыншылық қ а ұ шырады деуге болады. Мысалғ а, 1914 жылдары орда тұ рғ ындарының саны 329, 5 мың нан 251, 5 мың ғ а тө мендеді. Осындай жағ дай ордадағ ы мектеп жұ мысына ә сер етті.

Ордадағ ы оқ у-ағ арту мә селесі жө нінде 1860 жылы 9 ақ панда қ абылданғ ан заң да мынадай баптар кө рсетілген: а) ә р мектептің штаты 25 шә кірт пен бір оқ ытушы жә не кү зетшімен шектелсін; б) штат толғ анша барлық оқ ығ ысы келгендер жағ дайына, тегіне, жасына қ арамастан қ абылдансын; г) оқ ыту ә дісі ланкастерлік, яғ ни ү лкендер кішілерді оқ ыту тә сіліне негізделген; д) мектепте оқ у мерзімі 4 жыл; ж) қ азақ шә кірттерінен басқ а, мекетпке қ оныс аударушылардың балаларына да оқ уғ а мү мкіндік берілді.

Осы баптардың кейбірі уақ ыт, білім беру талаптарына сә йкес келмейді. Біріншіден, 25 шә кіртке бір оқ ытушы белгіленсе, ол мұ ғ алімнің ө тетін пә ннің бә рінен бір ө зі сабақ беруге шамасы да білімі де сә йкес келуі екі талай жағ дай. Ө йткені, мектептерде сабақ орысша, татарша жү ргізіліп, ислам шариғ аттары бір пә н есебінде жү реді. Сол тұ старда ү ш тілді мең герген ә рі педагог кадр қ алыптаспағ аны зерттеу барыснда байқ алып отыр.

Тө ртіншіден, ордадағ ы орысша-қ азақ ша мектептерде сабақ А.Е.Алекторовтың «К мудрости ступенька» жә не К.Д.Ушинскийдің «Родное слово» атты оқ улық тары бойынша жү ргізілді. Келтірілген мә ліметтерге қ арап-ақ мектептерде пайдаланылатын оқ улық тар тү гелдей орыс тілінде жазылғ аны анық байқ алып тұ р. Ауылдан келген бала оғ ан қ алай тү сінетіні, игеретіні бұ л қ абылданғ ан ережеде ескерілмеген. Патша ә кімшілігінің басты мақ саты қ азақ балаларына тек орысша жазып, сө йлеуді ү йрету, сө йтіп, ө здеріне берілген қ ызметкерлер дайындау, соғ ан қ оса, осы кадрлар арқ ылы орыс тілін бодан елдердің ө міріне енгізу, орысшаны ортақ тілге айналдыру. Осындай оймен Ресей білім беру саласының мамандары негізгі пә ндер, оқ улық тар орысша болса бұ л тілді тез игереді деп ұ қ қ ан.

Ішкі ордада ислам діні мен православ діні қ атар ө мір сү рді. Сондық тан сол дінді туындатқ ан елдің дә стү рі, заң ы, тұ рмыс, тіршіліктен туындағ ан қ алыпты ережелері жә не жазуы орда халқ ының ө міріне енгізілді.

Ішкі ордада мұ сылманша жә не орысша-қ азақ ша мектептерінің ашылуы бұ л аймақ та ә р тү рлі салада жазылғ ан, ә сіресе, оқ улық кітаптардың халық арасына тарауына мү мкіндік туды. Ордадағ ы Хан ордасынан бастап қ ала типтегі қ ыстақ тарда, елді мекендерде ашылғ ан мектептерде мқ сылманша, орысша оқ у кітаптары біршама болды. Ішкі ордағ а оқ ушыларғ а қ ажетті кітаптар мен ә деби шығ армалардың тарауына мү мкіндік туғ ызғ ан патша ә кімшілігі деуге болады. Бұ ғ ан И.С.Ивановтың: «По представлению Председателя Совета в сентябре 1862 года Оренбургским генерал-губернатором было разрешено отпускать ежегодно из специальных средств Орды по 100 рубль на выпуск книг духовного и светского содержания, а также и повременных изданий, с целью удовлетворить ощущавшуюся служащими в Совете потребность в чтении и для развития такой же потребности среди кончивших учебные заведения киргиз», - деп жазғ аны негіз [4, с. 230].

Хан ордасындағ ы А.Невский атындағ ы шіркеудің қ ызметкері Агров сол діни орынғ а арнап кітап шығ ару ү шін жыл сайын 30-40 рубль ақ ша бө луді сұ рап Орынбор генерал-губернаторына хат жазғ ан. Губернатор оның ұ сынысын қ олдайды. Сө йтіп шіркеуге кітап ү шін жыл сайын 100 рубль қ аржы беріліп тұ рғ ан. Ордадағ ы мектептерді кітаптармен қ амтамасыз ету мә селесіне орай мемлекет қ азынасынан жыл сайын 75 рубль бө ліп тұ руғ а шешім шығ арылды.

И.С.Ивановтың мә лімдеуінше Хан ордасындағ ы кітапханада 1890 жылдың басында 136 атаумен 243 кітап болғ ан. Ішкі ордада орысша басылымдар «Новое время», «Русь», «Врачь», «Астраханские вести», «Родина», «Вокруг света», «Сенатская ведомсть», «Исторической вестник», «Детское чтение», «Чтение для солдат», тағ ы басқ а журнал, газеттерге жыл сайын жазылу жү ргізілген. Бұ л ресми тү рде сақ талғ ан мә ліметтер. Былайынша тұ рғ ындардың қ анша басылым алдырып тұ рғ аны белгісіз.

Қ ысқ асы, Ішкі орда кітапханаларында оқ у қ ұ ралдарының саны жыл сайын кө бейіп, толық тырулар жасалынып тұ рғ ан. Бұ ғ ан Т.З.Рысбековтың: «1891 жылдың 1-ші қ аң тарында уақ ытша кең естің тұ сында кітапханада 592 томдық 227 шығ арма болды. 1895 жылы 62 томдық 7 шығ арма жә не 1895 жылдың бірінші қ аң тарында 654 томдық 234 шығ арма жетті», - деп жазғ аны дә лел [14, 69-б.]. Ішкі ордада сол кезең талабына орай ұ йымдастырылғ ан мә дени ошақ тар іске қ осылды. Ал халық кө ң іл кө теріп, демалатын, концерт кө ретін клуб, театрлардың Ішкі орда тұ рмысына енбегенін айтқ ан да жө н.

Осы арада еске саларымыз, Ішкі ордада қ азақ халқ ының дә стү р, салтынан хабар беретін, кө не мә дениетін танытатын іс-шаралар жү зеге асырылмағ ан. Шығ ыс ә дебиеті, мә дениетіне қ атысты кітаптар Ішкі орда кітапханаларына жеткізілмеген. Бұ дан Ішкі орданың орталығ ы Хан ордасы, ө зге де поселкелер Ресей империясының заң талаптарын, мә дениетін насихаттайтын, орыс қ аласына ұ қ сап кеткенін аң ғ ару қ иын емес.

Тү йіп айтқ анда, Ішкі ордадағ ы оқ у-ағ арту жұ мыстары Ресей патшалығ ына қ ызмет ететін кадрлар дайындайтын жә не орыс тілін, жазуын бодан халық қ а ү йрететін орындарғ а айналды. Мұ сылманша білім беретін мектептердің жұ мыс істеуіне барынша кедергі жасалынды. Орысша-қ азақ ша мектептерде оқ ығ ан қ азақ балаларына, негізінен, орысша жаза, оқ и білуді жә не есептен тө рт амалды білуді ғ ана ү йретті. Олардың терең білім алуына жағ дай жасалынбады. Мектепте сабақ беретін маман мұ ғ алімдерінің жетіспеуінен, оқ ушылардың білім дә режесі қ ойылғ ан талаптарғ а сә йкес келмеді. Мектептерде сабақ орысша, татарша тілдерде жү ргізілді.