Хан ордасындағы алғашқы мектеп және оның қызметі

Сонымен Жә ң гір хан ө зі билік қ ұ рып тұ рғ ан кезде елді отырық шылық қ а кө шіру, мектеп ашып балаларды оқ ыту мә селесіне ерекше кө ң іл бө лді. Ол ашқ ан мектептен білім алғ ан алғ ашқ ылардың бірі – белгілі қ азақ этнографы, Орыс география қ оғ амының қ ызметкер мү шесі Мұ хаммед Салық Бабажанов: «Жә ң гір Бө кейұ лын хан етіп тағ айындағ аннан кейін ғ ана, біздің оқ уымыз айтарлық тай кең тү рде жә не жылдамырақ алғ а басты. Осы жанның арқ асында, оның қ амқ орлық кө рсетуімен жә не басқ а да қ ажеттіліктердің нә тижесінде Орда ішінде сауатты адамдар шығ а бастады. Қ аза болып кеткен хан оқ ушыларды жә не оқ ытатындарды сыйлауда ақ сшасын, да кү ш қ уатын да, оқ удың пайдалы екендігіне ордалық тарды жү гіндіруде ештеме де аяп қ алғ ан жоқ. Ө зінің ордасында ол мектеп ашты, онда Мұ хаммед хадистерін ү йрететін жә не орысша сауаттылық пен орыс тілін оқ ытатын 60 адамдық орын болды. Бұ л мектеп ә лі кү нге дейін Жә ң гір мектебі аталып, ордада ө мір сү ріп жатыр, қ азір мұ нда 30 балағ а Орданың шаруашылық қ аражатынан ақ ша тө леп тұ рады. Жасыратыны жоқ, айта кеткен жө н, Ішкі Орда халқ ы ө здерінің мә дени ө мірлерінің мә дени ө мірлерінің жә не де ақ ыл-ой қ абілеттерінің дамуы жағ ынан Бө кей ханғ а, ә сіресе Жә ң гір хан алғ ыс айтуғ а міндетті. Бө кей қ азақ тарды дала тө сінен астрахандық тардың жеріне жеріне кө шіріп ә келіп, қ ала-қ ыстақ ғ ұ рпын қ абылдады: ал Жә ң гір хан ө зінің жеке ү лгі кө рсетуінің арқ асында жә не татар оқ уына, ислам хадистеріне, орыс тілін ауызша, жазбаша білуге ұ мтылуы нә тижесінде қ ашанда болсын оқ удың ұ ят еместігін жә не ешқ ашанда кеш болмайтындығ ын қ азақ тарғ а дә лелдеп берді. Оқ у ісімен, кә сіпшілікпен, саудамен жә не қ олө нермен айналысатындарғ а ерекше кө ң іл бө ліп, жанашыр қ амқ оршы болғ ан Жә ң гір ханның ең бегі зор», - деп бағ а берді [6, 20-б.].

Сонымен Хан ордасындағ ы Жә ң гір хан негізін салғ ан орыс-қ азақ мектебі 1841 жылы 6 желтоқ санда ашылды. Онда мұ сылмандық хадистерінен басқ а негізгі пә ндер қ атарында орыс тілі, арифметика, география жә не т.б. ғ ылымдар міндетті тү рде оқ ытылды. Осы училище ү шін Жә ң гір хан арнайы ү й салып, мұ ғ алімдерді ө зі таң дап, тағ айындағ ан. Училище мен мұ ғ алімдерді қ амтамсыз етудегі қ аражатты ө мірінің соң ына дейін ө зі беріп келген. Мектептің алғ ашқ ы мұ ғ алімі ә рі мең герушісі Ордада мал дә рігері қ ызметінде жү рген Константин Петрович Ольдекоп болды. 1841 жылы 6 желтоқ санда №1848 қ атынасымен К.П.Ольдекопке жолдағ ан нұ сқ ауында Жә ң гір хан былай деп жазды: «поручаю Вам ближайшиий надзор и попечение за поведением и нравственностью учащихся, понуждение их к исполнению обязанностей мерами, допускаемыми в русских учебних заведениях... Внушение учащихся при каждом удобном случае правил надлежащего исполнения обязанностей к Высочайшей власти Государя Императора и установленному начальству должно составлять предмет особых попечений Ваших» [5, с. 170].

Хан ордасындағ ы училищенің ашылуы туралы кейіннен Бө кей ордасындағ ы орыс-қ азақ мектебінің инспекторы болғ ан А.Восресенский: «Училище ужреждено ханом 6 декабря в честь тезоименитства Государя Императора Николая Павловича, которого Джангер называет «Благодетелем Ордынцев» (как видно из других бумаг хана находящихся в архиве инспекций), и в этот день, при жизни хана, ежегодно производился в училище торжественный публичный экзамен, на которых присутствовал сам хан, и кроме того предлагалось угощение. Из одной бумаги хана к Ольдекопу видно даже, что ему хотелось назват училище «Николаевским Ордынским училищем», - деп кө рсетеді [5, с. 170].

Ө лкемізден шық қ ан жазушы Тілекқ абыл Боранғ алиұ лы «Жә ң гір хан» деген ең бегінде мектептің ашылу салтанатын: «Жә ң гір мектебі 1841 жылыдың 6 желтоқ санында ашылды. Қ азақ даласында қ ала училищелерінің ү лгісімен салынғ ан, парталы, тақ талы тұ ң ғ ыш мектептің қ оң ырау қ ағ у салтанатына қ атысқ ан Орынбор Шекара комиссиясының шенеуніктері таң данысын жасыра алмады. Алдымен Хакім молда қ ұ ран оқ ып, табалдырық аттар шә кірттерге шашу шашылды.

- Қ азақ тың жас балалар болашақ та оқ у орындарына тү суі ү шін ө з ордамнан мектеп ашып отырмын. Шә кірттерді мұ нда орыс, араб, парсы, қ азақ тілдерінде оқ ып-жазуғ а ү йретемін. Ә сіресе, орыс тілінен қ азақ тіліне жә не қ азақ шадан орысшағ а аударуғ а, математикадан, географиядан бастапқ ы білімге жә не мұ сылмандық ережелеріне оқ ытуды қ олғ а аламын, - деп Жә ң гір сө зін аяқ тағ анда Жасқ ұ с кө шесінің тыныштығ ын тү ріп, сың ғ ыр-сың ғ ыр жез қ оң ырау қ ағ ылды», - деп сипаттайды [19, 171 б.].

Сө йтіп, алғ ашқ ы мектепте Жә ң гір ханның білім жү йесінің іргетасы қ аланды. Оқ у жылы қ азан айында басталып, мамыр айының аяғ ында аяқ талатын. Жыл сайын 6 желтоқ санда оқ ушылардың ата-аналары шақ ырылып, олар ханның басшылығ ымен жү ретін емтихандарда оқ ушылардың алғ ан білімінің нә тижелерін бағ алауғ а қ атыстырылатын. Бұ дан біз хан ставкасындағ ы білім беру ісі тікелей Жә ң гір ханның басшылығ ымен жү ргізілгенін кө реміз. Оғ ан қ оса мектепте ө ткізілетін ә р тү рлі шараларғ а міндетті тү рде хан қ атысатын еді.

Мектептегі сабақ тардың жү ргізілуін, оқ ушылардың білімін бақ ылау істерін, емтихандарды, оқ у бағ дарламаларын, оқ у жоспаларын хан қ адағ алап отырғ ан.

Бұ л тұ ста хан ордасында мектеп ашуғ а ә зірлік қ ызу жү ргізіліп жатқ ан болатын. Терезелерін оң тү стікке қ аратып салдырғ ан екі қ абат мектеп ү йі іске қ осылып, жан-жақ ты жабдық талып, шә кірттерін қ абылдауғ а ә зір тұ рды. Мұ ндай мектепті бұ рын кө ріп білмеген ордалық тар мұ нда оқ удың орысша жү ретінін есіткенде балаларымызды шоқ ындырады деп оғ ан ү рке қ арады. Бірақ хан Жә ң гір ө зінің екі баласын бірдей осы мектепке беріп, шоқ ыну жағ ынан қ ауіптің жоқ екеніне жұ рттың кө зін жеткізді.

Бұ л білім мен тә рбие жү йесін қ азіргі жаң а білім жү йесінің негізі мен іргетасы деп айтқ ан жө н. Ө йткені, осы қ азіргі жаң а білім жү йесіне сол кездегі білім жү йесі ө те ұ қ сас екенін айта кету қ ажет.

Мектептегі педагогикалық ү рдісті ұ йымдастыруда демократиялық, идеялардың да іске асырылғ анын кө руге болады. Бұ л тә жірибені қ азіргі кезде де пайдалануғ а болатын оң тә жірибе деп айтуғ а болады. Ефимцев Жә ң гір хан мектебінде оқ ытылғ ан келесі пә ндерді атап кө рсетеді: татар, араб, орыс тілі, арифметиканың алғ ашқ ы ережелері, жазу, сызу, тарих, географияның қ ысқ аша жинағ ы, алғ ашқ ы дә рігерлік кө мектің ережелері. Осы пә ндерге қ оса негізгі пә н – мұ сылмандық имандылық сабағ ы жү ргізілген.

Хан кейін ұ лттық мектепті училище деп атап, білім саласы ү шін арнайы ғ имарат ү й салғ ан жә не мұ ғ алімдерді байқ ау қ азіргіше айтсақ конкурс арқ ылы таң далатын ә дістемелік орталық қ а айналдырылғ ан.

Мектептерді бітірген оқ ушылар Орынбор қ аласындағ ы Неплюев кадет корпусында одан ә рі оқ уын жалғ астырғ ан.

Бұ л білім ордасында мектептің арнайы бекітілген оқ у жоспарлары оқ ыту бағ дарламалары, жү йелі оқ ыту ә дістемесі болғ ан. Осылардың бә рі Жә ң гір хан ашқ ан ұ лттық мектеп қ азіргі кездегі Қ азақ стан білім жү йесінің бастауы болғ андығ ын кө рсетеді.

Жә ң гір хан ашқ ан «ұ лттық мектеп» кейіннен дами келе «Жә ң гір училищесі» деп аталып, ә рі қ арай ө з жалғ асын тапты. Еуропалық ү лгідегі білім реформасын жасаудағ ы Жә ң гір ханның ағ артушылық саясаты осылай жү зеге асырылды.

Сонымен оқ уғ а іріктеліп, 25 бала алынды. Олардың арасында Хансұ лтанов Ахметкерей, Байтү менов Мұ хамбетше, Бажақ ов, Шомбалов, Исмайылов, Мұ хаметжан Байтұ рсұ нов деген балалардың болғ аны архив деректері аркылы бізге жеткізіп отыр. Бұ л оқ ушылардың 16-ы ү йден келіп, жетеуі сол мектеп ү йінің ішшінен ашылғ ан жатақ ханағ а орналасып, басынан оқ ығ ан. Оқ у ақ ылы болғ ан [11].

Мектеп табалдырығ ын аттағ ан 25 оқ ушының ең кішілері Жә ң гірдің ө з балалары 7 жастағ ы Ысмайыл мен Ыбырайым болды. Жеті бала мектеп жанындағ ы жатақ та, қ алғ андары ү йден келіп оқ ыды. Хан ө з қ аражаты есебінен ә р жылы 8-15 баланың оқ у шығ ынын кө терді. Қ азақ жеріндегі интернат-жатақ та Жә ң гір мектебі жанынан ашылды.

Мектептің мең геруші қ ызметіне тағ айындалғ ан К.П.Ольдекоп негізгі мамандығ ы мал дә рігері болғ анымен, ол ханның ө зіне жазғ ан: «Сізге оқ ушылардың тә ртібі мен мінез-қ ұ лқ ына тікелей қ адағ алау мен қ амқ орлық жасауды, олардың Ресей оқ у орындарында қ олданылатын білімді мең геруін тапсырамын» деген арнайы нұ сқ ауын бұ лжытпай орындауғ а кірісті. Жә ң гірдің сеніміне қ анаттанғ ан К.П.Ольдекоп оқ у ісін жете табысты жү ргізді. Он жыл ұ стаздық еткен К.Петровичтің есімі кө пке дейін орда халқ ының жадында жү рді. Бұ л туралы инспектор А.Воскресенский «К.П.Ольдекоп «получивший лично от хана вознаграждение» (и неизвестно в каком размере) за труды по училищу, вел учебное дело с великим старанием, с успехом и замечательно умело – как видно это из его всегда аккуратной отчетности хану с представлением списков, тетрадей ученических и проч., сохранившихся в архиве инспекций. Ольдекоп состоял учителем около 10 лет и оставил по себе добрую память, которая до сих пор сохраняется не только среди русских. Но и среди киргиз – здешних старожилов и лично знавших этого замечательного человека», - деген ой-пікірін білдіреді» [5, с. 170-171].

Сол кездегі оқ ушылардың мектепте жасағ ан жазба жұ мыстары сақ талып қ алғ ан екен. Оларды қ арастыра келе, қ ызық ты жұ мыстарды кездестіріп қ ана қ оймай, сонымен қ атар, сол уақ ыттағ ы оқ ытушылық тың сипаттамасын кө руге болады. Хансұ лтанов Ахметкерей былай жазғ ан екен: «Неоценимая милость, оказанная Вашим Высокостепенством для всех нас открытием училища, доставила случай быть таким счастливым, что могу принести Вашему Высокостепенству верноподданическому благодарность за все благодеяние, какими пользуюсь я и мои товарищи. В короткое время многие из нас приняли пользу учения, ибо знание закона Божьего просвещает нам ум и исправляет нравственность», - деп жазып қ алдырғ ан. Ал, Мұ хаметжан Байтұ рсұ нов болса, «Невоздержанный человек есть незапечатанное письмо, которое всяк читать может. «Порок», сказал Сократ, - есть невежество, а добродетель - познание», - Бажақ овтың жазбасынан.

«Осы мектепке оқ ушыларды тізімдеу кезінде сың аржақ пікір қ айшылы-ғ ы болмай қ алмағ ан», деп жазады «Жә ң гір хан» кітабының авторлары. Ханның шіріген бай, анау-мынауды менсіне бермейтін кертартпа билерінің бірі Шыман: «Білімге жү гіну тө ре мен қ ожаның тұ кымына жарасқ анмен қ ара сирақ қ азақ қ а жараса ма? Оқ у шіркін де оқ ығ анның бә ріне емес, зердесіне тандап қ онатын шығ ар, кө зін тырнап ашканнан қ озының соң ына тү сіп, боғ ын қ урайғ а шаншып ө скен кем талап ертең гі кү ні «би» астында ноқ ат, «ти» астында екі ноқ аттан аса алмай мектептің қ адірін қ ашырар. Одан да балам қ ағ азғ а ү ң ілсін, қ алам шұ қ ысын деп жү рген қ ара сирақ тардың баласын алты қ ырдың астына айдап сал», деп ханғ а кең ес айтып, мектепке тек қ ана ығ ай мен сығ айдың ұ рпақ тарын алдырмақ шы болғ ан. Хан оқ у-білімге талапты жастың бә ріне ортақ деп мұ ндай кертартпа пікірлерге қ ұ лақ аспай, мектептегі оқ у сапасын, тә ртіп, тә рбие жайын ө зі бақ ылап, жө н сілтеп отырғ ан. Жә ң гірдін мұ ндай ә ділдігі мен оқ у-білім жолындағ ы кү ш-жігерін жұ рт жоғ ары бағ алады. «Ө зінің ордасында ол мектеп ашып, онда Мұ хаммед хадистерін ү йрететін жә не орысша сауаттылық пен орыс тілін оқ ытатын 60 адамдық орын болды, - деп жазады Салық Бабажанов. - Бұ л мектеп ә лі кү нге дейін Жә ң гір мектебі аталып, Ордада ө мір сү ріп жатыр. Қ азір мұ нда 30 бала Орданың шаруашылык қ аражатынан ақ ша тө леп тұ рады. Жасыратыны жоқ, айта кететін жай, ішкі Орда халқ ы ө здерінің мә дени ө мірінің жә не де ақ ыл-ой қ абілетінің дамуына Бө кей ханғ а, ә сіресе Жә ң гір ханғ а алғ ыс айтуғ а міндетті» [6, 20-б.].

Жә ң гір мектебі аталып ө мірге келген бұ л оқ у орнының ашылуы кезінде Ішкі Ордадағ ы орасан зор қ уанышты оқ иғ а болды. Хан жаң алығ ымен қ ұ ттық тап, қ айырлы болсын айту ү шін тарту-таралғ ысын алып, хан Ордасына халық ағ ылды. Олар ө з ұ рпақ тарының келешегін осы мектеппен байланыстырып, оғ ан зор сенім артты.

1842 жылы сә уірде мектеп ашылғ аннан кейін бірнеше ай ө ткен соң Орынбор шекара комиссиясының: «Оны қ андай мақ сатпен аштың ыз?» деген сұ рақ қ а берген жауабында Жә ң гір хан оның қ азақ жастарын оқ у орындарына тү суге ә зірлеу ү шін, орыс, араб, парсы жә не татар тілдерінде оқ ып жаза білуін, ә сіресе орысшадан казақ шағ а одан керісінше тә ржімалай білуін, грамматиканы, математика негіздерін, жағ рапияны, Мұ хаммед хадистерін игеруін жолғ а қ ою ү шін кұ рылып жатқ анын жазады. Бұ л арада ол қ азақ жастары ү шін орыс тілін мең герудің зор маң ызын атап кө рсеткен [13, с. 429].

Мектеп-училищеде негізінен екі сынып болды: 13 оқ ушылық орыс тіліндегі жә не 12 оқ ушылық татар немесе араб тіліндегі. Ал, жалпы оқ ыту орыс тілінде жү ргізілген. Ең ересек оқ ушының жасы 22-де болса, ал ең кішкентайына 9 жас болғ ан екен. Ішкі Бө кей Ордасындағ ы Жә ң гір ашқ ан алғ ашқ ы орыс-қ азақ мектебі Орталық мектеп деп аталғ ан.

Сонымен бірге Қ ұ ран хадистерін ү йретуге бағ ытталғ ан дін сабағ ы да болды. Оны осы ө ң ірде Қ ұ ранды жақ сы білетін, діннің дә стү ріне білімдар адам ретінде танылғ ан, алғ аш рет сабақ ты қ азақ тілінде жү ргізетін мұ ғ алім Хакім деген молда оқ ытты. Орысша, қ азақ ша жетік, мұ сылман дінінің, Мұ хаммед пайғ амбардың хадистерін жақ сы білетін, Жә ң гірдің мектебіне дін сабағ ын оқ ытуғ а бұ л кісіні таң дау тегін емес еді. Оның ө зі ү йретуге сараң дық қ ылмағ ан, ә ркімге ү йретіп, ә ркімнен ү йрене білген салауатты кісі болғ ан деседі. Ол шә кірттердің ғ ылым ү йренуіне кө п ең бек етіп, сол арқ ылы ә лем кең істігіне шығ уын жете білген. Оның сұ рау-жауаптарына назар аударып кө руге болады: - Қ аң дай ниетпен ғ ылым ү йренуге келдің? - Алланың ризалығ ы ү шін, шариғ ат жолымен жү ріп, ғ ибрат кылмақ, ең бек етпек ү шін. Ғ ылым ү йренудің жолдары қ аң дай? - Ол тө рт тү рлі: парыз, мұ стахаб, мұ хаб жә не харам. Парыз – адам болудың қ адірін білу, мұ стахаб – адам болудың жолдарын білмегенге ү йрету, мұ хаб адамдық жолмен толық зейнетке жету, харам – мақ тан ү шін, ақ ымақ тармен сө з таластыру ү шін ү йренген ғ ылым.

«Ғ ылымды бесіктен лақ атқ а дейін ү йрену керек, білу екі дә режеде іске асады: ол – білмек, екіншіден, білгенді ізгілікке хасыл етпек» дейді екен Мұ хаммед Хакім молда.

Хакім молдадан кейін оның орнын Сейіт посадындағ ы қ азыналық мешіттің имамы Сатреддин молда Мұ хамед Ә минов деген татар басты. 1842 жылы 13 қ азанда Жә ң гір хан Орынбор ә скери губернаторы В.А.Обручевке Сатреддин молда Мұ хамед Ә миновты Хан ордасындағ ы мектепке мұ сылман ережелерін оқ ытатын мұ ғ алім ретінде бекітуді сұ райды. Осыдан соң 1842 жылы 29 қ азанда губернатор В.А.Обручев Орынбор шекара комиссиясының тө рағ асы Г.Ф.Генске № 1061 қ атынасымен жолдағ ан жарлығ ында былай деп жазды: «Хан Внутренней киргизской орды, в представлении ко мне от 13 октября объясняя, что для ближайшего исполнения высочайшего повеления относительно приема молодых киргизов в разные учебные заведения в С.-Петербурге, и тем, чтобы киргизы эти предварительно были приготовлены в гимназиях, при Ставке хана учреждено училище – для приготовления малолетних киргизов к поступлению в гимназии, и в училище этом обучаются они чтению и письму на языках: арабском, персидском, татарском и русском, элементарным наукам и закону магометанскому, ходатайствует об утверждении преподавателем в этом училище магометанского закона и восточных языков из сеитовских мещан старшего мухтасипа, имама и мударриса, муллу Садреддина Мухамет Аминева, приглашенного ханом в Орду для преподавания помянутого закона с татарского грамотою и оказавшего в этом заслуживающие уважения опыты усердия. Имея честь уведомить о настоящем ходатайстве генерал-майора Джангера ваше превосходительство, покорнейше прошу вас, милостивый государь, сообщить мне заключение ваше по этому предмету» [22, с. 403].

Ал А.Воскресенский ең бегінде: «Магометанским вероучителем в училище был приглашен ханом Джангером мулла Хаким (6 декабря 1841 г. № 1849), а после Хакима собрный имам в казенной мечети Сеитовского посада мулла Сатреддин Мухамед Аминев – татарин. В своей конструкций Аминеву хан Джангер (от 27 января 1843 г. № 117), перечислив предметы магоматанского вероучения, буквально пишет то же, что писал в 1841 г. к Ольдекопу о мерах понуждения, «принятых в русских учебных завденеиях» и онарушений учащимся обязанностей по отношению к Высочайшей власти государя императора», - деп кө рсетілген [5, с. 171].

Мектеп шә кіртері дін сабағ ынан басқ а арифметика, жағ рапия, тарих, орыс тілі тағ ы басқ а пә ндерден дә ріс алғ ан. Оқ у орынын кұ руда Жә ң гір ханғ а ү лкен кө мек кө рсеткен, мектептің мең герушісі болып тағ айындалып, ондағ ы оқ у-тә рбие жұ мысын жолғ а қ оюғ а елеулі ең бек сің ірген, Петербургтегі дә рігерлік-оташылық академияның тү легі Константин Петрович Ольдекоп орыс тілінен ө зі сабақ берген. Ол ордада дә рігерлік-оташылық қ ызметте тұ рғ ан болатын. Міне, осы мектептің мең герушісі, ә рі мұ ғ алім орыс тілінен, оқ удан, жазудан, арифметикадан жә не жағ рапиядан сабақ берген.

Сол тұ стағ ы Хан ордасындағ ы мектеп туралы Орынбор шекаралық комиссиясында коллежск кең есшісі қ ызметін атқ арғ ан И.М.Бикмаевтың 1845 жылдың 18 қ азанындағ ы «О образовании юнешества между киргизами Внутренней Букеевской орды» деген жазбасынан де кездестіруге болады. Онда былай делінген:

«Заведения для образования юношества Внутренней Букеевской орды суть: а) училище и б) небольшие школы или так называемые медрасы.

Для первоначального образования детей киргизов и дачи чрез это средств способнейшим из них к дальнейшему обучению в российских учебных заведениях учреждено покойным ханом Джангером в 1841 г. училище, и открытое 6 декабря в день тезоименитства государя императора, в который производилось и испытание учеников и публичный экзамен, как для выражения глубокой преданности своей венценосному монарху, так и в воспоминание всегдашних милостей его императорского величества, а вместо с тем и для развития в умах юношей верноподданической преданности.

Цель отдаленная хана в заведении при Ставке своей на Рын-песках училища была та, чтобы образовать из киргизов для себя полезных чиновников, могущих понимать пользу его распоряжений и выполнять оную в точностью.

Училище это содержалось на счет хана, а равно и дети, помещенные для обучения в оной, также были на всем иждивении хана, кроме одежды. Они помещались в особо отведенном для сего доме, и надзор был поручен учителям, как за детьми, так и заведениям. Учителями назначены и избраны были для предметов русских – ветеринарный врач Ольдекоп и для мусульманских – мулла Садратдин; они обучали: последний – закону и правилами магометанского вероисповедания, языкам татарскому6 персидскому и арабскому, и первый – языку русскому6 русской грамматике6 арифметике и основным началам географии и истории» [22, с. 706-707].

Осы кең есші И.М.Бикмаевтың кө рсетуі бойынша, 1841 жылы мектептегі 1-сыныптағ ы 13 оқ ушының 5-уі училищедегі жатақ та тұ рса, 8-і ү йден келетін, 2 сыныптағ ы 4 оқ ушының 2-уі училищеде жатып, 2-уі ү йден келіп оқ ыса, орыс тілін оқ ымайтын 5 оқ ушы ү йден келіп оқ ығ ан. Ал 1842 жылы 1-сыныптағ ы 14 оқ ушының 5-уі училищеде жатып, 9-ы ү йден келіп, 2 сыныптағ ы 4 оқ ушының 2-уі училищеде жатып, 2-уі ү йден келіп оқ ыса, жаң адан тү скен 7 оқ ушының 2-уі училищеде жатып оқ ыса, 5-уі ү йден қ атынап оқ ығ ан. 1842 жылы мектептегі 7 оқ ушының ү лгерімі «ө те жақ сы», 4 оқ ушы «жақ сы», қ алғ ан оқ ушылар орташа нә тижені кө рсеткен. 1844 жылы 1-сыныптағ ы 11 оқ ушының 7-уі училищеде жатып, 4-і ү йден келіп, 2 сыныптағ ы 4 оқ ушының 1-уі училищеде жатып, 2-уі ү йден келіп оқ ығ ан. Олардың 5-уінің ү лгерімі «ө те жақ сы», 4 оқ ушы «жақ сы», қ алғ ан оқ ушылар орташа нә тижені кө рсеткен [22, с. 707].

Бұ л жылдары бө кейліктің кейбір қ адірлі қ азақ тары балаларын Астраханғ а оқ уғ а бергенімен, ол соншалық ты қ арқ ынды дамып кете алмады. Оның себебін М.С.Бабажанов былайша тү сіндіреді: «1840 жылдары кейбір қ адірменді қ азақ тар балаларын Астрахан қ аласына оқ уғ а бере бастады, онда ол жердің оқ у орындары орысша сауатты адамдар даярлап Ордағ а жіберіп отырды. Дегенмен Астрахан бізге ең жақ ын кө рші бола тұ рса да ә лі кү нге дейін біздің дамып ө ркендеу игілігімізге ық пал ете алмай келеді. Ә лгі ол жақ қ а барып оқ ығ андар ө здеріне жеке мұ ғ алімдер жалдап алып оқ ыды, тамақ тарын, киім-пә терлерін қ осып есептегенде оқ у ө те қ ымбатқ а тү сті, сол себептен де қ азақ балалары алысқ а ұ зап оқ уғ а бара алмады. Сауда-саттық бастығ ымен қ азақ тар ешқ андай қ арым-қ атынаста болғ ан емес, олар кү з айларында, қ ыста да қ алағ а топ-топ болып барады, бірақ ең керекті нә рселерін (нан, ұ н, т.б.) сатып алғ ан соң қ аладан тезірек кетіп қ алуғ а асығ ады, ә йтпесе есірген есірік тұ рғ ындар қ азақ тарғ а тас лақ тырады, ал армян мен татарлар нағ ыз алдамш да адамгершілікке жатпайтын қ ылық тар кө рсетіп тонап, барың ды тартып алады. Оғ ан қ осымша, ақ ылмен ойлап кө рсең із, Астрахан ө зінің артта қ алғ ан кү йінде ө зі де басқ аларғ а ү лгі бола алмайды. Қ айдам, қ азір қ андай кү йде екенін айту қ иын, бұ дан ү ш жыл бұ рын онда прогресске ұ мтылу байқ алмайтын-ды. Оралдық тар ө з жерлерінің шекарасын Орда жеріне дейін 500 шақ ырым кең ейтіп еніп кетсе де, ұ зағ ынан 60 жыл бойы кө рші бола отырып, Орда ү шін бесеуден артық оқ ығ ан адам бере алғ ан жоқ, былайша айтқ анда, біздің адамдарды орысша оқ ып, жаза білуге де ү йрете алмады» [6, 24-25 бб.].

Осыдан соң Жә ң гір хан бө кейліктерге білім беруді Орданың ө зінде кү шейтуді ойластырып, одан ә рі Орынборғ а жол ашуды кө здеді. Хан ордасындағ ы мектептің қ амқ оршысы да, алғ ашқ ы инспекторы да ө зі болғ ан Жә ң гір ханғ а оқ у жылы барысында шә кірттердің тізімі мен пә ндер бойынша ү лгерім бағ алары кө рсетіліп отырды. Жыл сайын 6 желтоқ санда мектепте салтанат ұ йымдастырылды.

1843 жылы хан мектепке орда сұ лтандары мен билерін, старшындарды шақ ырды. Таң ертең гі сағ ат 10-да қ ырдан келгендер хан ү йіне жиналды. Одан кейін оқ ушылардан сынақ алу ү шін мектепке келді. Балалар мектеп залында оларды сапқ а тұ рып қ арсы алды.

Сынақ алу дін хадистерін білу жіне шығ ыс тілдері бойынша басталды. Одан соң орыс тілінен сауаты, арифметикадан білімі, тарих пен географиядан жалпы тү сінігі тексерілді. Шә кірттер арасынан орыс тілін мең геруі жө нінен ханның ө з баласы Ыбырайым ерекше кө зге тү сті. Бұ л туралы 1844 жылы 8 қ аң тарда «Русский инвалид» газетінде жарық кө рген «М-Б» атты бү ркеншік есімді автордың «Праздник в Ставке хана Внутренней орды Джангира» деген мақ аласында мынадай деректер келтірілген: «Приняв поздравления и приветствуя всех сам, хан пригласил собравшихся отправиться в училище, которое он учредил в Ставке на свой счет 6 декабря 1841 г. в чсть сего высокоторжественного дня и положил всегда в этот день назначать в нем собрание для испытание учеников. Училище это образовано ханом с целью положить начало просвещению вверенного управлению его народа, пришедшего сюда совершенно диким из степей зауральских; подавая пример собою, он отдал в это заведение прежде всех двух детей своих и убеждениями своими умел склонить султанов, биев, старшин и других киргизов Внутренней орды посылать в него их детей и родственников. Прибыв в дом, выстроеннйй ханомдля помещения заведения, мы нашли в зале этого дома стройные ряды киргизских мальчиков, в том числе, вместе с другими, двух малолетних детей хана, с их учителями; испытание началось мухаммеданским законучением и азиатскими языками; затем из русского языка, русской грамматики, арифметики и общих понятий истории и географии: ответы детей, в особенности 11-летного Ибрагима – сын хана Джангера, во всех предметах русского преподавания были удовлетворительны; отцы и родственники учеников, собравшиеся на это испытание, выказывали совершенную радость и признательность за успехи детей своих, и из искренних слов их видно было, что они постигают пользу заведения, открытого ханом, благодетельного и потребного в народе просвещения. Видя это заведение в глубине степей, среди дикого народа, входя в прекрасную мысль его учреждения и в весьма успешное ее исполнение, зная, что хан, кроме этого, стремится всеми мерами вводить во Внутренней киргизской орде все то, что необходимо для доброй и кроткой нравственности, порядка и правильного хозяйства, всякий друг просвещения и человечества вполне порадуется таковым действиям и вместе с тем у всякого свидетеля их возникает в душе глубокое уважение к этому человеку, родившемуся и воспитывавшемуся в глубине тех же степей, среди того же дикого народа, где ныне, под покровом государя императора и правительства, старается он произвести это изменения, но умеющего постигать и чувствовать благодеяния просвещения, кротких нравов и всего того, что приноят с собою порядок и правильный хозяйственный быт» [22, с. 830].

Жә ң гір мектебін шә кірттердің Неплюев кадет корпусына тү суге даярлығ ы жеткілікті болды. Ордадағ ы мектептен кейін Орынборғ а аттанғ ан шә кірттердің бірі М.С.Бабажанов болатын. Қ азақ этнографы кейіннен ол жайлы былайша еске алады: «Орданы дамытып ө ркендету ү шін осындай жағ дайлардан кө ршілеріне деген барлық сенімін жоғ алтқ ан Жә ң гір хан ордалық тарғ а білім беруді ө з жерінде кү шейтуді ойластырды жә не білімнің нағ ыз бұ лағ ы, жалғ ыз кө зі ретінде Орынборғ а жол ашуды қ арастырды, ондағ ы Неплюев корпусының екінші эскадронына, яғ ни Азиялық бө ліміне, Ордадан 10 бала алуғ а бастық тар келісім берген-ді. Сондық тан 1843 жылы хан ордалық тардың қ ұ рметті адамдарына жар салып, ә ркім ө з балаларын орынборлық корпуске берулерін ө тінді. Бірақ ол кезде Орынбормен байланысымыздың ө зі сирек болатын жә не қ азақ тардың қ олы жетпейтін алыс тү кпір сияқ ты еді. Осының ө зі ата-аналардың ө з балаларын беруге бірден келіспеушілігіне себеп болды. Ә сіресе аналар-ә йелдердің бұ л іске қ арсылық тары тіпті кү шейді, себебі мұ сылман молдаларының оқ уы кезінде балаларғ а қ атыгездігі ауыр тиген еді, енді орыс молдалары балаларын тіптен тұ ншық тырып тастар деп қ орық ты. Бұ ғ ан тағ ы бір себеп, ол кездерде тү рлі қ аң қ у сө здер мә селен, орысша оқ ығ андар сабақ жү ріп жатқ анда орнығ ып отыра алмайды, сондық тан алаң ғ асар балалар жан-жақ тарына жалтақ тап қ арамас ү шін, тікенектей кіріп кететін ү шкір біздерді басының айналасына қ адап қ ояды екен деген қ аң қ у сө здер кө п айтылатын-ды. Бұ л кезде ханның бір ұ лы паж корпусында тә рбиеленіп жатқ ан. Оның ондағ ы тә рбиеленіп жатқ ан ү лгісі де ана-ә йелдердің орыс молдасынан қ орқ ыныштарын жең е алмады: хан баласы болғ андық тан да орыс оқ ымыстыларының арасындаұ л кезде ханның бір ұ лы паж корпусында тә рбиеленіп жатқ ан. Оның ондағ ы тә рбиеленіп жатқ ан ү лгісі де ана-ә йелдердің орыс молдасынан қ орқ ыныштарын жең е алмады: хан баласы болғ андық тан да орыс оқ ымыстыларының арасында бірге тұ ра алады ғ ой, ә рине оны ханның ұ лы болғ андық тан ерекше қ ұ рметтеп, елден ерен қ амқ орлық етеді деп жорамалдайтын еді. Хан ө зінің тағ ы бір баласын тағ дырғ а қ иғ андай етіп Орынбор корпусына Орданың қ адірменділерінің сегіз баласын бас етіп оқ уғ а аттандыруғ а мә жбү р болды. Мен мұ нда «тағ дырғ а қ иғ андай етіп» деген сө зді неге айтып отырмын, себебі хан бұ л баласын да Петербургте тә рбиелеуге мү мкіндігі бар еді жә не ондағ ы ақ шалы-жалдамалы оқ у Орынбордан ә лдеқ айда жоғ ары саналатын, Орынборғ а ол баласын тек басқ аларғ а ү лгі етіп кө рсету ү шін ғ ана жіберді. Жаң ағ ылардың арасында тоғ ызыншы бала болып мен де аттандым.

Біздер Жә ң гір мектебінде тә рбиеленген едік, сол кездерде де, қ азір де ол мектеп кадет корпусына даярлайтын орын деп есептеледі. Бір кү ні кешке таман біздерді ханғ а алып келіп, сарай ішіне орналастырып, хан сендерден корпусқ а оқ уғ а тү суге ық ыластысың дар ма деп сұ райды деп ескертті. Біздердің балалық жасымызғ а лайық тап даярлағ ан, ханның бізге берер қ онақ асы ә зірленген екен. Ол біздерді ө те ақ жарқ ын отырып қ абылдады жә не оқ уғ а бару ық ыласымызды сұ рап білді. Біздер бірімізден соң біріміз ө зімізді таныстырып, ық ыласты жә не дайын екенімізді білдірдік. Сосын хан біздерге уыс-уыс кү міс мә неттер ү лестіріп берді де, қ айтуғ а рұ қ сат етті. Бұ л 1845 жылдың басындағ ы қ ыс еді. Кейін біраздан соң біздерді жазғ ы шілде айында Орынборғ а жібереді деп естідік. Оқ у каникулы басталғ анда (1-мамырдан 1-қ азанғ а дейінгі уақ ыт) біздер ү й-ү йлерімізге тарап кеттік. Келісім бойынша 1 шілдеде Тарғ ын ө зені бойындағ ы ханның жазғ ы жайлауына жиналуғ а тиісті болдық. Ол кезде менің жасым 11-де болса да, біздерді Орынборғ а шығ арып салғ андары ә лі есімде. Ол мереке-той ретінде ө тті. Ханның ө зі қ ұ рметті ақ сақ ал ретінде, сондағ ы жиналғ ан 80 кісі қ азақ ты бастап, біздерді шығ арып салу ү шін атқ а отырды. Бес шақ ырымдай жү рген соң бә рі тоқ тап тұ ра қ алып, балаларды ханның алдына келтіріп, барлығ ы бір ауыздан жолымыз болып аман жү руіміз ү шін тілектер айтып, бата қ ылып, қ оштаса бастады. Балалардың дағ шығ арып салушылардың да кө здерінің жастары сел болды. Мен жылағ аным жоқ, неге десең із мен ү йімнен ә лдеқ ашан кетіп қ алғ ан болатынмын жә не шығ арып салушылардың ішінде мағ ан ө те жақ ын туыс болғ ан жоқ. Менің анам мені ү йден шығ арып салып тұ рып егіле жылап, оқ уғ а барма деп ү гіттеген. Тек ә кемнің ерік зердесінің кү штілігі мен жеке ө зімнің талпынысым осы жолғ а шығ уғ а себеп болғ ан, оны енді байқ ап отырсыздар. Мұ ндай ажырасудың қ айғ ылы-қ асіретіне қ арамастан жә не Ордадағ ы оқ удың қ иындығ ын елеместен, Жә ң гір ханның қ айрат-жігерінің кү штілігі арқ асында, балаларды тә рбиелеу ханның ө мірінің соң ғ ы кезінде қ азақ арасындағ ы білімге ден қ ойғ ан ең қ адірлі дә стү рге айналды» [6, 25-27 бб.].

Жә ң гір ханның Орынбордан ә лдеқ айда жоғ ары саналатын Петербургтегі оқ уғ а жіберуге мү мкіндігі бола тұ ра баласын Орынборғ а тек басқ аларғ а ү лгі етіп кө рсету ү шін ғ ана жіберді деген М.С.Бабажанов пікірін 1845 жылы 18 қ азандағ ы коллежск кең есшісі И.М.Бикмаевтың «Сам хан для примера начально отдал двух сыновей своих в заведенное им училище, и из них ныне один уже находится в Неплюевском кадетском корпусе» деген жазбасы да дә лелдейді [22, с. 708].

Міне, осы 1845 жылдың тамызында қ азақ даласында алғ аш болып мектеп ашқ ан Жә ң гір хан дү ниеден озды. Бү гінде Жә ң гірдің ө лімі жайлы да ә ртү рлі бар. Кейбір зерттеушілер ханның қ ұ пия ө лімін Ресейдің отаршылдық саясатының астарынан іздейді. Оның ү стіне Жә ң гір Бө кейұ лының туғ ан жылы туралы да бірың ғ ай пікір жоқ. 1826 жылы қ азан айында Жә ң гірді кө рген Қ азан университетінің профессоры Фукстің сө зінше хан 24 жаста болғ ан. 1834 жылы ханғ а барғ ан Гебель сол кезде Жә ң гірдің 30 жас шамасында болғ анын айтады. 1837 жылы Ордада болғ ан Казанцев ханды 40 жас шамасында деп анық тағ ан. Ханыков пікірінше, Жә ң гір немере ағ асы Шығ айдың 1822 жылдың соң ында ө зіне тақ қ ан жаласынан ақ тала отырып, ө зінің кә мелеттік жасқ а жеткендігін алғ а тартып, Орданы басқ аруғ а рұ қ сат сұ рағ ан. Осы деректерді жан-жақ ты саралағ ан зерттеуші И.С.Иванов хан замандастарының мә ліметтері 1815 жылы шілде айында Жә ң гірді 14 жаста деген анасы Атан ханымның мә ліметімен айтарлық тай сә йкес келмейтінін айтып, Бө кей ханның ұ лы Жә ң гірдің туғ ан уақ ытын нақ ты анық тау қ иын деп жазды [25, с. 8-9].

Жә ң гірдің анасы Атан ханым Астраханның Кіші Аралындағ ы Сейіт баба қ орымындағ ы Бө кей ханның жанына жерленген. Белгілі этнограф Серік Ә жіғ али Бө кей хан кесенесіне қ ашық емес жерде жатқ ан сұ лтан таң басы бар қ ұ лпытастың Бө кейдің жұ байы Ғ атан ханымғ а арналғ анын анық тады. Онда «Бө кей хан Нұ ралыұ лының жұ байы һ ижра бойынша 1239 (1823/1824) жылы 52 жасында Ғ атан ханым офат болды» деген жазу қ ашалғ ан [26, с. 169]. Бұ л қ ұ лпытас бү гінде Бө кей хан кесенесі жанындағ ы Атан ханымғ а арналып салынғ ан кесененің ішіне қ ойылды. Шын мә нінде, Атан ханым Бө кей ханның екінші жұ байы, Жә ң гір ханның анасы еді. Жергілікті тұ рғ ындардың «Ғ атан» деп атауы да ханымның дұ рыс ныспысын кө рсетеді. Ол араб қ арпімен жазылғ ан ханым есіміндегі алғ ашқ ы «айн» мен «ғ айн» ә рпінің ө зара ұ қ сас болуына орай оның қ азақ ша оқ ылу кезінде ө згеріске ұ шырауына байланысты еді. Ал Тілекқ абыл Боранғ алиұ лы, Ө тепберген Ә лімгереев секілді жазушылардың ханым есімінің дұ рысы Ә тен болуы керек деген пікірімен келісу қ иын. Себебі, Атан ханымның ө зі 1815 жылы 8 маусымда Орынбор ә скери губернаторы Г.С.Волконскийге жолдағ ан арабша тү пнұ сқ а хатының соң ына «хан Бө кей Нұ ралыұ лы халалы ханым Атан Нұ ралиева» деп қ ол қ ойғ ан [22, с. 188]. Бұ л жазуды қ азақ тіліне Қ азбек Қ ұ ттымұ ратұ лы тә ржімалағ ан еді. Оның ү стіне қ иямет кү ні махшар алаң ында азан шақ ырылғ ан атымен шақ ырылатын болғ асын қ ұ лпытасқ а марқ ұ мның дұ рыс есімі жазылатын. Тастағ ы тө ре таң басы Атанның да ата-тегі ақ сү йек, яғ ни хан ә улетінен шық қ анын айқ ындап тұ р. Ө лкетанушы Ө.Ә лімгереев «Кейбір деректерде оны Қ аратай тұ қ ымы деп кө рсетеді» [27, 235-б.] дегенімен, атақ ты Жанұ зақ жырау Жә ң гір ханғ а арнағ ан толғ ауында:

Ал Шың ғ ыс ханның ә улеті,

Хандар ө тті хан соң ы,

Хан ұ лының кенжесі

Патша иемнің ана сойын сұ расаң,

Қ арабай ханның нә сілі [28, 54-б.] – деп жырғ а қ осқ ан. Бұ дан Жә ң гір хан анасы Атан ханымды Қ арабай хан тұ қ ымынан тарайтынын нақ тылай тү семіз. Жырау келтірген Қ арабай хан ө лке тарихында ө зіндік орны бар тарихи тұ лғ а. Ол Бө кейдің атасы атақ ты Ә білқ айыр ханның замандасы Батыр сұ лтанның ұ лы. Батырдың ө зі Ә з Тә укеден кейінгі қ азақ тың ағ а ханы Қ айып Хұ сырауұ лының баласы. Бұ лар Қ азақ хандығ ының негізін қ алағ ан Жә нібек ханның Жә дік атты баласынан, ал Ә білқ айыр ә улеті Жә нібек ханның Сү кә лі (Сө к, Ө секе, Сү йік) деген баласынан тарайды. Яғ ни, екі ә улеттің арғ ы тегі Жә нібек ханнан барып қ осылады. Қ азақ ақ сү йектеріне тә н қ ұ дандалық дә стү р бұ л ә улет арасында XVІІІ ғ асырдан басталып, одан ә рі ө з жалғ асын тапқ ан. Ә білқ айыр ханның немере қ арындасына ү йленген Батыр сұ лтан оғ ан кү йеу бала болса, Айшуақ сұ лтан Батырдың қ ызын қ алың дық қ ылғ ан. Нұ ралы ханның қ арсылығ ына қ арамастан анасы Бопай ханым ө зінің туғ ан қ ызын Батырдың баласы Қ арабай сұ лтанғ а ұ затқ ан. Ә улет арасындағ ы қ ұ дандалық ілік-шатыс тек осымен шектелмей, кейін бө кейлікте дә стү рлі тү рде кең ө ріс алды. Бө кейдің інілері Шығ ай сұ лтан Қ арабайдың туғ ан немересі Ифақ ханым Асанқ ызына [29] ү йленсе, Мең дікерей сұ лтанның бә йбішесі Ұ лпеш Қ ұ лман Қ арабаевтың қ ызы. Ал Жантө ре хан Айшуақ ұ лы Қ арабайдың Мең ді атты қ ызын алғ ан. Орынбор мұ сылмандары діни басқ армасының тұ ң ғ ыш мү фтиі Мұ хамеджан Хұ сайыновтың Қ арабай сұ лтанның Қ аракө з деген қ ызымен 1800 жылы 1 тамызда Орынборда ө ткен неке қ ию рә сіміне қ азақ қ оғ амының барлық билеушілері қ атысқ ан. Бұ ғ ан қ оса М.Хұ сайынов тү ріктің Анапа бекінісінен шық қ ан Кә рима бике Жұ малық ызына ү йленіп, одан туғ ан Фатима тоташ Жә ң гір ханның жұ байы болды. Бө кей ханның ү лкен ұ лы Тә уке сұ лтан Жібек Қ арабайқ ызымен отбасы қ ұ рса, Бө кейдің Қ азына деген қ ызына Қ арабай немересі Бажақ Қ асымұ лы ү йленген.

Ө зінің туғ ан ағ асы Батырұ лы Қ айып ханның 1758 жылы Хиуадан кетуінен соң Қ арабай сұ лтан тө рт айдай уақ ыт Хиуаның хан тағ ына отырғ ан. Академик В.В.Бартольдтың зерттеуінше, Хиуада хандық қ а отырғ ан Қ айыптың інісі Абдолла, сондай-ақ тү рікше Қ арабай есімін иеленген [30, с. 111]. Қ арабайдың хан атануы осымен байланысты. Оның Ә білқ айыр ханның кенже қ ыздарының біріне (Айдархан ханым деп те айтылады – Ж.А.) ү йленіп, Нұ ралы ханғ а кү йеу бала болуы, ә кесі Батыр хан басқ арғ ан Ә лімұ лы руларынан Байұ лы руларына, яғ ни Нұ ралы хан ұ лысына келуіне ық пал еткен. Бұ л жерде Қ арабай сұ лтан шеркеш руын басқ арды. Ел аузында сақ талғ ан ә ң гімелер бойынша, XVIII ғ асырдың екінші жартысында шеркеш руының старшыны Тұ рмамбет бидің қ олдауымен Қ арабай осы руғ а хан сайланды [31, с. 3]. Қ арабай сұ лтан ө з ә улетімен (27 ұ лы болғ ан) 1802 жылы Бө кейдің соң ынан ішкі тарапқ а бет бұ рса, кейін 1810 жылдың басында тү пкілікті ө тіп, сол жылдың жазында ө мірден озды. Бұ л жө нінде Бө кей сұ лтан 1810 жылы 11 тамызда Орынбор коменданты полковник А.С.Тарарыкинге хабарлағ ан. Алматы мұ рағ атындағ ы осы қ ұ жатқ а қ арамастан тарихшы И.В.Ерофеева соң ғ ы ең бегінде Қ арабайдың қ айтыс болуын негізсіз 1822 жылдан кейін деп кө рсетеді. Бү гінде ө здерін «Қ арабай тө реміз» дейтін ұ рпақ тары бабалары табан тіреген бө кейлікте, Казталовка ауданында ө мір сү руде.

Тә уелсіздік жылдары да Жә ң гір хан тарихына қ алам тартқ ан тарихшылар ортақ пікірге келе алмады. «Жангир хан (1801-1845 гг.)» атты ең бегінде тарихшы Ж.Қ асымбаев 1801 жылы туғ андығ ын жазса, Б.Жанаев 1803/1804 жылы, И.В.Ерофеева 1804 жылы дү ниеге келген дейді. Бү гінде басына қ ойылғ ан қ ұ лпытастағ ы арабша жазуды оқ ып, талдағ ан Жаң ақ ала аудандық мешітінің имамы Мұ ратбек қ ажы Жахатов 1845 жылы 11 тамызда 42 жасында фә ниден озғ ан Жә ң гір ханның 1803 жылы дү ниеге келгенін анық тап берді [32]. Мұ ны мұ рағ ат деректері де қ уаттайды. 1837 жылы 3 сә уірдегі қ ызметтік тізімінде Жә ң гір хан 34 жаста делінген. Ал келесі 1843 жылы 31 қ аң тардағ ы қ ызметі туралы жазбада 39 жаста деп берілуінің ө зі дұ рыс болатын [22, 571, 582]. Себебі, ол кезде қ азақ тар жыл басы наурыз айынан соң ө здеріне бір жас қ осатын. Егер наурыздан кейін сұ раса хан ө зін 40 жастамын деп кө рсетер еді. И.Казанцевтің анық тауынша, Жә ң гір хан 1845 жылы 11 тамызда кешкі сағ ат 6 ½ шамасында 42 жасында Торғ ын бойындағ ы жаз жайлауында жү йке қ ызбасынан бақ илық болғ ан [33, с. 220]. Осығ ан орай алдағ ы уақ ытта Жә ң гір хан 1803-1845 жылдары ө мір сү рді деген тоқ тамғ а келу керек.

Жә ң гір ханның ө лімінен кейінгі бө кейліктегі білім беру мен Хан ордасындағ ы мектеп жағ дайы Орынбор шекаралық комиссиясында коллежск кең есшісі қ ызметін атқ арғ ан И.М.Бикмаевтың 1845 жылдың 18 қ азанындағ ы «О образовании юношества между киргизами Внутренней Букеевской орды» деген жазбасында былайша сипатталады:

«Заведения для образования юношества Внутренней Букеевской орды суть: а) училище и б) небольшие школы или так называемые медрасы.

Для первоначального образования детей киргизов и дачи чрез это средств способнейшим из них к дальнейшему обучению в российских учебных заведениях учреждено покойным ханом Джангером в 1841 г. училище, и открытое 6 декабря в день тезоименитства государя императора, в который производилось и испытание учеников и публичный экзамен, как для выражения глубокой преданности своей венценосному монарху, так и в воспоминание всегдашних милостей его императорского величества, а вместо с тем и для развития в умах юношей верноподданической преданности.

Цель отдаленная хана в заведении при Ставке своей на Рын-песках училища была та, чтобы образовать из киргизов для себя полезных чиновников, могущих понимать пользу его распоряжений и выполнять оную в точностью.

Училище это содержалось на счет хана, а равно и дети, помещенные для обучения в оной, также были на всем иждивении хана, кроме одежды. Они помещались в особо отведенном для сего доме, и надзор был поручен учителям, как за детьми, так и заведениям. Учителями назначены и избраны были для предметов русских – ветеринарный врач Ольдекоп и для мусульманских – мулла Садратдин; они обучали: последний – закону и правилами магометанского вероисповедания, языкам татарскому6 персидскому и арабскому, и первый – языку русскому, русской грамматике6 арифметике и основным началам географии и истории.

Перед учреждением этого училища султаны и старшины были от хана извещены циркулярно о цели оного и отозвались письменно и словесно, что они убеждены в необходимости образовать детей своих и готовы отдавать оных во вновь заведонное училище. Для большего поощрения детей, в присутствии приглашенных для сего родителей, деламы были испытания учащимся, а награды успешнейшим развивали еще сильнее желание в присутствовавших отцах и прочих киргизцах отдавать детей своих в это заведение. Сам хан для примера начально отдал двух сыновей своих в заведенное им училище, и из них ныне один уже находится в Неплюевском кадетском корпусе.

Из числа обучавшихся в сем училище и окончивших с успехом курс поступили, как известно и оренбургскому начальству, в Неплюевский кадетский корпус.

В медрасах или частных училищах, в родах у султанов и родоправителей имеемых, муллы собирает каждую зиму детей киргизских для обучения правилам веры и письменности, со внушением повиновения властям и верноподданической преданности к престолу. О числе подобных медрас и учащихся, по неимению об этом сведения, определить невозможно.

Главное основание для образования юношества в Орде заключается в том, чтобы, во-первых, училище при Ставке хана на Рын-песках, согласное с целью его учреждения, открывало бы удовлетворительные способы к соответсвенному образованию детей султанов, старшин и биев к приготовлению отличных из них к высшему образованию в учебных русских заведениях и, во-вторых, школы при муллах распространяют в молодом поколении народа религиозные правила и доброй нравственности, преданность престолу, повиновение правительству и порядку грамотности.

Но чтобы усилить наклонность в детях султанов и старшин и даже в самих их к образованию, необходимы особые права против неучащихся и преимущественно по занятию должностей и управлении Ордою; увеличение же желания в простом народе будет зваисеть от времени и обстоятельств.

К этой необходимой мере не излишне присовокупить и то, чтобы дети султанов и биев содержались, как было это при хане на всем иждивении ханском, то есть из сумм зекята, причем для комлекта назначить двенадцать вакансий» [22, с. 706-708].

Осы жазбадан кө п ұ замай, яғ ни 1845 жылы 13 қ арашада Ішкі орданы басқ арушы Ә діл сұ лтан Бө кейханұ лы Орынбор шекаралық комиссиясына Ішкі орда туралы мә ліметтер жолдайды. Аталмыш мә ліметтің соң ына тіркеген №3 қ осымша орда мектебіне арналғ ан. «Жә ң гір училищесі» деп берілген бұ л қ ұ жатта: «Помешается в особо выстроенном единственно для сего предмета доме; учащихся на иждивении хана было от 8 до 15 человек, учителями: ветеринарный врач Ольдекоп, жалованья не получал, но пользовался разными подарками от хана, не превышающими 500 руб. ассигнациями; Оренбургской губернии Сеитовского посада имам, мулла и мударрис Садриддин Аминов, жалованья не получал, также пользовался подарками в год до 1000 руб., сторож получал по одному барану в месяц, пользовался пищею и платьем – 2 рубахи, 1 шуба и 1 халат простой в 10 руб. ассигнациями. Освещение, отопление и пища доставлялись в это училище от хана», - деген деректер келтірілген [22, с. 706-708]. Мұ ның ө зі мектептің негізгі қ аражат шығ ынын Жә ң гір ханның жеке ө зі кө тергенін толық дә лелдейді.

Кө птеген зерттеушілердің кө рсетуінше шыныменде мектеп Жә ң гірдің тұ сында негізгі 95 пайыздық жү ктемесі ханның жеке қ аржы есебінен қ амтамасыз етілгендігін кө рсетеді. Ал, орда басшысының ө лімінен кейін қ аржылай қ олдау кө рсету кү рт тө мендеп кеткен. 1845 жылғ ы 22 желтоқ санда осы мектептің мең герушісі, ә рі мұ ғ алімі К.П.Ольдекоптың Ішкі орда билеушісі Ә діл Бө кейханұ лына жазғ ан хатында: «Исполняя в точности приказания Вашего степенста, я хотел приступить к открытию занятий, но училище не топлено. Прошу кому следует отпустить дрова и топить», - деп қ ынжыла жазғ ан. Алайда, орданың басқ арушысы оқ ымағ ан, сауатсыз адам ретінде тіпті, мемлекеттік қ ұ жаттарғ а ө з фамилиясын да жаза алмағ ан кө рінеді, тек, мө р қ оюды шебер мең герген сың айлы. Ол ө зінің осылайша ордадағ ы білімге қ атыссыз екендігін кө рсеткен. Ал, хатты жазғ ан мұ ғ алім болса, бес жыл бойы жасағ ан қ ызмет орнын қ алдыруғ а мә жбү р болғ ан.

1844-1845 жылдары Жә ң гірдің орда училищесінде білім алғ ан оқ ушылар тізімін Ішкі орда басқ арушысы Ә діл Бө кейханұ лының 1846 жылы 9 наурызда жолдағ ан мына мә ліметінен кө ре аламыз [22, с. 741-742]:

Бұ л тізімнен орда училищесінде алғ ашында негізінен Жә ң гір хан тұ сындағ ы билеуші саяси элитаның балаларының білім алғ анын байқ ауғ а болады. Осы оқ ушылардың біразы кейіннен Ішкі орданың басқ ару ісіне тартылды.

Жә ң гір ханның ө лімінен кейінгі Орда мектебінің жағ дайын Орынбор ә скери губернаторы В.А.Обручевтің 1846 жылы 21 наурызда Астрахан қ аласынан «қ ұ пия» деген айдарымен Мемлекеттік мү лік министрі, граф П.Д.Киселевке жолдағ ан №27 қ атынас қ ағ азында да келтірілген. Онда губернатор В.А.Обручев патшаның Каспий тең ізінің шығ ыс жағ алауына бекініс тұ рғ ызу туралы бұ йрығ ына сә йкес, ө зінің Орынбордан Астрахан қ аласына аттанып, сапар барысында Ішкі ор