Семинар. Зерттеу әдістерінің жіктемесі.

Ғ ылыми ү деріс зерттеу ә рекетінде іске асады. Теорияның негізін қ ұ райтын бірнеше компоненттер бар: а) фактологиялық материалдың бастапқ ы эмпирикалық негізі, ол теориялық тү сіндірмені талап етеді; б) бастапқ ы теориялық негіз, ол зертттеу объектісін суреттейтін алғ ашқ ы жорамалдардан, болжамдардан жә не теориялық ың ғ айлардан тұ рады; ә) теорияның логикасы мен қ ұ рылымы; в) эмпирикалық дә лелдері бар теориялық пайымдаулар жиынтығ ы. Ғ ылыми ә дістер ғ ылыми танымның эмпирикалық жә не теориялық ә дістері болып екіге бө лінеді. Нақ ты ғ ылымдардың ә дістерімен қ атар жалпы ғ ылыми ә дістер де кездеседі, олар барлық дерлік ғ ылымдарда қ олданылады: байқ ау, тең еу, талдау жә не жинақ тау, моделдеу, салыстыру эксперимент, дерексізден нақ тығ а қ арай ө рлеу, индукция мен дедукция. Бұ лардың ә рқ айсысы жеке ғ ылымдарда нақ тылана туседі.

Яғ ни зерттеу ә дісі дегеніміз - кү рделі таным тә ртіптері, ал олар болса зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тә ртібін белгілейтін ә р тү рлі ә діс-тә сілдерінің жиынтығ ынан тұ рады. Ә дісті қ ұ райтын тә сілдер зерттеу тә ртібінің феномоменологиялық сипаттамасын, оның қ ұ рамындағ ы элементттердің эмпирикалық бө лінуін, зерттеу обьектісі мен оның психологиялық -педагогикалық сипаттарын жү йелі тү рде тү сіну мақ сатында зерттеу элементтерінің қ ұ рылымдық -қ ызметтік талдауын қ амтамасыз ететін ө лшеу бірліктеріне бө лінілді.

Зерттеу ә дістері педагогикалық ғ ылымы дамуының басты қ ұ рамды бө лігі болып табылады. Педагогика ғ ылымы мен тұ тас педагогикалық зерттеу ә дістерінің даму дең гейіне байланысты. Ғ ылыми нә тижелердің анық тығ ы алғ ашқ ы ақ параттарды алудың жолдары мен тә сілдеріне жә не зерттеу ә дістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық зерттеу белгілі ғ ылыми білімдерді дә лелдеу емес, ол жаң а білімдерді табуү рдісі. Ол - адамның зерттеу объектісі, заттары мен қ ұ былыстарының мә нін ашуғ а бағ ытталғ ан жан-жақ ты танымдық іс-ә рекетінің бір тү рі. ЭКСПЕРИМЕНТТІК - ЭМПИРИКАЛЫҚ дең гей ә дістері. Педагогикада зерттеудің ү ш дең гейі бар: эксперименттік-эмпирикалық дең гей ә дістерінің тұ тас бір тобы бар.

Байқ ау - зерттеу заттар мен қ ұ былыстарды мақ сатты зерттеу, мағ лұ маттарды іріктеп жинақ тау, тікелей байқ ау-зерттеу, жанама байқ ау-зерттеу, монографиялық байқ ау - зерттеу, ү здіксіз байқ ау - зерттеу, бірқ алыпты зерттеу, іздеу кө п деректер арасынан зерттеуші ө зіне керек деректер мен қ ұ былыстарды іздеген кезде қ олданады. Мұ ндай байқ ау -зерттеу ү шін біршама уақ ыт пен зерттеушінің аналитикалық жұ мыс жасауы керек. Педагогикалық қ ұ былыстар мен деректердің сандық жә не сапалық суреттемесі мен ө лшемінің тә ртібі байқ ау негізін қ ұ райды. Ө лшем - зерттеу обьектісін сипаттайтын белгілі бір ө лшем шамасының бірлік ретіндегі басқ а біртекті шамағ а қ атынасын анық тау ү рдісі.

2.Педагогикалық эксперимент танымның эмпирикалық дең гейіндегі зерттеудің негізгі ә дісі болып табылады, ол қ ұ былыстарды олардың даму жағ дайларында зерттеуге бағ ытталғ ан. Эксперимент жағ дайларында зерттеу кұ былыстың кү нделікті байқ ауғ а болмайтын қ асиеттерін ашуғ а болады. Эксперимент ғ ылыми зерттеудің теориялық жә не эмпирикалық дең гейлері арасындағ ы байланыстырушы буын болып табылады. Педагогикалық зерттеулерде эксперименттің ойдағ ы эксперимент тү рі де болады, алайда оны ойша эксперимент деп шартты тү рде ғ ана атайды, ө йткені эксперимент дегеніміз- тә жірибе, практика.

3. Сұ рақ - жауап ә дістері: а) Ә ң гіме-сұ хбат; ә) ә ң гіме; б) сауалнама. Мә ліметтер мен зерттеудің басқ а да ә дістері парадигмалық тү сініктер мен зерттеудің тұ жырымдамасын қ ұ растырудың ә дістемелік ерекшеліктері жү йесінде талдау жасалуы тиіс, алғ ашқ ы эмпирикалық ақ паратты алуғ а бағ ытталғ ан. Зерттеу - белгілі бір мә селені шешудің ақ ыл-ой, тұ жырымдамасын жә не практикалық ү рдісі. Алайда бұ л мә селені тек эмпирикалық дең гей ә дістерін қ олдана отырып шешу мү мкін емес. Зерттеуші нақ ты ғ ылыми деректерден олардың теориялық қ орытындыларына кө шуі қ ажет.

Зерттеушіге зерттеу ә дістері мен ғ ылыми нә тижелер арасындағ ы себеп-салдарлық тә уелділікті айқ ындауғ а, эмпирикалық деректерден теориялық қ орытындыларғ а кө шу барысындағ ы педагогикалық заң дылық тарды анық тауғ а кө мектеседі.

Теориялық дең гей ә дістері:

1. Ә дебиет кө здерін зертеу зерделеу бастапқ ы қ ұ рамды бө лігі болып табылады. Бұ л кез-келген ғ ылыми іс-ә рекеттің алғ ашқ ы кезең і. Зерттеуші ғ ылымның осы саласында оғ ан дейін қ андай мә селелер зертттелгенін анық тау ү шін, зерттеу мә селесінің бұ рынғ ы мен қ азіргі жай-кү йін жә не оғ ан қ атысы бар барлық мә селелерді тү сіну ү шін таң дап алғ ан тақ ырыбы бойынша ә дебиеттермен танысуы қ ажет. Зерттеу мә селесінен ғ ылымның зерттеліп отырғ ан саласының жай-кү йі мен дамуын тану ү шін зерттеуші ә р тү рлі педагогикалық тұ жырымдар, кө зқ арастар, ғ ылыми мектептер, білім беру ү рдісіндегі заманғ а сай тенденцияларды анық тауы қ ажет. Ә дебиеттерді зерттеу кезінде оларғ а талдау жасау, оларды салыстыру, тең естіру, жалпығ а ортақ ғ ылыми ә дістерді анық тау жұ мыстары жү ргізіледі. Зерттеу ә дісі ғ ылыми танымның белгілі бір кезең індегі зерттеудің нақ ты мақ саттары мен міндеттерімен анық талады.

2. Талдау мен жинақ тау. Талдау арқ ылы эмпирикалық материалдыжү йелеу, тү тастың қ ұ рамындағ ы элементтердің ө зара қ атынасы формаларын анық тау. Талдау қ арапайым болуы мү мкін, зерттеу барысында зерттеу нә тижелерін бағ дарламалар, кестелер, жоспарлар, жү йелер тү рінде жинақ тауғ а болады. Талдау мен жинақ тау диалектикалық тү рде бір-бірімен тығ ыз байланысты, " талдау" термині кө бінесе зерттеу ү рдісін тұ тастай қ арастыру кезінде қ олданады. Сондай-ақ белгілі нә тижелері бар деректерге, жү йеге кірерде жә не оларды қ орытуда талдау жасап, салыстыруғ а болады.

3. Абстракциялаудың (дерексіздендіру) екі тү рі бар: талдап қ орыту жә не жекелеп бө лу. Талдап қ орыту - кө птеген бірың ғ ай заттар мен қ ұ былыстардың жалпы, бірдей белгілерін анық тау. Жекелеп бө лу-бір затты немесе қ ұ былысты зерттеп, талдау ү шін зерттеушіге қ ажетті бір қ асиетін бө ліп алу ү рдісі. Дә ріптелген (дерексіздендірудің бір тү рі) - объектінің зерттеушіге теория жү зінде шынайы объектілерді зерттеу мен санада сақ тауда тигізер пайдасы мол.

4. Тұ жырым жасаудың индуктивті жә не дедуктивті ә дістері; бұ л ә дістің кө мегімен эмпирикалық деректер қ орытындыланып, жекеден жалпығ а жә не керісінше, жалпыдан жекеге қ арай қ исынды салдарлар айқ ындалады.

5. Ұ қ састыру ә дісі заттар мен қ ұ былыстардың жалпылығ ын айқ ындау ү шін қ олданылады.

6. Теория жү зінде мү мкін жағ дайдың, қ ұ былыстың немесе заттың моделін жасау ә дісі. Моделдеу - зерттеу обьектісі ө зімен ұ қ састық қ атынастағ ы басқ а бір объектімен алмастырылатын зерттеу ә дісі. Моделдің тү пнұ сқ адан айырмашылығ ы бар, алайда оның бойында модельге де, тү пнұ сқ ағ а да тә н негізгі сипаттары мен ө лшемдері болуы қ ажет. Модель ұ қ састық ретінде тү пнұ сқ а, оны жетілдіру, қ айта қ ұ ру жә не оны басқ ару туралы білімді зерттеу, сақ тау жә не кең ейту ү шін қ олданылады. Моделдеу ауызша, логикалық, физикалық, заттық, белгілілік болады. Моделдің тү рін таң дау таным зерттеу обьектісінің кү рделілігіне байланысты.

7. Болжау ә дісін зерттеуші педагогикалық жү йе немесе білім беру жү йесінің даму бағ ытын табу ү шін қ олданылады. Зерттеу нә тижесінде алынғ ан нақ ты ғ ылыми деректерді сандық кө рсеткіштерге, кестелерге, графиктерге, сызбаларғ а, диаграммаларғ а, формулаларғ а, тү сініктер мен заң дарғ а айналдыру зерттеушінің ойлау абстракциясының жоғ ары дең гейі мен дә режесі қ ажет. Осының бә ріне бү гінде болашақ тағ ы білім беру жү йесінің даму заң дылық тары мен тенденцияларын тү сіну ү шін теориялық жағ ынан терең талдау жасалуда.

8. Математикалық жә не статистикалық ә діс педагогикалық қ ұ былыстар мен олардың сапалық ө згерістері арасындағ ы тә уелділікті анық тау ү шін қ олданылады.

Теориялық дең гей ә дістерінің бұ л тү рі, тобы эмпирикалық деректерге жә не олардың теорияны қ ұ растыруғ а ық пал етуіне терең талдау жасап, ондағ ы заң дылық тарды ашуғ а, сыртқ ы факторларды жә не олардың ішкі мазмұ нының факторларын тү сіндіруге бағ ытталғ ан. Эмпирикалық ә дістер объектіні философиялық категория ретінде " қ ұ былыс" дең гейінде зерттесе, теориялық ә дістер " мә ні" дең гейінде зерттейді.

Ғ ылыми педагогикалық зерттеу ә дістерінің жоғ арыда аталып, айтып кеткеніміздей ә дістер нақ ты зерттеу міндеттерін қ олданатын қ ұ ралдарының ішіндегі - ең негізгілері.

Ғ ылыми зерттеуге тә н нә рсе, сол мә селеде ү йлестірілген сұ рақ жә не болжамды белгілі бір жобаланғ ан жауап ретінде, ү лгі тү рінде кө рсетіледі. Осыдан зерттеудің міндеттері шығ ады: зерттеу пә нінің теориясын негіздеу (теориялық сипаттама) жә не зерттеудің теориялық моделін жасау, эмпирикалық практиканы зерттеу ә рекеттерімен жә не педагогикалық шындық ты қ айта қ ұ ру (қ алыптастыру тә жірибесі).

Қ ойылғ ан міндеттерді шешу зерттеушінің соғ ан сай ғ ылыми ә дістерді қ олдануын талап етеді. Теориялық жә не теориялық қ олданбалы міндеттерді шешу ү шін - теориялық дең гейдегі ә дістер (теориялық жә не салыстырмалы талдау, нақ тылы абстрактылық жә не абстрактылық тан нақ тылық қ а кө терілу, моделдеу, ойша эксперимент) қ олданады. Теориялық - қ олданбалы жә не қ олданбалы міндеттерді шешу ү шін: бақ ылау, ә ң гімелесу, анкеталық педагогикалық қ ұ жаттарды оқ ып танысу, эксперимент қ олданады.

Ғ ылыми зерттеулердің басты белгісі қ олданатын терминдердің біртектілігі (бір мағ ыналылығ ы) болып табылады, себебі басынан бастап, басты ұ ғ ымғ а қ андай мағ ына мә н берілетіндегі, не туралы екендігі айқ ын болуы керек.

Бір терминді бірнеше мағ ынада қ олдануғ а болмайды. Бұ ның маң ыздылығ ы сонда, зерттеу пә ніне ұ ғ ымдық сипаттама (теориялық сипаттама) беру зерттейтін қ ұ былыстың мә нін мазмұ нын ашып кө рсетудің кепілі, оның теориялық моделін жасауғ а негіз болады. Соң ғ ысы арқ ылы зерттеу қ ұ былыстарының нақ тылы педагогикалық шындық тағ ы жағ дайын жә не практикалық іс-ә рекеттер ү шін берілетін нұ сқ аулардың тиімділігі бағ аланады, олар болашақ педагогикалық іс - ә рекеттер жобасына салынып, практика ү шін қ ажетті ә дістемелік материалдар мен нұ сқ аулар макеті ретінде болады.