Педагогикалық эксперимент

Аталғ ан эксперимент осы кү нгі педагогикалық қ ұ былыстарды зерделеуге мү мкіндік береді; нақ тылаушы эксперимент кезінде болфактілерді констатациялау жә не қ айта електен ө ткізу негізінде жаң а педагогикалық қ ұ былыстар анық талады жә не олардың ақ иқ аттылығ ы тексеріледі; бақ ылау эксперименті ө ткізілген қ алыптастырушы экспериментті оң (немесе теріске шығ аруғ а) бағ алау мү мкіндігін қ амтамасыз ететіндіктен, болжамды растауғ а (немесе теріске шығ аруғ а) мү мкіндік береді.

А.Н. Новиков методологияны іс-ә рекетті ұ йымдастыру туралы ілім ретінде қ арастырады. ОЛ операция-ә дістерді, іс-ә рекет ә дістерін бө ліп алады.

Мұ ндай кө зқ арас ә дісті анық тауғ а қ айшы келмейді: біріншіден, ә діс дегеніміз қ андай да бір мақ сатқ а жету, нақ ты міндетті шешу тә сілі; екіншіден, ә діс тә сілдердің немесе шындық ты практикалық яки теориялық мең геру операцияларының жиынтығ ы.

“Ә діс- зерттеу нә тижелерінің маң ыздырақ, нә рсе, ө йткені, жаң а ә діспен бұ рынғ ыдан да жоғ ары нә тижелерге жетуге болады” деп есептейді академик Л.Д. Ландау. Зерттеу ә дістерін таң дауғ а И.П. Павлов та ерекше назар аударады. “Жақ сы ә діспен онша талантты емес адамның ө зі кө п жұ мыс тындыра алады. Ал жаман ә діспен данышпан адамның ө зі тү к бітіре алмауы мү мкін” деп жазды ол.

Сонымен, зерттеу ә дістерін мынадай топтамада қ арауғ а болады:

1) теориялық ә дістер: ә дістер- дә йекті іс-ә рекеттер: қ арама-қ айшылық тарды анық тау жә не шешу, проблема қ ою, болжам жасау жә не т.с.с. операция- ә дістер: талдау, сү згілеу, салыстыру, абстрактылау жә не нақ тылау, т.с.с.;

2) эмпирикалық ә дістер: ә дістер- танымдық іс-ә рекеттер: зерттеу, мониторинг, эксперимент жә не т.с.с; операция-ә дістер: бақ ылау, сұ рау салу, тестілеу жә не т.с.с.

Зерттеуді ө ткізу уақ ыты екі кезең нен тұ рады: теориялық кезең (ә деби деректерді талдау жә не жү йелеу, тү йсік аппаратын жетілдіру, зерттеудің теориялық бө лігінің логикалық қ ұ рылымын жасау) жә не эмпирикалық кезең - тә жірибелік-эксперименттік жұ мыс жү ргізу.

Ғ ылыми жұ мысқ а қ ойылатын мң ызды талаптар- бұ л қ олданылатын терминологияның қ атаң дығ ы, нақ тылығ ы, бір мә нділігі.

Кез-келген педагогикалық зерттеу жалпы қ абылданғ ан методологиялық ө лшемдерді анық тауды кө здейді. Оларғ а зерттеудің проблемасы, тақ ырыбы, объектісі жә не мә ні, мақ сат, міндеттері, болжам жә не қ орғ алатын ережелер жатады. Педагогикалық зерттеу сапасының негізгі ө лшемдері объектінің ө зектілігі, жаң ашылдығ ы, теориялық жә не практикалық маң ыздылығ ы болып табылады.

Зерттеу бағ дарламасы, ә детте екі бө лімнен: методологиялық жә не рә сімдік бө лімнен тұ рады. Бірінші тақ ырыптың ө зектілігін негіздеуді, проблеманы қ оя білуді, зерттеудің объектісін жә не мә нін, мақ саттары мен міндеттерін анық тауды, негізгі тү сініктерді (категориялық аппаратты) негіздеуді, зерттеу объектісін алдын ала жү йелі талдаудан ө ткізуді жә не жұ мыс гипотезасын ұ сынуды қ амтиды. Екінші бө лімдезерттеудің стратегиялық жоспары, сондай-ақ бастапқ ы деректерді жинау жә не талдаудың негізгі рә сімдері мен жоспары қ амтылады.

Зерттеушілік ізденістің логикасы мен динамикасы эмпирикалық, гипотезалық, эксперименттік-теориялық (немесе теориялық), болжамдық кезең дерді іске асыруды кө здейді.

Эмпирикалық кезең де зерттеу объектісі туралы функционалдық тү сінік алынады, нақ ты білім беру практикасының, ғ ылыми білімдердің дең гейі мен қ ұ былыстың мә нін ашуғ а деген қ ажеттіліктің арасындағ ы қ арама-қ айшылық тар айқ ындалады, ғ ылыми проблема негізделеді. Эмпирикалық талдаудың негізгі нә тижесі, заң дылығ ы зерттеудің кү нбұ рынғ ы тұ жырымдамасын тексеру мен растауғ а мұ қ таж болып отырғ ан басты болжамдар мен рұ қ сат етулердің жү йесі ретіндегі зерттеу гипотезасы болып табылады.

Гипотезалық кезең зерттеу объектісітуралы шынайы тү сініктер мен оның мә нін ашу қ ажеттілігінің арасындағ ы қ арама-қ айшылық тарды шешуге бағ ытталғ ан. Ол зерттеудің эмпирикалық дең гейінен теориялық (немесе эксперименттік-теориялық) дең гейіне кө шуге жағ дай жасайды.

Теориялық кезең зерттеу объектісі туралы функционалдық жә не гипотезалық тү сініктер мен ол туралы жү йелі тү сініктер қ ажеттілігінің арасындағ ы қ арама-қ айшылық ты жоюғ а арналады.

Теория қ ұ ру болжам жасау кезең іне ө туге мү мкіндік береді, ол зерттеу объектісінің тұ тас білім беру объектісі екендігі жә не оның жаң а жағ дайларда дамуын алдын ала болжап айтып берудің қ ажеттілігі туралы алынғ ан тү сініктердің арасындағ ы қ арама-қ айшылық ты шешуді талап етеді.

Зерттеудің соң ғ ы кезең і оның нә тижелерін сынақ тан ө ткізу, оның ә деби рә сімделуі жә не жариялануы болып табылады. “Сынақ тан ө ткізу” деген латын сө зі “мақ ылдау”, “бекіту” деген ұ ғ ымды білдіреді. Сынақ тан ө ткізу кө пшілік алдында баяндамалар жасау, сө з сө йлеу, пікір сайыстар ө ткізу, сондай-ақ жазбаша немесе ауызша рецензиялау нысандарында жү зеге асырылады. Сынақ нә тижелері бойынша зерттеуші туындағ ан мә селелерді, оң жә не теріс бағ алауды, қ арама-қ арсы пікірлер мен кең естерді ой елегінен ө ткізеді, ескереді.

Дә стү рлі арнайы-тарихи ә дістер. Зерттеудің арнайы-тарихи ә дістері зерттелетін тарихи объектілердің ерекшеліктеріне қ арай бейімделген жалпығ ылыми ә дістердің ә ртү рлі ү йлесімін қ ұ райды. Оларды екі ү лкен топқ а бө луге болады: дә стү рлі жә не дә стү рлі емес. Дә стү рлі арнайы-тарихи ә дістер қ атарына тарихшылар СССР-де кең қ олданылатын таптық талдау ә дісі, тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық, тарихи-жү йелі, диахронды талдау ә дістері жатады. Таптық талдау ә дісін танымал орыс жә не кең ес тарихшысы М.Н.Покровский ө зінің «Русская история с древнейших времен» ең бегінде қ олданды. Экономикалық ө мірдегі кез-келген қ оғ амдық қ ұ былыс онда таптық кү рес шең берінде қ арастырылып, оғ ан сә йкес «таптық» сипаттама берілді.

Таптық тә сіл арқ ылы тарихи процесс ө зіндік ө ндіріс ә дістері бар қ оғ амдық -экономикалық формациялардың бірізді ауысуы ретінде тү сіндірілді (алғ ашқ ы қ ауымдық, қ ұ л иеленуші, феодалды, капиталистік, социалистік). Бұ л сызба 90-жылдардың басына дейін қ олданылды, бірақ оның қ атаң шең беріне адамзат тарихының кө птү рлілігі сә йкес келмейді.

Марксистік тү сіндіруде таптық тә сіл билік басында коммунистік партиялар тұ рғ ан елдердің тарихи жазбасына бө ліне бастады. Осы кезде ә лемдік тарихи ғ ылымда тарихи жазба тұ жырымдамаларына ә сер еткен таптар мен таптық кү реске берілген басқ а тү сіндірмелер пайда болды.

Ағ ылшын ә леуметтанушысы Г.Спенсер таптарды ұ қ састығ ына қ арай органикалық ә леммен бірге қ арастырды. Жоғ ары қ абаттар бақ ылау мен реттеуді жү зеге асырады, тө менгі қ абаттар - ө німдер мен тауарларды ө ң дейді, ал ортаң ғ ы қ абаттар (саудагерлер) – олардың арасындағ ы дә некер болады.

Неміс марксисті К.Каутский адамдарды таптарғ а бө лудің негізгі белгілері ретінде, табыстың кө лемі мен табысты бө лудің ә ртү рлі кө здерін атады. Ол бө лу теориясының негізін қ алаушылардың бірі болды.

Кейбір ғ алымдар таптардың пайда болуының теорияларын таратты, олардың пайда болуының негізгі себебі ретінде нә сілдік бірлікті немесе ү стемдік ету мен бағ ынудың қ атынастарын, адамдардың биологиялық қ ұ ндылығ ын атап кө рсетті. Семантиканың ө кілдері таптық айырмашылық тар сө здер мен тілдік ұ ғ ымдарды ә ртү рлі қ олдануда кө рінеді деп болжайды.

Қ оғ ам дамуындағ ы таптардың мә нін, рө лін жә не таптық кү рестің орнын ә ртү рлі тү сіндіруге байланысты, зерттеушілер таптық талдау ә дісін ә ртү рлі қ олданады. Бірақ кез келген жағ дайда оны қ олдану шектеулі. Егер осы ә дісті таптар сияқ ты, макроә леуметтік бірлікті талдауғ а қ олдануғ а болса, оны ұ сақ ә леуметтік қ ұ рылымдарғ а қ атысты қ олдануғ а болмайды (отбасы, тек, тапішілік топтар жә не т.б.). Бұ дан басқ а, марксистік дә стү рде таптар арасындағ ы ө зара қ атынастар ә детте антагонистік болып саналады.

Тарихи-генетикалық ә діс - пайда болуынан бастап жойылуына дейінгі ө здерінің даму процесінде тарихи қ ұ былыстардың зерттелу ә дісі. Ө зінің логикалық табиғ атына қ арай, бұ л ә діс талдаушы-индуктивті болып табылады (нақ ты қ ұ былыстар мен деректерден жалпы тұ жырымдарғ а қ арай ө рлеу), ал ақ паратты кө рсету формасына қ арай – сипаттаушы болып саналады. Ол тарихи объектінің «биографиясын» береді (мемлекет, ұ лт жә не т.б.).

Тарихи-генетикалық ә діс тарихи процестердің динамикасын талдауғ а бағ ытталғ ан. Ол тарихи дамудың заң дылық тары мен олардың себепті-салдарлы байланыстарын анық тауғ а мү мкіндік береді. Сондық тан, бұ л ә дісті тарихи шындық тың инвариантты элементтерін жә не статиканы сипаттауғ а қ олдануғ а болмайды. Оны қ олданатын тарихшылар тарихи объектілерде болып жатқ ан ө згерістерді ескере алады жә не олардың тә уелсіздік жә не тұ рақ тылық дең гейін есепке ала алмайды. Нә тижесінде тарихта жаң а сапалы кү йдің пайда болуына ә келген сандық ө згерістер жағ дайы есепке алынбауы мү мкін (мысалы, Шығ ыстың дә стү рлі қ оғ амында).

Тарихи-генетикалық ә дісті қ олдануда нақ ты тарихи деректер мен оқ иғ аларды сипаттауғ а ерекше кө ң іл аударылады. Ә сіресе, осымен ерекше Т.Карлейль, И.Лелевель, Т.Нарбут сияқ ты тарихшы-романтиктер айналысты. Олардың шығ армаларының беттері кей кезде тарихи романдарды еске тү сіреді. Дә л осылай ғ алым-неокантиандар туралы айтуғ а болады. Атап айтсақ, Г.Риккерт, В.Виндельбанд, А.С.Лаппо-Данилевский тарихтағ ы қ айталанбайтын бірегей қ ұ былыстарды ашуғ а ерекше мә н берді.

Г.Риккерт тарихтағ ы негізгі ә діс ретінде идеографиялық (сипаттаушы) ә дісті атады. Бұ ғ ан жаратылыстануда қ арама-қ арсы ә діс ретінде номотетикалық ә дісті атады, бұ л ә діс заң дарды қ ұ растыруғ а жә не жалпылау жасауғ а мү мкіндік береді. Г.Риккерт идеографиялық ә дістің мә нін ғ алым-тарихшылардың дара ерекшеліктерін, қ айталанбайтын тарихи деректерді сипаттауғ а байланысты маң ызды деп атап кө рсетті. Оның пікірінше, тарих оқ иғ аларды дараландырады, олардың арасынан «тарихи индивиддум» деп аталатын ұ ғ ымды белгілейді, бұ л ұ ғ ым арқ ылы ұ лт, мемлекет, жеке тарихи тұ лғ а тү сіндіріледі.

Тарихи-генетикалық ә діс ең алдымен, педагогикалық жә не тарихи-педагогикалық қ ұ былыстар мен процестердің даму динамикасын талдауғ а бағ ытталғ ан. Ол оның тарихи қ озғ алысы барысында тарихи-педагогикалық шындық тың қ асиеттерін, функцияларын, ерекшеліктерін, тенденциялардың пайда болуының жә не дамуын сипаттау жә не бірізді зерттеу ү шін кең мү мкіндіктер береді. Бұ л ә дісті қ олдануда таным бірізді тү рде бірліктен ерекшеге қ арай, одан кейін ортақ қ а жә не ең соң ында жалпығ а қ арай жү реді. Тарихи-генетикалық ә діс педагогикалық қ ұ былыстар мен қ ұ рылымдардың қ ызмет етуі мен дамуының себепті-салдарлы байланыстары мен заң дылық тарын анық тауды қ амтамасыз етеді. Бірақ зерттеушілер бұ л ә дісті басқ а ә дістерден бө лек қ олдануда, абсолютизация фактографизмге, эмпиризмге, нә тижелерді баяндауда сипаттаушылық қ а ә келетінін ескерулері керек.

Тарихи-салыстырмалы ә діс – ғ ылыми-тарихи танымда кең қ олданылатын ә дістердің бірі. Тарихи-салыстырмалы ә діс ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ы бойынша зерттелетін тарихи-педагогикалық қ ұ былыстардың мә нін ашуғ а, сонымен бірге уақ ыт пен кең істік бойынша салыстыру жү ргізуге мү мкіндік береді (яғ ни, тігінен жә не кө лденең інен). Салыстыруғ а арналғ ан негіз - тарихи-педагогикалық даму сырттай жә не іштей, саяси, ә леуметтік-экономикалық, тарихи-мә дени, білім беру жә не т.б. факторлармен негізделеді. Бұ л ә дістің логикалық негізі бойынша, педагогикалық деректер мен қ ұ былыстардың мә нінің ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын қ алыптастыру тә сілі ретінде аналогия алынады, оны қ олдану барысында салыстырылатын объектілердің белгілерінің ұ қ састығ ы, басқ а белгілердің ұ қ састығ ы туралы тұ жырым жасаудың негізі болып табылады. Тарихи-салыстырмалы ә діс: біріншіден, бар деректердің негізінде зерттелетін қ ұ былыстардың мә нін ашуғ а, ортақ жә не қ айталанбайтын, қ ажетті жә не заң дылық ты анық тауғ а мү мкіндік береді. Екіншіден, аналогия негізінде зерттелетін қ ұ былыстардың шең берінен шығ уғ а, кең тарихи-педагогикалық параллельдер мен тұ жырымдарғ а келуге мү мкіндік береді. Бірақ тарихи-салыстырмалы ә дісті қ олданудың жетістігі – қ ұ былыстардың қ арапайым ұ қ састығ ын ғ ана емес, оның мә нді белгілерін айқ ындайтын нақ ты деректер салыстырылуы қ ажет болғ анда анық талады.

Тарихи-генетикалық ә діс неокантиандардың идеографиялық ә дісіне жақ ын, ә сіресе оны тарихи зерттеуде қ олданудың бірінші сатысында тиімді болып саналады, себебі бұ л кезде қ айнар кө здерден ақ парат алу, оны жү йелеу жә не ө ң деу жү зеге асады. Сонда зерттеушінің назары жеке тарихи деректер мен қ ұ былыстарғ а жинақ талады.

Тарихи-генетикалық ә дісті қ олдану Тит Ливийдің «История Рима от его основания» ең бегіне тә н. Оны қ олдану арқ ылы ресей тархы бойынша С.М.Соловьевтің жә не В.О.Ключевскийдің жалпылаушы ең бектері, украин тарихы бойынша М.С.Грушевскийдің, белорус тарихы бойынша М.В.Довнар-Запольскийдің ең бектері жазылғ ан. Тарихи-генетикалық ә дісті Э.Литтре, Ж.Э.Ренан, Л.фон Ранке жә не т.б. сияқ ты тарихшы-позитивистер кең ірек енгізді. Тарихи-генетикалық ә дісті қ олданудың ү лгісі ретінде Д.И.Неусыхин жә не В.К.Шохин сияқ ты ресей тарихшыларының жұ мыстарын атауғ а болады. Осы ә дістің негізінде Д.И.Неусыхин YI-YIII ғ.ғ. Батыс Еуропа халық тары мен ә ртү рлі тайпаларындағ ы қ ауымдастық тың қ ұ рылымы мен сатыларын зерттеді. Автор қ ауымдастық тың алғ ашқ ы формаларының басқ а формаларағ а айналуын бақ ылады, осығ ан байланысты қ ауымдық жә не отбасылық -дара жеке меншіктің ә ртү рлі формаларының пайда болу процестерін ө ндірістің қ ұ ралдарына қ арай зерттеді. Осы процестерді зерттеу, қ ауымның ішіндегі тең сіздіктің пайда болуы мен ондағ ы ә ртү рлі ә леуметтік топтардың анық талуына, қ ауымның кө птеген мү шелерінің феодалды-тә уелді шаруаларғ а айналуына ық пал етті.

Ү ндітанушы В.К.Шохин XI-XY ғ асырдың ортасындағ ы орыс мә дениетінің ежелгі ү нді мә дениетімен байланысына талдау жасады. Ежелгі Русь мә дениетіне Ү ндістан мә дениетімен байланысты шығ ыс-жерорталық мә тіндерді трансплантациялау нә тижесінде, отандық жазба мә дениеті ежелгі ү нді ә деби сюжеттерімен байытылды. Ежелгі ү нді тарихи шындық ты мең геру орыс кітапшасының тарихи-мә дени ойлауының перспективасын барынша кең ейтті.

Тарихи-генетикалық ә дістің ә лсіз жақ тары ретінде біріншіден, жинақ талғ ан жә не жү йеленген тарихи деректерді теориялық талдау рө лінің тө мендеуін, екіншіден, дә л логикалық негіздің жә не қ ұ растырылғ ан категориялы аппараттың болмауын атауғ а болады. Осы ә діс арқ ылы жү ргізілген зерттеулерді біріктіруге болмайды жә не солардың негізінде тарихи шындық тың біртұ тас бейнесін қ ұ руғ а болмайды. Аталғ ан ә діс тарихи қ ұ былыстар мен процестердің бірқ атарын зерттеуге келмейді, мысалы, кө пшілік. Оны басқ а арнайы-тарихи ә дістермен бірлікте қ олдану қ ажет.

Тарихи-салыстырмалы ә діс тарихи объектілерді уақ ыт жә не кең істік бойынша ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын анық тау жә не салыстырудан тұ рады. И.Д.Ковальченконың пікірі бойынша, тарихи-салыстырмалы ә дістің логикалық негізі ретінде аналогия алынады, ол салыстырылатын объектілердің бір белгілерінің ұ қ састығ ы негізінде басқ алардың ұ қ састығ ы туралы тұ жырым жасалғ аннан тұ ратын танымдық процедура болып табылады.

Тарихи-салыстырмалы ә діс ә ртекті тарихи қ ұ былыстарды салыстыру ү шін ә ртү рлі тә сілдерді қ олдануды болжайды. Ә сіресе салыстырмалы жә не тарихи-типологиялық салыстыру кең қ олданылады. Бірінші ә діс тарихи объектілердің пайда болуындағ ы ұ қ састық пен айырмашылық тарды тү сіндіреді. Салыстыру ұ қ сас формалар арқ ылы ә ртү рлі мазмұ нды кө руге мү мкіндік береді. Екінші салыстыру объектілердің бірдей генезисі мен дамуы жағ дайындағ ы ұ қ састық пен айырмашылық ты тү сіндіреді. Салыстыруды тарихи-генетикалық ә діспен ү йлесімде қ олдану тегі жә не пайда болуы бойынша, объектілердің ұ қ састығ ын тү сіндіруге жә не ә ртү рлі тарихи қ ұ былыстардың ө зара ә серін тіркеуге мү мкіндік береді.

Тарихи-салыстырмалы ә діс арқ ылы зерттеуші аз зерттелген тарихи объектілер туралы қ осымша ақ парат алады. Тарихи-салыстырмалы ә діс бұ рын ежелгі грек тарихшылары мен философтары арқ ылы танылғ ан болатын. Оны «тарихтың атасы» Геродот гректердің ә дет-ғ ұ рыптары мен ө мір сү ру салтын, парсылардың, египеттіктердің, сақ тарды жә не тағ ы басқ а халық тардың салт-дә стү рлерімен салыстыра отырып, сә тті қ олданғ ан болатын. Аристотель Теофрастпен біріге отырып, грек полистерінің мемлекеттік қ ұ рылуының 158 типін сипаттады жә не салыстырды. Аристотельдің тағ ы басқ а тарихи-салыстырмалы шығ армасы танымал – «Описание негреческих обычаев и установлений», бұ л шығ арма кейін жоғ алып кеткен. Тарихи-салыстырмалы ә діс ө зінің «жаң а демін» жаң а дә уірдің тарихи жазбасында алды. Француз ағ артушылары оның жақ таушылары болды жә не олар тарихты объективті процесс ретінде қ арастырды, оның айқ ын белгілері мен заң дылық тарын анық тауғ а тырысты.

Осы ә дістің кө мегі арқ ылы Ф.Вольтер Батыс пен Шығ ыс елдерінің жалпы ә леуметтік даму факторларын айқ ындады, еуроорталық тануды Шығ ыс елдерінің материалды жә не рухани жетістіктеріне жағ ымсыз қ атынасына қ арай шеттетті, Қ ытайдың, Ү ндістанның, Иранның, араб елдерінің тарихын Батыс Еуропа елдерінің тарихымен салыстырды.

Салыстырмалы талдау ағ ылшын тарихшысы А.Дж.Тойнбиге адамзат тарихында 21 ө ркениетті анық тауғ а мү мкіндік берді. Ол классификацияны белгілердің жиынтығ ы негізінде жү ргізді (ә мбебап мемлекеттің болуы, жалпы шіркеудің болуы жә не т.б.). Бірақ, аталғ ан ә діс белгілі уақ ыт кең істігінде тарихи объектілерді қ арастыруғ а бағ дарланғ ан. Сондық тан, оны қ олдануда негізгі назар объектілердің кең істік пен уақ ыт бойынша статикалық қ алпына жинақ талады, бұ л ө з кезегінде қ оғ амдық процестердің динамикасын зерттеуді қ иындатады. Бұ нда тек қ ана дамудың бір сатысындағ ы біртипті тарихи объектілер мен қ ұ былыстарды салыстыруғ а болады, немесе ә ртү рлі типті қ ұ былыстарды ә ртү рлі сатыларда салыстыруғ а болады. Алғ ашқ ы жағ дайда тарихи объектілер мен қ ұ былыстар арасындағ ы ұ қ састық, ал екінші жағ адйда – олардың арасындағ ы айырмашылық тар анық талады.

Тарихи-типологиялық ә діс тарихи оқ иғ алар мен қ ұ былыстардың кең істіктік топтарындағ ы ортақ белгілерін жә не олардың ү здіксіз-уақ ытша дамуындағ ы біртекті сатыларды анық таудың қ ұ ралы болып табылады. Типологизацияның мақ саты - ортақ белгілері бойынша, объектілерді жү йелеу жә не реттеу, олардың жиынтығ ын сапалы белгілі типтерге (сатыларғ а) бө лу болып табылады. Формасы бойынша типологизация – бұ л классификацияның бір тү рі, ал мә ні бойынша – сапалы талдаудың бір тә сілі. Типологизация жү ргізуде бірқ атар қ иындық тар пайда болады. Бірінші қ иындық - типтердің сапалы табиғ аты белгілердің жиынтығ ымен сипатталады. Сол себепті, осы белгілердің қ ұ рамының анық талуымен байланысты қ иындық тардан басқ а, кө пжақ ты классификацияны жү зеге асыруда қ иындық тар туындайды. Аталғ ан жағ дайда, жинақ тау мен топтаудың дә стү рлі тә сілдерінің тиімділігі тө мен болады, себебі белгілі бір типтерге жинақ тау қ ажет кө пшілік топтар пайда болады. Бұ л қ иындық ты барлық айқ ындалғ ан белгілерді кө пжақ ты жә не бір уақ ытта есепке алу негізінде, кө пжақ ты интеграциялық топтауды қ олдану жолы арқ ылы жоюғ а болады. Бұ ндай қ олдану ө з кезегінде кө пжақ ты статистикалық талдауғ а жататын арнайы ә дістерге жү гінуді қ ажет етеді.

Типологизацияның келесі қ иындығ ы – бір типке жататын объектілердің ә ртү рлі шамадағ ы қ ажетті белгілерінің болуымен туындайды: біреулері аталғ ан типке тә н, екіншілері – басқ а типке тә н. Сондық тан алғ ашқ ылары типтің ядросының қ ұ рамдас бө ліктері ретінде анық талуы керек. Бір типке енетін объектілердің басқ а типтегі объектілермен ұ қ сас белгілері болуы мү мкін.

Типологизация ғ ылыми таным ә дісі ретінде ө зінің мақ саты – объектілер мен қ ұ былыстар жиынтығ ын оларғ а тә н ортақ мә нді белгілері негізінде қ ұ былыстардың жаң а сапалы белгілі типтеріне реттеу болып табылады. Типологизацияның негізінде педагогикалық қ ұ былыстардың типін анық тау, зерттелетін педагогикалық шындық тың қ асиеттері мен базалық сапаларының болуы мен есепке алуы жатыр. Тарихи-педагогикалық зерттеулерде тарихи-типологиялық ә дісті қ олдану педагогикалық шындық тың орнын адекватты бейнелейді жә не ерекше ғ ылыми нә тиже береді.

Осылайша, типологизация бірқ атар ә діснамалық принциптерді сақ тауды талап ететін, кү рделі танымдық процесс болып табылады. Біріншіден, негіздерді анық тау, олардан сапалы белгілі объектілер мен қ ұ былыстардың типі анық талады. Екіншіден, зерттелетін шындық тың мә нді қ асиеттерін есепке алып, типтерді анық тау. Сонымен қ атар, тарихи-типологиялық ә дістің тиімділігі индукциялық, дедукциялық жә не дедукциялық -индукциялық тә сілдерді енгізу арқ ылы айқ ындалады.

Дедуктивті тә сіл жеке объектінің белгілі бір типке қ арай бө ліну мү мкіндігін қ ұ райды. Индуктивті ә дісті қ олдану типтер мен олардың сипаттаушы белгілері эмпирикалық мә ліметтерді талдау тә сілі арқ ылы анық талғ анда жү зеге асады. Дедуктивті-индуктивті тә сілдің мә ні бойынша, белгілі типтер қ арастырылатын қ ұ былысты мазмұ нды мә нді талдау негізінде анық талады, ал мә нді белгілері осы қ ұ былыстар туралы эмпирикалық мә ліметтерді талдау бойынша анық талады.

Ғ ылымда типологизация ә дісін қ олданудың ө зінің тарихы бар. О.Конт, Д.С.Милль, Г.Спенсер сияқ ты классикалық позитивистер жә не олардың ізбасарларының пікірлері бойынша, қ оғ амдық қ ұ былыстардың типтері – айқ ын белгілері бойынша ұ қ сас объектілердің біріктірілген жиынтығ ы болып табылады. Позитивистер қ ұ былыстардың мә нін тану мү мкіндігін теріске шығ арды, сондық тан типологизацияны мә ні бойынша, объектілерді классификациялаудың формальды процедурасы деп қ арастырды. Бұ ндай кө зқ арас неокантиандар тарапынан сын туындатты. Объективті, жеткілікті формальды типтерді анық тауғ а И.Канттың ізбасарлары зерттеуші-тарихшының ойлаудағ ы тарихи типтерді қ ұ растыруын қ арама-қ арсы қ ойды («идеалды типтер» тұ жырымдамасы).

Бұ л ә дісті қ олданудың ү лгісі ретінде В.И.Ленин ұ сынғ ан ХІХ ғ асырдың аяғ ында Ресейдегі капитализмнің даму сызбасын атуғ а болады. Капитализмнің ә ртү рлі сатыларын зерттеу, олардың ә рқ айсысының типтік қ асиеттеріне анық тама беру капитализмнің генезисі келесі типтік сатылардан ө ткенін аң ғ артады: қ арапайым капиталистік кооперация-мануфактура-фабрика.

Қ азіргі заманғ ы зерттеушілердің ішінде, тарихи-типологиялық ә дісті сандық ә дістермен жетістікпен біріктірген И.Д.Ковальченко жә не Л.И.Бродкина болды. Тарихи-педагогикалық процесс - ә леуметтік жә не педагогикалық, бірлік жә не ерекше, ортақ жә не жалпы ө зара тығ ыз байланысқ ан ү здіксіз, динамикалық процесс. Тарихи педагогикалық шындық та типтікті анық таудың негізі ретінде осы объективті шындық тың қ асиеттерінің мә нін қ алыптастыру жә не ескеруді атауғ а болады. Білім беру жү йесінде, педагогикалық процесте олардың тарихи жү зеге асуы мен дамуы барысында жаң а элементтер мен компоненттер, тү р ө згерістер мен нұ сқ алар, жаң а байланыстар анық талғ анмен, оларды зерттеу жә не жалпылау ү шін типологиялық талдау ә дісі қ олданылады.

Қ азіргі кезде ғ ылыми-тарихи зерттеу тә жірибесінде тарихи-жү йелі ә діс кең інен таралып келеді. Бұ л қ оғ амдық -тарихи жү йелерді терең талдауғ а ұ мтылыс жасаумен, олардың жү зеге асуы мен дамуының ішкі механизмдерін ашумен байланысты.

Бұ л ә діс дара жә не қ айталанбайтын тарихи оқ иғ аларда, тарихи ситуациялар мен процестерде болатын жү йелі элементтерді жинақ тайды. Барлық тарихи оқ иғ алардың ө зіндік себептері болады жә не олар бір-бірімен ө зара байланысты болады, яғ ни олардың жү йелі сипаты болады. Тіпті қ арапайым тарихи жү йелерде оның қ ұ рылымын анық тайтын, жү йелер иерархиясындағ ы орнын анық тайтын кө птү рлі функциялар болады.

Тарихи-жү йелі ә діс ә рбір нақ ты тарихи шындық қ а сай тә сілдің болуын талап етеді: осы шындық ты қ ұ рылымдық жә не функционалды талдауын жү ргізу, оны жеке қ асиеттерден тұ ратын жү йе ретінде емес, жү йелер иерархиясында танымал рө л атқ аратын жә не белгілі орын алатын, ө зіндік белгілер кешені бар біртұ тас сапалы жү йе ретінде зерттеу.

Жү йелі талдау жү ргізу ү шін, бізді қ ызық тырғ ан тарихи шындық иерархиясынан жү йені анық тап алу қ ажет. Бұ л кү рделі процесс жү йенің декомпозициясы (анық тау) деп аталады. Оны жү зеге асыруда бірнеше жү йені қ ұ раушы (жү йелі) белгілер анық талады. Бұ л белгілер бір-бірімен ө зара тығ ыз байланысты жә не аталғ ан жү йенің қ ұ рылымын анық тайды, яғ ни оның тұ тастығ ы мен тұ рақ тылығ ын айқ ындайды.

Жү йенің декомпозиция процедурасын жү зеге асыра отырып, тарихшы-зерттеуші оның қ ұ рылымдық талдауын жү зеге асырады. Бұ л талдау жү йенің негізгі белгілерін жә не элементтерінің байланысын анық таудан тұ рады. Оның нә тижесі ретінде тарихи жү йенің ө зі туралы тікелей білім алынады.

Келесі кезең де – функционалды кезең де – жү йенің шындық иерархиясындағ ы орны, оның барлық функционалды байланыстары анық талады. Функционалды талдау жү йенің қ оршағ ан дү ниемен, зерттелетін жү йенің табиғ атын анық тайтын қ оршағ ан ортаның қ асиеттерімен байланысын айқ ындауғ а мү мкіндік береді.

Ә леуметтік қ ұ былыстарды зерттеудің жү йелі-қ ұ рылымдық тә сілдерін ең алғ аш қ ұ рушылардың бірі К.Маркс болды, ол қ ұ рылымды белгілі тұ рақ ты қ атынастарды жү зеге асыру деп атады. Қ азіргі кезде жү йелі талдау АҚ Ш-ның жә не басқ а елдердің ә леуметтік объектілері мен саяси жү йесін зерттеу ү шін, «жаң а ә леуметтік тарих» жә не «жаң а саяси тарих» мектептерінде белсенді қ олданылады. Осылайша, Р.Фогель мен С.Энгерман («жаң а экономикалық тарихтың» ө кілдері) АҚ Ш-ның оң тү стігінде қ ұ лдық жү йесін зерттеуге арналғ ан «Время на кресте» ең бегінде, негрлердің американ ө ркениетіне қ осқ ан белгілі ү лесін атап кө рсетті. А.Д.Силби («жаң а саяси тарих») американ конгресінде ситуацияны зерттеуде, заң шығ арушлардың іс-ә рекетіне партиядағ ы алатын орны, оның мү шелері арасындағ ы ө зара қ атынас, сонымен бірге елдегі саяси жалпы жағ дай ә сер еткені туралы тұ жырым жасады.

Диахроникалық ә діс қ ұ рылымдық -диахрондық зерттеу ү шін тә н, ол табиғ аты бойынша уақ ыттағ ы ә ртү рлі процестерді қ ұ ру ерекшеліктерін анық тау міндеті шешілетін зерттеу іс-ә рекетінің ерекше тү рі болып табылады. Оның спецификасы синхронды тә сілмен салыстыру арқ ылы анық талады. «Диахрония» (ә ртү рлі уақ ыттық) жә не «синхрония» (бір уақ ыттық) терминдерін тіл біліміне швейцар лингвисті Ф.де Соссюр енгізді, ол шындық тың белгілі бір саласында тарихи қ ұ былыстардың даму бірізділігін (диахрония) жә не осы қ ұ былыстардың белгілі бір уақ ыт ішіндегі кү йін (синхрония) сипаттайды.

Ә леуметтік-психологиялық ә діс. Тарихи зерттеулерде психологиялық ә дістер маң зды рө л атқ арады: бірінші жағ ынан, ө з объектісімен эмоционалды қ атынастарғ а енген зерттеу субъектісі (тарихшы), екінші жағ ынан – тарихтың іс-ә рекет етуші субъектілері ө здерінің сезімдері, эмоцияларымен бірге экономикалық, ә леуметтік, саяси, діни жә не басқ а қ атынастарғ а тү сіп, белгілі психологиялық заң дарғ а бағ ынады. Сондық тан тарихи процестің психологиялық аспектілерін қ арастыратын жә не тарихи тү сіндіру ү шін, психологиялық ә дістерді қ олданатын тарихи жазбдағ ы біртұ тас бағ ыттың пайда болуы табиғ и заң ды болып саналады.

Бұ л бағ ыт психотарих деп аталады, ол ХХ ғ асырдың бірінші жартысында австриялық дә рігер, психотерапевт жә не неврапатолог З.Фрейдтің ең бектерінің жарық қ а шығ уымен байланысты болды. Осы уақ ыттан бастап, психобиография жанры тарихи зерттеулерде танымал болды. Тарихи процестің психологиялық заң дылық тарын іздеу, тарихты «психологияландыруғ а» ұ мтылыс антика кезінен бастап белгілі. Мысалы, бірқ атар зерттеушілер Плутархтың «Жизнеописания» ең бегін жә не библиялық тарихтарды лидерлерді психологиялық зерттеудегі алғ ашқ ы ұ мтылыс деп санайды.

Тарихи-педагогикалық зерттеулердің тарихи-педагогикалық процесі педагогикалық деректер мен қ ұ былыстардың механикалық суммасы ретінде емес, тарихи, саяси, ә леуметтік-экономикалық, мә дени, білім беру жә не басқ а жү йелерде белгілі орын алатын, тарихи функционалды ө зара байланыс пен ө зара тә уелділікте болатын жү йе ретінде зерттеледі. Зерттелетін жү йе оның жеке компоненттері мен қ асиеттері тұ рғ ысынан емес, ө зіндік базистік аспектілері, белгілері, сипаттамасы бар біртұ тас феномен ретінде талданады, сонымен қ атар жү йелердің жалпы иерархиясындағ ы орны мен рө лі бойынша, ө згеше функционалды қ айталанбайтын ерекше жү йе ретінде талданады. Тарихи-педагогикалық жү йелердің жү зеге асуы мен дамуы педагогикалық тарихи шындық тың негізгі қ ұ рамды компоненттерін енгізеді жә не жинақ тайды. Тарихи-педагогикалық зерттеулерді жү ргізуде, жү йелердің ортақ бірлігінен жү йені – педагогикалық қ ұ былысты анық тау маң ызды мә нге ие болады. Ол ү шін анық талатын жү йе мен базалық компоненттерге тә н жү йелі қ ұ рылымды белгілер мен ерекшеліктерді анық тау қ ажет. Тарихи-педагогикалық жү йелер мен қ ұ былыстарды жү йелі-қ ұ рылымдық талдауды зерттелетін жү йені жоғ ары дең гейлі жү йелермен ө зара ә рекетін анық тайтын, функционалды талдаумен ү йлестіру қ ажет. Тарихи-педагогикалық жү йелерді жү йелі-қ ұ рылымдық талдау тиімді жә не нә тижелі болып саналады, себебі абстрактіліден нақ тылығ а ө рлеуді қ амтамасыз етеді, нә тижесінде нақ ты-теориялық білім – ғ ылыми-педагогикалық білімнің жоғ ары дең гейін береді.

Ғ ылыми танымның ешбір ә дісі жалғ ыз, абсолютті бола алмайды. Зерттеу міндеттерін жетістікпен шешу ү шін, ә ртү рлі, мә ні бойынша адекватты ә дістер жү йесін қ олдану қ ажет. Осылайша, тарихи-педагогикалық зерттеулерді ұ йымдастыруды жә не жү ргізуде олардың тиімділігі, нә тижелілігі жә не сапасы қ олданатын ә дістердің кө п жақ тылығ ы жә не кешенділігімен, олардың зерттелетін тақ ырыпқ а, оның пә ніне, зерттеудің мақ саты мен міндеттеріне сә йкестігімен негізделеді.

Аналогияның жалпы сипаттамасы. Индукция сияқ ты, аналогия білімді ауыстырумен байланысты, бірақ индукциямен салыстырғ анда, ондағ ы білім бір объектіден ө зіне ұ қ сас объектіге аударылады. Индукция кезінде объектілердің ортақ белгілерінің басқ а объектілерге ауысуы жү зеге асырылғ анмен, бұ нда білімді жалпылау жү зеге асады. Сондық тан индукцияны жекеден жалпығ а қ арай ой қ орытындысын жасау ретінде анық тайды, ал аналогия жеке объектіден басқ а жеке объектіге қ арай ой қ орытынды жасау ретінде қ арастырылады. Осылайша, аналогияғ а екі объектінің бір белгілері бойынша, олардың ұ қ састығ ын басқ а белгілері бойынша тұ жырым жасау негізінде ой қ орытындысы ретінде анық тама беруге болады.

Сондық тан, аналогияны іздеу белгілері мен қ атынастары бойынша, екі объектінің ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын қ алыптастыру ү шін, оларды салыстырудан басталады. Содан кейін, ұ қ сас белгілер мен қ атынастар арасында бір-бірімен салыстырылатын маң ызды жә не мә нді белгілер анық талады. Егер қ арастырылатын объектілер мә нді белгілері бойынша ұ қ сас болса, онда олар алғ ашқ ы белгілері мен қ атынастары бойынша да ұ қ сас деп айтуымыз дұ рыс болар еді.

Аналогияның тү рлері. Аналогияда бір объектіден екінші объектіге қ асиеттер немесе қ атынастарды ауыстыру жү руіне қ арай, оның формасы бойынша негізгі екі тү рін атауғ а болады: қ асиеттер аналогиясы жә не қ атынастар аналогиясы. Қ асиеттер аналогиясында ұ қ сас объектілер қ асиеттері бойынша салыстырылады жә не бағ аланады. Сондық тан осы жағ дайда ауысатын белгі ретінде қ асиетті атауғ а болады.

Қ атынастар аналогиясында объектілер арасындғ ы қ атынастардың ұ қ састығ ы қ арастырылады. Объектілердің ө зі ә ртү рлі болуы мү мкін. Мысалы, атомның бірінші моделі Кү н жү йесінің аналогиясы бойынша қ ұ рылғ ан болатын, бұ нда Кү н ретінде атомның ядросы алынды, ал планеталар ретінде ядроның айналасындағ ы электрондар алынды. Бұ л модельдегі қ атынастар аналогиясы белгісіз болып қ алады, бірақ кейбір кө рнекі ассоциациялар кең істік ө лшемі бойынша сақ талып қ алады.

Аналогияның мү мкін боларлық сипаты. Толық емес индукциядағ ыдай, аналогия бойынша ой қ орытындысының нә тижелерінің мү мкін боларлық сипаты болады, қ азіргі заманғ ы логикада бұ ндай ой қ орытындыларын шынайылар қ атарына жатқ ызады. Бұ нда аналогияның мү мкін боларлық дә режесі кең ауқ ымда болады, ол мү мкін боларлық тың кішкентай дә режесінен басталып, практикалық шынайы мү мкін боларлық дә режемен аяқ талады. Логикалық ә дебиеттерде аналогиялар арасындағ ы айырмашылық тар ә детте, сапалы формада сипатталады, яғ ни қ атал емес немесе қ атал аналогия ретінде қ арастырылады.

Аналогия бойынша қ орытынды жасаудың шынайылығ ы немесе мү мкін боларлығ ы тө мендегілерге тә уелді болады:

- салыстырылатын заттар мен қ ұ былыстарда табылғ ан ұ қ сас қ асиеттер мен қ атынастардың саны;

- таң далатын қ асиеттер немесе қ атынастардың мә нділігі;

- салыстырылатын заттар мен қ ұ былыстардың басқ а мә нді қ асиеттері мен қ атынастарындағ ы ауыстырылатын белгілермен байланысының болуы;

- объектілердің ұ қ сас қ асиеттері мен қ атынастарын дә л сандық формада кө рсету мү мкіндігі.

Аналогияның ә лсіз дә лелдеуші кү ші болады, сондық тан кө п жағ дайда жаң а болжамдар мен заң дылық тарды іздеу ү шін қ олданылады. Аналогия бойынша ой қ орытындыларының мү мкін боларлық дә режесін ұ қ сақ тық теориясының талаптарын сақ тау жә не белгілі жағ дайлардың болуына қ арай арттыруғ а болады, онда қ ол жеткен мү мкін боларлық тың кез келген дә режесі практикалық шынайылық тан ешуақ ытта артпайды. Бұ л ереже атап айтсақ, аналогияның қ азіргі формаларына енгізіледі, олар математикалық тұ рғ ыда дә л қ ұ рылуы керек, ал модельден тү пнұ сқ ағ а ө ту барысында ұ қ сақ тық теориясының талаптары сақ талады. Олардың мү мкін боларлық дә режесін арттыруғ а болады, бірақ ол қ атал аналогияның дең гейінде сақ талып қ алады.

Аналогияның жү зеге асу жағ дайлары. Жоғ арыда баяндалғ ан аналогия бойынша, ой қ орытындыларын мү мкін боларлық бағ алау туралы пікірлерді олардың қ айсысы дұ рыс, қ айсысын жү зеге асыруғ а болатынына қ арай қ олдануғ а болады.

Аналогияның жү зеге асуының маң ызды шарты ретінде салыстырылатын объектілердің арасында шынайы, қ ажет нә рсенің болуы ү шін талап алынады. Егер салыстыруда негізгі, басты емес, қ осымша ерекшеліктер, қ асиеттер мен қ атынастар анық талатын болса, бұ ндай аналогияны алдын-ала жү зеге аспайтын, жең іл жә не ә лсіз, қ абылданбайтын деп санауғ а болады.

Кез келген объектілердің ұ қ сас, ә ртү рлі қ асиеттері мен қ атынастары болатыны сияқ ты, оларды салыстыруда ә рбір нақ ты аналогияда олардың арақ атынасын ескеру қ ажет. Егер айырмашылық тар ұ қ састық тардан басым тү ссе, онда объектілер арасындағ ы аналогияны қ ұ руғ а болады. Кейде объектілердің ұ қ сас қ асиеттерін позитивті аналогия шең берінде, ал ә ртү рлі қ асиеттерін – жағ ымсыз аналогия шең берінде біріктіру ұ сынылады. Содан кейін, олардың ортақ баланстары бойынша, зерттелетін объектілер арасындағ ы аналогияны іздеу туралы мә селені шешуге болады.

Бұ нда бір объектіден екінші объектіге ауыстырылатын қ асиеттер мен қ атынастардың мә нділік дә режесін анық тау мә селесі ү лкен мә нге ие болады. Бұ нда екі жағ дайды бө ліп қ арау керек. Біріншісі, бір объектіден екінші объектіге ауыстырылатын белгінің мә нін бағ алауғ а байланысты болады. Мә нді емес белгілі аналогияның мү мкін боларлық дә режесін арттыруғ а ық пал етуі екіталай. Сондық тан, бұ ндай аналогияны терең жә не жең іл болса да, жү зеге асушы деп санауғ а болады.

Екінші мә селе, ауыстырылатын белгі мен объектінің басқ а мә нді белгілері арасындағ ы байланысты анық тауғ а қ арай туындайды. Егер осындай байланыс анық талмаса, ауыстырылатын белгінің аналогияны кү шейтуі екіталай. Объектінің басқ а мә нді белгілері мен ауыстырылатын белгі арасындағ ы қ ажетті байланыстың болуы немесе болмауын қ атал немесе қ атал емес аналогияның болуымен байланыстырады.

Индуктивті ой толғ аныстарында ғ ылыми аналогияны алынғ ан қ орытындысы бойынша, мү мкін боларлық дә режесіне қ арай, танымал аналогиядан бө лу маң ызды болып саналады. Ғ ылыми аналогияда мә нділік дә режесі бойынша ұ қ сас қ асиеттер, қ атынастар мен заң дылық тарды терең зерттеу жү зеге асады. Қ азіргі кезде ғ ылыми ә дебиеттерде заң дылық тар аналогиясына негізделген, аса дамығ ан шынайы ой толғ аныстары саналады, олар математикалық кө бейту, қ ұ рылымдар мен жү йелер кө мегімен айқ ындалады. Бұ л туралы ең алғ аш классикалық электромагнетизм теориясының негізін қ алаушы Д.К.Максвелл (1831-1879) айтқ ан болатын, ол ө зінің электромагнитті теориясын қ ысылмайтын сұ йық тық тың гидродинамикасы аналогиясына сү йене отырып қ ұ рғ ан болатын. Қ азіргі кезде, бұ ндай аналогиялар бір ғ ылымнан екіншісіне заң дылық тарды ауыстыру ү шін қ олданылады.

Ғ ылыми жә не қ атал аналогиялармен салыстырғ анда, басқ а аналогияларда кө п жағ дайда қ асиеттер мен қ атынастар алынады. Сондық тан бұ ндай аналогиялар кейде қ ате болып саналады. Бұ ндай аналогиялар қ атарына, атап айтсақ, кең тарғ ан жалғ ан аналогияларды жатқ ызуғ а болады, мысалы, қ оғ ам тірі организмге ұ қ састырылады, кикілжің дер мен қ арама-қ айшылық тар - ө мір сү ру ү шін кү реске қ арсы ұ қ сас қ ойылады жә не т.б.

Ә ртү рлі ғ ылымда, оның ішінде тарихта нақ ты міндеттерді шешу ү шін, философиялық жә не жалпы ғ ылыми ә дістерге негізделетін арнайы зерттеу ә дістері қ олданылады. Жалпығ ылыми ә дістер философиялық ә дістерге қ арағ анда, зерттеу міндеттерін шешудің бір қ ұ ралы ретінде бола отырып, ғ ылыми-танымдық іс-ә рекеттің белгілі аспектілерін ғ ана қ амтиды. Жалпығ ылыми ә дістерге жататындар:

- жалпы тә сілдер (жалпылау, анализ, синтез, абстракция, салыстыру, модельдеу, индукция, дедукция жә не т.б.);

- эмпирикалық зерттеу ә дістері (бақ ылау, ө лшеу, эксперимент);

- теориялық зерттеу ә дістері (идеализация, формализация, ойлау эксперименті, жү йелі тә сіл, математикалық ә дістер, аксиомалық тә сіл, абстрактіліден нақ тығ а жә не нақ тыдан абстрактіліге ө рлеу ә дістері, тарихи, логикалық жне т.б.).

Ғ ылыми танымның дамуы жаң а жалпығ ылыми ә дістердің пайда болуына ә кеп соқ ты. Олардың қ атарына жү йелі-қ ұ рылымдық талдау, функционалды талдау, ақ параттық -энтропийлі ә діс, алгоритмизация жә не т.б. жатады.

Танымдық іс-ә рекетте аталғ ан ә дістердің барлығ ы диалектикалық бірлікте, ө зара байланыста болады, бір-бірін толық тырады, бұ л танымдық процестің объективтілігі мен шынайылығ ын қ амтамасыз етеді.

Жалпығ ылыми ә дістердің таным процесінде алатын рө лі ә ртү рлі болып табылады. Бұ л кө п жағ дайда олардың жү зеге асырылуы сипатымен анық талады. Бірқ атар ә дістерді зертеудің эмпирикалық, теориялық дең гейлерінде қ олдануғ а болады, оларды танымдық процестегі міндеттерді жү зеге асырудың нақ ты қ ұ ралдары ретінде қ арастыруғ а болады. Тарихи жә не логикалық ә дістердің ә рекеті, абстрактіліден нақ тылығ а ө рлеу жә не керісінше, қ оғ амдық қ ұ былыстарды теориялық тану процесінде ғ ана мү мкін, ол теориялық зерттеу процесінде жетекші рө л атқ арады.

Жалпығ ылыми ә дістер тарихи объектілердің кең істікте қ озғ алысын қ арастыруғ а мү мкіндік береді. Бұ нда синхронды, бір уақ ытта жү ретін процестерді талдау басым болады. Объектілердің қ ұ рылымы мен функциялары тарихи дамуғ а қ атыссыз, статикада қ арастырылады. Кө п жағ дайда жалпығ ылыми ә дістер осы объектілерді жү йелі-қ ұ рылымдық талдау барысында қ олданылады. Тарихи ә дістер керісінше уақ ыт бойынша объектілердегі ө згерістерді зерттеуде қ олданылады. Кейде жалпығ ылыми жә не тарихи ә дістер біріктіріледі, онда қ оғ амдық жү йелер кешенді зерттеледі, яғ ни жү йенің қ ұ рылымы мен функциясы олардың тарихи дамуы арқ ылы тү сіндіріледі, ал тарих тарихи объектілер немесе топтардң қ ұ рылымы мен функциялары арқ ылы тү сіндіріледі.