Ішкі ордадағы білім берудің жаңа кезеңі

1841 жылы 6 желтоқ санда хан ордасында Жә ң гір училищесі деген атаумен белгілі оқ у орны ашылады. Бұ л училищенің бой кө теруі патша ә кімшілігінің алғ а қ ойғ ан жоспарының бірі болғ анын оң ай аң ғ аруғ а болады. Алғ ашқ ы орыс-қ азақ училищесінде негізгі пә н орыс тілі болды, сонымен қ атар география, арифметика жә не басқ а пә ндердің негізін оқ ытты. Мұ ндайда жергілікті халық тың ү рейін туғ ызбас ү шін бұ л училищеде ислам дінінің қ ағ идаларын да ү йретті. Осы оқ у орны ханның жеке бақ ылауында болып жә не арнайы қ аржы бө ліп, мұ ғ алімдерді ө зі тағ айындады. Орыс тілінің мұ ғ алімі болып Ішкі орданың мал дә рігері Константин Петрович Ольдекоп сабақ берді.

Орыс-қ азақ қ арым-қ атынастарында татарлардың алатын орны ерекше еді. Қ азақ тардың біраз ерте Ресейдің боданына айналғ ан татарлар орыс тілін жақ сы мең геріп алғ ан еді. Сондық тан Ішкі орда халқ ының орыс халқ ының орыс халқ ымен сауда байланыстарын, саяси, ә кімшілік қ атынастарды реттеуде татарларғ а жү гінуіне мә жбү р болды. Соның бір дә лелі ретінде Жә ң гір ө з кең сесіне татар тілмаштарды қ ызметке орналастырды. Сол себепті де қ азақ тар татарларды ө здерінен жоғ ары ұ стап, ү лкен бір кү ш ретінде кө ретін. Бұ ғ ан Ішкі орда қ азағ ы Салық Бабажановтың: «Господство свое над киргизами, татары утверждали на двух основаниях, во первых, на знании и обучении наших детей правилам ислама, во-вторых, на посредничестве между русскими и киргизами», - деп жазғ аны дә лел.

Татар тілінің тарауының ең басты себептерінің бірі болып қ азақ тардың қ атынас қ ұ ралы – хат, қ атынас қ ағ аз, қ ұ жаттар жазу барысында татарлар мең герген араб жә не парсы ә ріптерін пайдаланды, олардың кө мегі тиді. Сол жә йт қ азақ тардың оқ у, жазу барысында татарша мә нерге бейімделуіне ә серін тигізді. Татарша мә нер ел билеген сұ лтандар мен саудагерлер арасында кең тарады. Сұ лтандар болса ө здерін қ ара халық тан жоғ ары екенін білдіру ү шін татарша сө йлеп, соларша жазуғ а тырысты, ал саудагерлер болса, олардың бұ л тілді ү йренуіне сауда-саттық мә селесі тікелей себеп болды. Ішкі ордадағ ы сауда саласының негізгі бө лігі татарлармен тығ ыз қ атынаста болды. Ресейдің ішкі жағ ынан келген татарлар қ азақ жерінен қ ажетті заттарды арзан бағ амен кө птеп алып кетуге тырысты. Қ азақ халқ ының сауда-саттық та татарлардан қ ауіптенетіні – қ азақ тар талай рет татар саудагерлерінің алдауына тү сіп қ алып жү рді.

Ішкі орданың ағ артушылық ісіне негіз салғ ан Жә ң гір орыс тілін білу болашақ та ө з қ ол астындағ ы халық тың сауат ашып, оқ ып, оянуына жә не еуропалық ө ркениеттің озық элементтерін ү йренуіне жол ашады деп білді. Ол дү ниедегі озық ө ркениетпен онша байланысы болмағ ан қ азақ халқ ына жаң а мә дениетті сің іруді кө здеді. Ө з мү ддесін іздеген Ресей мен Ішкі орда арасында қ олайлы жағ дай осылай туып қ алыптасқ ан еді. Ресей ү шін бұ л орыстандыруды жеделтету болса, Ішкі орда ү шін жаң а мә дениетті қ абылдау арқ ылы қ араң ғ ылық кейіптен шығ у жолының бастауы болып саналды.

Патша ә кімшілігі жергілікті халық пен тығ ыз қ атынас орнату мақ сатында жә не қ азақ тардан арнайы шенеуніктер шығ ару ниетімен Орынбор Неплюев кадет корпусының азиялық бө лімшесінен Ішкі орда қ азақ тарын оқ ыту ү шін 10 орын бө лгізді. Бұ л келтірген деректі мұ рағ ат қ ұ жатындағ ы: «Жергілікті басшылармен келісе отырып, қ азақ халқ ын орыс халқ ымен жақ ындастыру, заң ғ а қ айшы келмесе мешіттерде жаң а мектептер ашу, Орынбор гимназиясынан 10 қ азақ баласына стипендия бө лу керек», - деген Ресей патшасының нұ сқ ауы бекемдей тү седі [18, 99-б.]. Бұ л тұ стағ ы патшалық тың кө здеген ниеті – отарлық саясатты осы оқ у орнын бітірген тү лектер кө мегімен жү зеге асыру еді. Сондай-ақ, ө здерінің мү ддесіне негіздеп оқ ытқ ан кадрларды пайдалану негізінде қ азақ тар арасындағ ы сұ лтандардың беделін тө мендетуді ойлады жә не руғ а бө лінушілікті ә лсіреткісі келді. Шынында, бұ л оқ у орнын бітіріп шық қ ан тү лектер кейін Ішкі орданың ә кімшілік жұ мыстарымен айналысып, Уақ ытша кең естің қ ызметшілері болып тағ айындалды.

ХІХ ғ асырдың екінші жартысында-ақ патша ә кімшілігінің қ азақ тар арасынан отарлық негіздегі шенеуніктер шығ ару жоспары жү зеге асты. Жергілікті халық ты басқ ару ү шін ә р ә кімшілік-территориялық бө ліністің басына ө здері дайындағ ан шенеуніктерді тағ айындап, ө з мақ саттарын орындап отырды. Губерниялық оқ у орындарының тү лектері патша ә кімшілігі мен жергілікті халық ты байланыстырушы дә некер болып табылады. Ә рине, губерниялық оқ у орындарында білім беру самодержавиелік тә рбиемен етене ұ штастырыла жү ргізілді, орыс халқ ын ұ лылап, тек Ресей империясының патшасына мойынұ сынуды алғ а тартты.

Училищеде мұ сылмандық ережелерді оқ ыту ү шін Жә ң гір хан молда Хакімді шақ ырды, ал Хакімнен кейін осы оқ у орнына татар молда Сатреддин Мұ хамед Аминов келді (1843 ж. 27 қ аң тар). Жә ң гір ө лгеннен кейін молда Аминов пен Ә діл Бө кейхановтың арасында екі жылғ а созылғ ан дау-дамай туындады. Бұ л даудың туындау себебі мынадай: Аминов Жә ң гірдің кезінде училищедегі қ ызметі ү шін ханнан жылына 300 рубль ақ ы алып тұ рды. Уақ ытша кең ес қ ұ рылғ аннан кейін оның алатын ақ ысы жылына 100 рубльді қ ұ рады. Бұ ғ ан қ анағ аттанбағ ан Аминов ө з ақ ысын 250 рубльге дейін жеткізеді. Біздің ше тө ленетін ақ ының тө мендетілуі Уақ ытша кең естің исламшылдық қ а қ арсы саясаты болса керек. Патша ә кімшілігінің сойылын соқ қ ан Уақ ытша кең ес Ішкі орданың билігін қ олына алғ аннан кейін ө з талабын батыл қ оя бастады.

Ресей империясына қ ызмет ететін қ азақ балаларын оқ ытуғ а баса назар аударылып, арнайы қ аржы бө лінді. 1848 жылдан бастап патшаның жарлығ ымен Жә ң гір училищесіне жылына 1404 рубль жұ мсалды. 1848 жылдың желтоқ санында Ольдекоп Уақ ытша кең естен Жә ң гір училищесінде орыс балаларын да оқ ытуғ а рұ қ сат алып, оларғ а білім беруді ө з мойнына алды. Патша ә кімшілігі білім сапасына баса назар аударды. 1879-1880 жылдары училищеде екі сыныптық селолық училище деген атаумен қ айта қ ұ рылып, Халық ағ арту министрлігінің бақ ылауына кө шті. 1891 жылдан училищеге бө лінетін қ аржы жылына 1904 рубльді қ ұ рады. 1891 жылдың 6 желтоқ санында училище ө зінің 50 жылдық мерейтойын атап ө тті. Бұ л училищені жыл сайын жө ндеуден ө ткізіп тұ руғ а 80-100 рубль қ аражат бө лініп тұ рды. Бірақ уақ ыт ө те келе училищенің материалдық жағ дайы нашарлап, оны қ айта жө ндеу тиімсіз екені дә лелденді. Астрахань губерниялық архитекторы Бальдидің жергілікті полицмейстр жә не училище инспекторымен қ осыла жү ргізген тексеруінен кейін училищені жө ндеуге жұ мсалғ ан қ аржы ретсіз шығ ын болып табылатыны мә лімдеді.

Оқ у ғ имараттарының қ ұ рылысы назарда ұ сталды. 1867 жылы Жә ң гір училищесі материалдық жағ ынан мү шкіл халде деп танылғ андық тан Уақ ытша кең естің ұ сынысымен оны жабу қ ажеттігі туралы жоғ арығ а ұ сыныс жолданды. Бірақ Ішкі істер министрлігінің бұ л іске қ арсылығ ының ә серінен уақ ытша кең ес жоспары жү зеге аспады. Ө йткені, министрліктің пайымдауынша бұ л училище болашақ та Ішкі орданы реформалауда жә не жергілікті орыс балаларын оқ ытуда қ ажетке жарайтын орын деп тапты.

Патшалық Ресейдің саяси бағ ытына қ арсы келетін мұ сылмандық шаралардың ордада кең етек жаюы, сол бағ ыттағ ы мектептер мен медреселер санының кө беюі салдарынан Уақ ытша кең естің басшысы полковник К.И.Герн 1861 жылы жаң адан қ ұ рылғ ан ә кімшілік-территориялық бө ліністердің жанынан бө лімдік орыс-қ азақ мектептерін ашу туралы жоғ ары жақ қ а ұ сыныс жіберген болаттын. Бө лімдік басшылардың бақ ылауында болатын мектептердегі қ азақ балаларын орыс тіліне, арифметикағ а ү йрету міндеті тұ рды. Оқ ушылар қ ыс мезгілінде жертө леде, жаз айларында киіз ү йлерде оқ ытылуына болады деп шешті. Орынбор облыстық басқ армасының тұ жырымы бойынша білім беру қ ызметін бө лімдік хатшыларғ а жү ктеу тиімсіз деп тапты, ө йткені олар бө лімдік басшылармен бірге іс сапарларғ а жиі шығ ып кетеді жә не олардың ө здерінің де қ ызмет бабындағ ы жұ мыстары жеткілікті еді. Соның нә тижесінде патшаның бекітуімен 1866 жылдың 17 қ азанында Мемлекеттік кең естің пікірі бойынша бө лімдік басқ армалардың жанынан жеті бастауыш мектебін ашуғ а рұ қ сат берілді. Бұ л айтқ анымызды мұ рағ ат қ ұ жатындағ ы: «Орданың ө зінде қ азір қ азақ балаларына білім беруге арналғ ан 8 мемлекеттік мектеп бар. Соның біреуін, тіпті 1840 жылы Жә ң гір хан ордасында салдырғ ан, ал қ алғ ан жеті мектеп 1866 жылы бө лімдерде ашылды», - деп жазылғ ан дерек бекемдей тү седі [18, 101-б.].

Бастапқ ыда мектептерді басқ ару ү шін 1050 сом жіберіліп, ал 1867 жылдан оларды ұ стап тұ руғ а 6580 сом бө лінді, 1860 жылғ ы 9 ақ пандағ ы заң да мынадай негізгі баптар кө рсетілді:

а) Штат каждой школы ограничить 25 (в последствии 20) воспитанниками с одним учителем, который был бы вместе с тем и смотрителем школы;

б) Принимать в школу, пока штат этот не пополнится, всех желающих без различия происхождения и состояния, на первое время даже взрослых. Впоследствии когда между желающими поступить в школу будет выбор, преимущественное право помещение своих детей в школы предоставить ордынцам, состоящим на службе по степному управлению;

в) Курс учения в школах, ограничить чтением и письмом на киргизском и русском языках, первыми четырьмя правилами арифметики и переводами с киргизского на русский, и с русского на киргизский язык;

г) Способ обучения принять ланкастерским, чтобы старшие ученики обучали младших;

д) Сроки пребывания в школах не более 4-х лет;

е) Принятые 25 воспитанников из киргизов должны находится в школе на полном содержании;

ж) Кроме воспитанников киргизов в школы должны быть допускаемы в качестве приходящих и дети русских поселенцев [4, с. 216; 17, с. 47; 22, с. 888-889].

1867 жылы старшындарғ а бө лімдік мектептердің ғ имараттары ү шін жергілікті халық тан қ аржы жинау жү ктелді. 1868 жылдың жазында бұ л ғ имараттар салына бастады. Мектеп салуғ а Талов бө лімінен 1233 рубль, Нарын бө лімінен 1002 рубль, бірінші округтен 2000 рубль жә не екінші округтен 1500 рубль қ аржы жиналды. Мектеп ғ имараттары саз кірпіштен салынды. Торғ ын бө ліміндегі мектеп Хан ордасынан 7 шақ ырым жердегі Шолақ қ опа кө лінің маң ынан, Қ алмақ бө ліміндегі мектеп Хан ордасынан 55 шақ ырымдағ ы Шонғ ай мекенінде, Талов бө ліміндегі мектеп Хан ордасынан 140 шақ ырым болатын Талов форпостында, Қ амыс-Самар бө ліміндегі мектеп Хан ордасынан 180 шақ ырым жердегі Глиниск форпосты маң ында, Нарын бө ліміндегі мектеп Хан ордасынан 115 шақ ырымдай Тө лең гіт станциясына жақ ын Ұ ялық ұ м елді мекенінде, Бірінші округтегі мектеп Каспий тең ізі жағ асындағ ы Хан ордасынан 320 шақ ырымдай болатын таратылғ ан Кокоревск кордоны маң ында, екінші округтегі мектеп те Хан ордасынан 280 шақ ырым жердегі таратылғ ан Кокоревск кордоны маң ындағ ы тең із жағ асында бой кө терді [4, с. 216-217].

Мектепте оқ ытылуғ а тиісті оқ ушылар саны 25-тен аспайтын болды. Мұ ғ алім ө з қ ызметімен қ атар мектеп бақ ылаушысы қ ызметін қ оса атқ арды. Білім беру курсында қ азақ ша жә не орысша жазу мен оқ уғ а ү йрету, қ азақ шадан орысшағ а жә не керісінше тү рде аудару ісіне баулумен шектелді. Сонымен қ атар, арифметика пә нін оқ ытты. Білім беру ә дісі бірлесіп дайындалу жү йесімен іске асты, яғ ни білім алуда ү лгерген шә кірттер қ алғ ан шә кірттерді ү йретті. Оқ у мерзімі 4 жылдан аспады. Мектептерде қ азақ ша жә не орысша оқ у мен жазуды, арифметиканың тө рт амалы, қ азақ шадан орысшағ а жә не керісінше грамматикалық тү сіндірмесін аудару ү йретілді. Ең басты назарды тә рбиеленушілердің орыс тілін ү йреніп, жетік білуіне аударды [18, 101-б.]. Алғ ашқ ы кездері бұ л мектептерге мұ ғ алімдер жетіспеді. Мұ ғ алімдік қ ызметке Жә ң гір училищесінің тү лектері алынды. Уақ ытша кең ес басшысы Қ азақ оқ у округі қ амқ оршысының Ішкі ордағ а мұ ғ алімдер дайындау жө ніндегі қ атынасына мұ ғ алімдік семинарияда тек православиеліктер ғ ана оқ и алады деген жауап қ айтарды.

Бө лімдік мектептердің ашылуы Уақ ытша кең естің қ ызметінде атқ арылар істердің кө беюіне ә кеп соқ тырды. Бұ л мектептерге бақ ылау орнатумен қ атар ө здерінің тура міндеттерінің де кө п болып табылуына орай 1868 жылы бұ л мектептерді Орынбор халық тық училищелері басқ армасының қ арамағ ына беру туралы сұ рақ туындады. Бірақ, бұ л іс кейінірек жү зеге асты, яғ ни бө лімдік мектептер 1874 жылы Ішкі орда мектептерінің арнайы инспекторының бақ ылауына кө шті.

Қ ажетті мұ ғ алімдердің жетіспеушілігі 70 жылдардың аяғ ына дейін жалғ аса берді. Мысалғ а, 1876 жылы тек екі мұ ғ алімнің ғ ана институттық білімі болды, қ алғ андары Жә ң гір училищесінде білім алғ ан жергілікті тұ рғ ындардан жасақ талды. Сол себептен Нарын бө лімі мектебінің оқ ушылары Жә ң гір училищесіне ауыстырылды. Кейбір жергілікті халық тан шық қ ан мұ ғ алімдер ө з міндеттерін адал орындамай, мектепті қ амтамасыз етуге бө лінген қ аржыны жеке басының қ ажеттіліктері ү шін жұ мсағ аны белгілі болды. Соның салдарынан уақ ытша кең ес мектептердің шаруашылық саласы мен оқ у ісі саласын ажыратуғ а кірісті. Шаруашылық салағ а жергілікті ауқ атты тұ рғ ындардан «Қ ұ рметті қ амқ оршы» болғ ысы келгендер тағ айындалды. Кейін, 1882 жылдың 18 ақ панында «Қ ұ рметті қ амқ оршы» қ ызметі «Қ ұ рметті сақ таушы» (почетный блюститель) деген атпен ауыстырылды. Сол жылы Астрахань губернаторының бекітуімен Қ амыс-Самар, Талов, Нарын мектептеріндегі қ ұ рметті сақ таушы қ ызметіне қ азақ қ оғ амынан ү ш жылдық мерзімге арнайы таң далғ ан адамдар жіберілді [4, с. 218].

1870 жылы желтоқ сан айында Уақ ытша кең естің басшысы Ішкі ордадағ ы бө лімдік мектептердің білім беру ісіне қ анағ аттанбайтындығ ын Орынбор генерал-губернаторына жеткізген еді. Оның мә лімдеуінше оқ у ісі ө те мү шкіл жағ дайда болды. Екі жылдың ішінде білім алғ ан оқ ушылардың ішінде 2-3 адам ғ ана орысша оқ ып жазуғ а ү йренген, бірақ ө з оқ ығ андарының мағ ынасын тү сінбеген. Арифметиканы мең геруде де кейбірі ғ ана кө бейту амалдарын орындай алды. Бірақ оқ ушылар татарша оқ ып, жазуды жақ сы ү йренген. Бұ ғ ан себеп татар тілі қ азақ тіліне жақ ын болғ андығ ының ә серінен болды. Орыс тілін мең герудегі қ иыншылық тардың себебі бө лімдік мектептерге орталық тан бақ ылау дә режесі тө мен болғ ан. Ө йткені, орталық пункттен бө лімдік мектептерге жетіп, барлығ ын аралап шығ у ү шін ұ зақ уақ ыт жә не қ аржы керек. Ондай жұ мыс айрық ша ынта, ерік-жігерді де қ ажет етеді.

Ө з қ ызметін жақ сы білетін білікті кадрлардың жетіспеушілігі де ә серін тигізді. Оларғ а жылына 250 рубль ең бек ақ ы тө ленетін болғ ан. Осындай аз қ аржымен білікті қ ызметкерлерді қ азақ тың даласына тарту мү мкін болмады. Ө йткені, ө ркениеттің ортасында тұ рып ү йренген орыс қ ызметкерлерінің климаттық жә не материалдық жағ дайы ауыр жерлерге келуге батылы бармайды [4, с. 218-219].

Бө лімдік мектептер орналасқ ан жерлерде орыс адамдарының кездеспеуі, практиканың жоқ тығ ы, оқ ыту барысының қ азақ ша ө туі орыс тілінің тарауына бө гет болып қ алды. Бө лімдік мектептердің қ ұ рылуының басты миссиясы жергілікті жердегі исламшылдық ты жою немесе ә лсірету еді, бұ л іс жү зеге аспады.

Уақ ытша кең ес басшысының Орынбор генерал-губернаторына ұ сынғ ан мә лімдемесінде Ішкі ордадағ ы бө лімдік мектептерді жауып, алдағ ы уақ ытта қ олайлы жағ дай қ алыптасқ анғ а дейін осы мектептерге бө лінетін қ аржыны Жә ң гір училищесіне жұ мсап, тә рбиеленушілер санын 50-ге дейін кө бейту қ ажет деген ұ сыныс жасалғ ан. Бірақ генерал-губернатор бұ л ұ сынысты қ абыл алмай, бө лімдік мектептердің қ ұ рылғ анына аз уақ ыт ө ткендіктен ондай қ орытынды шығ ару ә лі де ерте деп тапты.

Кейін, 1872 жылдың маусымында Уақ ытша кең естің басшысы С.А.Тверетинов бө лімдік мектептің санын 4-ге қ ысқ артып, ондағ ы тә рбиеленушілер санын 40-қ а дейін ө сіріп, мұ ғ алімдер жалақ ысын 500 рубльге дейін кө бейтуді Ішкі істер министріне жолдағ ан еді. Ал Ішкі істер министрлігі ө з тарапынан Ішкі ордағ а Торғ ай облысындағ ы жобаны басшылық қ а ұ стап, жорық мектептерін іске қ осу міндетін қ ойды. Бұ л Қ азан оқ у округының басшысы Радловтың идеясын негізге алып дайындалғ ан жоба еді. Жобаның басты мақ саты – жорық мектептері арқ ылы Ішкі орданың шалғ ай орналасқ ан ауылдарына жетіп, халық тың арасына қ оныс теуіп, сол жерде орыс тілінің тарауына жағ дай жасау болды. Бұ л шараны біздің ше, қ азақ ауылдарындағ ы молдалардың беделін ә лсіретуді кө здеген іс деп тү сінуге болады. Бірақ Уақ ытша кең ес басшысы бұ л жү йені енгізудің еш нә тиже бермейтінін жеткізіп, оның себебін жергілікті халық тың кө шпелі тұ рмысынан іздеді, яғ ни ә р отбасы бір-бірінен алшақ ө зі қ алағ ан жерлеріне қ оныс тебетінін дә лел етті [4, с. 219-220].

1879 жылы Ішкі орданың ағ арту ісінің жағ дайымен танысуғ а келген қ азақ мектептерінің инспекторы Қ алмақ, Торғ ын жә не Қ амыс-Самар мектептеріндегі оқ у ісінің ойдағ ыдай жү ріп жатқ анына кө з жеткізді. Ал Талов пен бірінші жә не екінші округтардағ ы бө лімдік мекептердің жағ дайы мү шкіл екендігін білді. Нарын мектебі болса сол мезетте мұ ғ алім кадрының жетіспеуінен жабылып қ алды.

1881 жылы жазында Ішкі орда бө лімдік мектептерді тексеруден ө ткізу ү шін Орынбор оқ у округі қ амқ оршысының бұ йрығ ы бойынша ө зге ұ лт ө кілдері мектептерінің инспекторы В.В.Катаринский мен округтік архитектор барон Карф осы жақ қ а жіберілді. Соның нә тижесінде Қ алмақ, Талов, Қ амыс-Самар жә не бірінші округтегі бө лімдік мектептерінің ғ имараттары ескіріп, оны қ алпына келтіру ү шін қ омақ ты қ аржы бө лу мә селесі кө терілді. Сондай-ақ, мектеп ғ имараттары бө лмелері тар, соларды ың ғ айғ а келтіру айтылды.

Кейбір мектептер елді мекендерден қ ашық та орналасып, оқ шау қ алып қ ойғ ан. Осындай жағ дайдан шығ у ү шін инспектор Қ алмақ бө лімдік мектебі ү шін жаң а ғ имаратты Владимировка слободасында тұ рғ ызу керек екенін білдірген. Сондай-ақ, бұ л оқ у орнында орыс балаларының ү лес салмағ ының ө суіне жағ дай жасап, сол арқ ылы қ азақ тарды орыс тілін мең геруіне септігін тигізетінін жеткізді. Мұ ғ алімдер болса мектепте ұ зақ уақ ыт қ ызмет атқ арады. Торғ ын мектебін орталық пунктке ауыстырып, Жә ң гір училищесімен біріктіріп жіберіп, қ ажетті қ ұ рылыстармен қ амтамасыз ету алғ а қ ойылды.

Нарын мектебін Қ амыс-Самар мектебімен біріктіру арқ ылы мұ ғ алімдердің жағ дайын жақ сарту, бірінші жә не екінші Каспий маң ы округтері мектептерін біріктіріп, мұ ндағ ы мұ ғ алімдерге жағ дай жасау қ ажет. Бұ л жерде сабақ беретін мұ ғ алімдер жұ рттан оқ шау қ оныстанғ андық тан олардың тұ рмысы кө ң іл кө ншітпейтін дә режеде болды.

Ал бірінші Каспий маң ы округіндегі мектепте ауыз судың тапшылығ ы да бар еді. Бірақ, жоғ арыда келтірілген жоспарларды жү зеге асыруда патша ә кімшілігі белсенділік танытады. Бұ ғ ан себеп Ішкі ордадағ ы орыс мектептерінің санын кемітсе халық арасында орыс тілінің тарауы ә лсіреп, мұ сылмандық оқ у орындарының кең етек жаюымен қ атар ислам дінінің белең алуынан қ ауіптенді.

1883-1890 жылдар аралығ ында бө лімдік мектептерде білім алғ ан оқ ушылар санын тө мендегі кестеден кө руге болады: [4, с. 218].

1883-1890 жылдар аралығ ындағ ы жеті жылдың ішінде бө лімдік мектептерде 5 ер мұ ғ алім жә не 1 ә йел мұ ғ алім қ ызмет атқ арды. Ер мұ ғ алімдердің ішіндегі біреуі қ азақ тан шық қ ан маман еді.

Ішкі орда Астрахань губерниясының қ арамағ ына ө ткеннен кейінгі 1876-1917 жылдар аралығ ында ордада оқ у-ағ арту жұ мысы бұ рынғ ыдан да жетілдіріліп, қ ыздар мен ересектерге білім беруде тың серпілістер туындады. Ордадағ ы мектептер мен училище қ ұ рылымына біршама ө згерістер енгізілді, ә сіресе білім сапасына назар аударылды, мектеп жұ мысына бақ ылау кү шейтілді, білікті мамандар қ атары да біршама жақ сарды. Бұ л кезең де ордадағ ы мектептерде орысша оқ ыту мә селесіне айрық ша назар аударылды.

Бө кей ордасындағ ы оқ у-ағ арту жұ мысының тарихын зерттеушілер ү ш кезең ге бө лді. Біріншісі, ислам дінін насихаттайтын мектептердің пайда болуы. Екіншісі, 6 желтоқ сан 1841 жылдан бастап 1868 жылдың қ азан айына дейінгі аралық. Ү шінші кезең 1868 жыл – ордада бө лімдік мектептер ашылып, орысша білім берудің пә рменді қ арқ ын алғ ан тұ сы.

Бұ л кезең дерде патша ә кімшілігі ордада орысша білім беріп, қ азақ тардан ө здеріне қ ызмет ететін кадр дайындауғ а жә не мұ сылман мектептерінің беделін тө мендету мақ сатында сан тү рлі шараларды ұ йымдастырды. Ә р тү рлі айла-тә сілдер жасады. Ордадағ ы білім беру орындарын басқ ару ісі патша саясатын жү зеге асыру мақ сатында бір министрліктен екінші министрліктің, немесе Уақ ытша кең естің қ арамағ ына ауысумен болды.

Ә уелгі кезде Ішкі ордадағ ы орыс-қ азақ мектебі Уақ ытша кең естің басшылығ ымен жұ мыс істеді. 1874 жылы қ арашадан бастап ордадағ ы білім беру орындары Ресейдің халық ағ арту министрлігіне қ арады. Ал Ішкі орда Астрахань губерниясының қ арамағ ына ө ткен тұ ста жоғ ары мә ртебелінің 1877 жылғ ы 14 ақ пандағ ы жарлығ ымен орда мектептері Орынбор оқ у округі қ арамағ ына қ алдырылды. Бұ ғ ан себеп, біздің ше орда мектептеріне Қ азандағ ы жоғ ары оқ у орны білім беру барысына орай кө мек кө рсетіп келген болатын. Орысша білім беру сапасын арттыру мақ сатында 1870 жылы орда оқ у бө ліміне айрық ша инспекторлық бақ ылау тә ртібі енгізілді.

Ішкі ордадағ ы білім берудің ү шінші кезең ін мұ сылман мектептерінің дамуына тосқ ауыл жасау деуге болады. Сол мақ сатпен барлық бө лімдерде қ азақ балаларына арналғ ан орысша-қ азақ ша мектептер ашылды. Онда, негізінен, орысша оқ ып, жаза білу, орысша жә не қ азақ ша аударма жасауды мең геруге ү йрету, арифметикадан есеп шығ арудың алғ ашқ ы сатысы – тө рт таң баны мең герту кө зделді. Демек, қ азақ тардың балаларын мұ сылман мектептеріне беруіне мү мкіндік туғ ызбау кө зделді. Алайда, ислам дінін ү йрету ісі тоқ тамай қ оймады. Мұ ның барлығ ы, біріншіден, орысша оқ ытатын маманның жетіспеушілігінен еді. Екіншіден, ислам діні қ азақ тұ рмысына сің істі болғ ан. Ең ә рісі тамағ ын да «биссимілла» демей ішпейді. Ү шіншіден, мұ сылманша білім беретін молдалар қ азақ тармен бірге кө шіп жү рді.

Орысша-қ азақ ша мектепте оқ ығ ан баланы екі жылдан кейін білімін тексергенде орысша жү гіртіп оқ и алмады, немесе оқ ығ ан материалдың мазмұ нын тү сінбеді. Оның есебіне мектептегі бала татарша оқ ып, жаза білді. Бұ л қ иындық тардан шығ у ү шін инспекторлар бө лімдік мектептердегі сабақ беру барысына бақ ылауды кү шейтті.

Ішкі орда ө міріндегі елеулі жаң алық тың бірі – Хан ордасында қ ыздар (ә йелдер) училищесінің ашылуы. Мұ ндай оқ у орнын жү зеге асыру мә селесі 1881 жылы кө терілген екен. Оғ ан себеп болғ ан – ордадағ ы Хан ставкасында тұ ратын орыстар мұ нда ө з балаларына, соның ішінде қ ыздарғ а білім беретін мектептің жоқ екенін сө з етеді. Бұ л мә селені хан ордасындағ ы бө тен ел балаларына арналғ ан мектептердің инспекторы В.В.Катаринский де қ олдайды. Оның айтуынша, ө здерінің қ ыздарын оқ ытып, білім беруге талпыныс қ азақ тардың арасында да кө рініс тауыпты. Оғ ан дә лел, 1881 жылы орыс мектептерде оқ ығ ан ер балалар арасында бірең -сараң қ азақ қ ыздарын оқ ып жү ргені болыпты [4, с. 226]. Бұ л кө ріністі орыс шенеуніктері қ азақ тар ө міріндегі елеулі, қ олдауғ а тұ ратын жаң алық деп қ ұ птарлық білдіреді. Бұ л мә селе тиісті орындарда бірнеше рет сө з болып аз уақ ыт аяқ сыз қ алады. Арада екі-ү ш жыл ө ткеннен кейін осы мә селе қ айта кө теріліп, патша шенеуніктерінің бірсыпырасы бұ л іске қ олдау білдіреді.

1883 жылдың басында Хан ордасында бір сыныпты қ азақ тарғ а арналғ ан халық тық бастауыш қ ыздар училищесі ашылды. Сол училище жанынан 20 қ азақ, орыс қ ыздарына арналғ ан интернат қ оса пайдалануғ а берілді. Училищеге ү й сатып алуғ а қ азынадан 2150 рубль, алғ ашқ ы жабдық тың жұ мысына 770 рубль, училищені ұ стап тұ руғ а жыл сайын 2555 рубль ақ ша бө лінді. Училище ашылғ ан кезден бастап онда ә р жыл сайын қ анша орыс қ ыздары оқ ығ анын қ ысқ а ғ ана мә лімдесек мынадай: 1883 жылы училищеде 22 адам оқ ыды, оның 7-і қ азақ қ ызы, 15-і орыс қ ызы, 1885 жылы училищеде 7 қ азақ қ ызы, 16 орыс қ ызы, барлығ ы 23 адам оқ ыды. 1887 жылы 4 қ азақ қ ызы, 14 орыс қ ызы, барлығ ы 18 адам оқ ыды. 1888 жылы 4 қ азақ қ ызы 14 орыс қ ызы, барлығ ы 18 адам оқ ыды. 1889 жылы 3 қ азақ қ ызы, 13 орыс қ ызы, барлығ ы 16 адам білім алды [4, с. 227].

Мына, келтірілген мә ліметтерге қ арап, училищеде оқ ығ ан қ азақ қ ыздарының саны біртіндеп тө мендей бергені танылады. Бұ л орда тұ рғ ындарының қ ыздарын орысша оқ ытуғ а онша ынталы болмағ анын кө рсетеді. Біздің ше бұ ғ ан мынадай себептер бар. Біріншіден, училищеде оқ ығ ан қ азақ қ ыздарына сабақ ты игеріп, ү лгерімге жету оң ай болмағ ан. Ө йткені, ордадағ ы бастауыш орысша-қ азақ ша мектептерде оқ ығ ан ер балалар да сабақ ты тү сіну қ иынғ а соқ қ аннан оқ уын аяқ тамай шығ ып кеткен. Ақ ырында, мектепті ә р жылдары барлығ ы бес-алтыдан аспайтын санаулы балалар бітіргені жинақ талғ ан мә ліметтерден белгілі.

Екіншіден, мектепте орысша білім алып, орыс қ ыздарымен бірге оқ ығ ан қ азақ қ ыздары ата-баба дә стү р-салтынан аздап болса да қ ол ү зіп қ алғ ан болар. Мұ ндай ә рекетті байқ ағ ан ата-аналар қ ыздарын мектепке жібермеуі мү мкін. Бұ ғ ан нақ ты дә лел келтірсек, 1890 жылы осы училищеде бір қ азақ қ ызы оқ ығ ан. Ал 1891 жылы 2 қ азақ қ ызы сабақ қ а қ атысқ ан, 1893 жылы училищеге оқ уғ а ешқ андай қ азақ қ ызы бармағ ан.

Бұ л мә селе оқ у саласының мамандарын ойландырып, қ азақ қ ыздарын оқ уғ а тарту ү шін ө з ұ сыныстарын білдірген. Бұ ғ ан И.С.Ивановтың: «Орда мектебінің инспекторы А.Е.Алекторовтың пікірінше ә йелдер мектебіне қ азақ қ ыздарын тарту ү шін екінші сынып ашу қ ажет, бұ рыннан бар қ олө нер шеберлігі оқ уына қ оса малды бағ ып, кү ту пә нін енгізу керек жә не сү т шаруашылығ ы формасында практикалық сабақ қ осқ ан жө н екен», - деп жазғ аны дә лел [4, с. 227]. Инспектор А.Е.Алекторовтың бұ л пікірі ойланбай айта салғ ан сө з деуге келеді. Ө йткені, қ ыздар училищесінде оқ ығ андар ордадағ ы жергілікті биліктің тұ тқ асын ұ стағ ан тө ре, қ ожа, сұ лтан жә не ел ішінен шық қ ан ақ сү йектердің балалары. Мал соң ында жү рген қ ара халық қ ызы тү гілі баласын да оқ уғ а беру мү мкіндігі болмайды. Ал жергілікті тұ рғ ындарды билеген ү стем таптардың қ ыздары, А.Е.Алекторов білдіргендей, мал кү тімімен айналыспағ ан, мү мкін инспектор кекесінді оймен айтқ ан шығ ар.

Ордадағ ы қ ыздар училищесінде орыс қ ыздары кө птеп оқ ығ ан. Жоғ арыда сө з арасында атап ө ткендей, бұ л училище, негізінен, ордадағ ы орыс тұ рғ ындарының қ ыздарын оқ ыту ү шін ашылғ ан, «бө тен ел қ ыздарын оқ ытуғ а арналды» деген сө з – шындық тың бетін саясатпен бү ркемелеудің белгісі. Бұ ғ ан нақ ты дә лел келтірсек, осы қ ыздар училищесінде 1893 жылы мұ нда 23 орыс қ ызы, 1894 жылы 24 орыс қ ызы оқ ығ ан. Қ ыздар училищесі жабылып қ алмас ү шін бұ л мә селе кезінде ү кіметтің арнайы ресми жиындарда сө з болып, талқ ылауғ а тү сіп, тиісті шаралар жасалынғ ан. Бұ л айтқ анымызғ а осы салада арнайы жазылғ ан ең бектегі: «Благодаря принятым затем, по предложению Г-на попечителя, мерам-и главным образом со стороны господина Председателя Временного Совета В.М.Лазаревского и его многоуважаемых сотрудников по управлению ордою к началу октября 1894 года в букеевских школах, явились для обучения 8 киргизских девочек, в ноябре же число их увеличилось до 14-ти», - деген сө з дә лел болады [5, с. 187].

Қ азақ қ ыздарының училищеге қ айтадан кө птеп келуінен патша ә кімшілігі ордадағ ы жергілікті жерден шық қ ан билік басындағ ы кісілерге қ азақ қ ыздарын оқ ыту жө нінде тапсырма бергені кө рініп тұ р. Келер 1895-1896 жылдарының оқ у жылында осы училищеде 12 қ азақ қ ызы оқ ығ ан. Қ ысқ асы, ордадағ ы оқ у-ағ арту жұ мысының бә рі патша ә кімшілігінің алғ а қ ойғ ан мақ сатын жү зеге асыру негізінде, солардың мү ддесін кө здеп жасалынды. Ордадағ ы білім беру саласын зерттеген мамандардың баяндауынша ХІХ ғ асырдың соң ғ ы онжылдығ ында бұ л ө ң ір тұ рғ ындарының орысша сауат ашуғ а деген (ересектер мектебі) ынтасы жоғ ары болғ ан. Соғ ан орай, Ішкі орданың Хан ордасы, Казанка, Таловка атты елді мекендерінде ересектер мектебін ашу жоспарланды. Торғ ын, Бө кейдегі оқ у саласының басшылары қ азақ тар тұ ратын аймақ та жаң а мектептер ашуды қ олғ а алғ ан болатын. Жергілікті тұ рғ ындар бұ л істі қ уана қ арсы алып, қ олдаушылық білдірген. Ә сіресе, Бө кей елді мекенінің қ азақ тары ересектерге арналғ ан сауат ашатын мектеп салу ісіне жыл сайын 35000 рубль қ аржы жинағ ан. Қ азақ тардың бұ л бастамасына жоғ ары мә ртебелі ризашалығ ын білдірді.