Ылыми зерттеулердің әдіснамалық ұстанымдары.

Ғ ылым дамуының басты шарты – жаң а деректермен ү здіксіз толығ ып отыру. Ал деректердің жинақ талуы мен олардың тү сініктемесі ғ ылыми негізделген зерттеу ә дістеріне тә уелді келеді. Ә дістер ө з кезегінде ғ ылым аймағ ында ә діснама атауын алғ ан теориялық ұ станымдардың бірлікті тобымен міндетті байланыста болады.

Ғ ылымда ә діснама деп ғ ылыми-танымдық іс-ә рекеттердің тү зілу принциптері, формалары мен тә сілдері жө ніндегі білімді айтамыз. Ғ ылым ә діснамасы - зерттеу жү йесіндегі қ ұ рылымдық бірліктердің нысаны, талдау пә ні, зерттеу міндеттері, зерттеу қ ұ ралдар тобы т.б. сипаттамасын береді. Сонымен бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу ү рдісіндегі ә рекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика ә діснамасын педагогикалық таным жә не болмысты қ айта жасаудың теориялық ережелер топтамасы ретінде қ арастыруғ а болады.

Э.Г. Юдин ә діснамалық білімдер тобын тө рт дең гейге бө леді: философиялық, жалпы білімдік, нақ ты ғ ылымдық жә не технологиялық. Ә діснаманың ең жоғ ары дең гейі философиялық дең гейі - танымның жалпы принциптері мен бү кіл ғ ылымның категориялар қ ұ рылымын негіздейді. Осыдан философиялық білімдердің барша жү йесі ә діснамалық қ ызмет атқ арады. Екінші – жалпы ғ ылымдық ә діснама дең гейінде ғ ылымдардың баршасында не кө пшілігінде қ олданылуы мү мкін теориялық тұ жырымдарды белгілейді. Ү шінші дең гей – нақ ты ғ ылым ә діснамасы қ андай да нақ ты ғ ылыми тануғ а тә н мә селелерді, сондай-ақ жоғ арылау келген ә діснамалық дең гейлерге байланысты алғ а тартылатын мә селелерді де қ амтиды, мысалы: педагогикалық зерттеулердегі жү йелестіру мен жобалау (модельдеу) мә селелері. Тө ртінші дең гей – технологиялық ә діснама – зерттеу ә дістері мен техникасын белгілеп, деректі эмпирикалық материалдарды жинақ тап, алғ ашқ ы ө ң деуден ө ткізіп, кейін оларды ғ ылыми білімдер ө рісіне қ осу қ ызметтерінен хабар береді. Бұ л дең гейдегі ә діснамалық білім нақ ты кө рсетпе нұ сқ ау сипатына ие. Ә діснаманың барша дең гейлері кү рделі жү йеде бірігіп, ө зара сабақ тастық пен байланысты келеді. Ал ә рқ андай ә діснамалық деп танылғ ан білімнің мазмұ ндық негізі философиялық дең гейден іздестіріледі, себебі, таным ү рдісі мен болмысты қ айта жасау ә рекеттерінің дү ниетаным, кө зқ арас бағ дары осы философиямен анық талады.

Ә рқ андай ә діснама - қ алыпты кө рсетпе – нұ сқ ау жә не реттестіру қ ызметтерін атқ арады. Дегенмен ә діснамалық білім екі кү йде іске асырылуы мү мкін: дескриптивті немесе прескриптивті.

Дескрептивті ә діснама – ғ ылыми білімдердің қ ұ рылымы мен ғ ылыми таным заң дылық тары жө ніндегі білім ретінде зерттеу ү рдісіне бағ ыт-бағ дар береді, ал прескрептивті ә діснама – зерттеу іс-ә рекеттерін реттеп барудың жол жобасын белгілеп, кө рсетеді.

Дә стү рлі ә діснамалық талдауда ғ ылыми іс-ә рекеттерді жұ зеге асыру тиімділігімен танылғ ан ұ сыныстар жә не ережелеріне байланысты қ ұ растыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті талдауда ғ ылыми таным ү рдісінде іске асырылғ ан зерттеу ә рекеттерін қ айталап баяндау, тү сіндіру қ ызметтері атқ арылады.

Педагогикалық ғ ылыми ә дебиеттерде “ ә діснамалық ұ станымдар ” ұ ғ ымы сирек кездесетіні белгілі. Ә діснамалық білімдер жү йесінде “ ә діснамалық талаптар ” ұ ғ ымы педагогиканың теориялық жә не практикалық ә рекеті ретінде ә діснамалық ұ станымдардың бір тү рі ретінде ү лкен маң ызғ а ие. Сол себепті “ә діснамалық талаптар” ұ ғ ымы “ә діснамалық ұ станымдардың ” қ олдану аспектісін нақ тылай тү седі.

Ә діснамалық ұ станымдардың мазмұ ны мен қ ұ рылымы Б.Г. Ананьев, В.И. Андреева, В.И. Беляева, Ю.К. Бабанский, Л.С. Выготский, Б.С. Гершунский, В.И. Загвязинский, А.Н. Леонтьев, Б.Т. Лихачев, В.А. Сластенин, Н.Д. Хмель, Ш.Т. Таубаева жә не т.б. педагог жә не психологтардың ең бектерінде кө рініс тапты.

Педагогикалық зерттеудің негізін қ алаушылардың ішінде В.И. Загвязинский ә діснамалық білімдер жү йесіндегі ұ станымдар мен талаптарды белгіленген заң дар мен заң дылық тардың жалпы зерттеушілік тұ ғ ыры деп қ арастырады. Оның пікірі бойынша ғ ылыми ұ станым ұ ғ ымының терең ғ ылыми негіздемесі болуы қ ажет деп есептейді.

В.И. Загвязинский педагогикалық зерттеудің мынадай ұ станымдарын кө рсетеді:

- ғ ылымилық;

- тарихи жә не логиканың бірлігі;

- зерттеушілік жә не практикалық оқ у-тә рбие жұ мысының бірлігі.

Кө птеген зерттеуші ғ алымдар педагогика жә не барлық қ оғ амдық ғ ылымдарғ а қ оғ амдық қ ұ былыстарды мең герудің негізгі ә діснамалық ұ станымдары ортақ екендігін ескеріп, мынадай негізгі ұ станымдарды ұ сынады:

- барлық нақ ты – тарихи қ оғ амдық қ ұ былыстарды мең герудің жан-жақ ты байланысы мен бағ ыныштылығ ы;

- бір ғ ылыммен екінші бір ғ ылым заң дылық тарының сә кессіздігі (зерттеу нысаны мен ерттеу пә ні жақ ын болса да);

- жалпы педагогикалық қ ұ былыстардың диалектикалық бірлігі;

- тә рбие мен ө мірдің бірлігі;

- педагогикалық теория мен практиканың ө зара байланысы мен ө зара бағ ыныштылығ ы;

Жалпығ ылымдық ә діснама қ оршағ ан болмыс қ ұ былыстары мен ү рдістерінің жалпыланғ ан байланысы жә не ө зара шарттастығ ына негізделген жү йеліліктен танылуы мү мкін. Ол ә рбір зерттеуші мен практикті белгілі қ ұ рылымғ а, сондай-ақ ө зінің жасау заң дылық тарына ие ө мір қ ұ былыстарының белгілі жү йесін бағ дарлайды.

Жү йелілік мә ніне орай ә рқ андай салыстырмалы дербес бірліктер ө з бетінше шектелмей, ө зара байланысқ ан даму мен қ озғ алыста қ арастырылады. Осыдан ол жү йені қ ұ раушы элементтерде кө ріне бермейтін біріктіруші жү йе қ асиеттері мен сапалық белгілерді анық тауғ а кө мектеседі. Жү йеліліктің заттасқ ан жә не тарихи қ ырлары мынадай зерттеудің ұ станымдарын бірлікте іске асыруды қ ажет етеді: тарихилық, нақ тылық, кө птарапты байланыстар мен дамуды ескеру.

Ғ ылыми – педагогикалық зерттеулер жү ргізуде тө мендегідей ұ станымдарды басшылық қ а алу қ ажет:

- педагогикалық қ ұ былыстардың шынайылылығ ы мен шарттасқ андығ ын ескеру, себебі дү ниедегінің бә рі ө зінің ішкі объектив заң дары, қ арама-қ арсылық тары жә не себепті - салдарлы байланыстарына орай жасалады ә рі дамиды;

- қ ұ былыстарды даму барысында зерттеу;

- бір қ ұ былысты екіншілерімен ө зара қ атынаста байланыстыра зерттеу;

- зерттеу ү рдісінде қ алағ ан ғ ылыми мә селенің шешімі бірін-бірі толық тырып отырушы кө птеген ә дістер кешенімен орындалатынын естен шығ армау;

- зерттеу ә дістері зерттелетін қ ұ былыстың мә н-мағ ынасына сай келуі;

- даму процесін сол дамудың қ озғ аушы кү ші жә не даму кө зі саналатын оның қ арама – қ арсылық тарына негізделген ө зіндік қ озғ алыс жә не ө зіндік даму ретінде қ арастыру;

- сынақ талушығ а білім-тә рбие ү рдісіне зиян келтіретін, адамгершілік - инабаттылық талаптарына қ айшы болатын эксперименттерді ө ткізбеу.

Білім беру мен педагогикалық ізденістерде ә діснамалық ұ станымдардың болжамдарын жасаушы ғ алымдар кө п. Мысалы, Б.С. Гершунский “ә діснамалық ұ станым” ұ ғ ымын теория мен практикада мақ сатқ а жетуге бағ ытталғ ан ә рекеттің қ алыпты басқ арушысы деген ө з ойын ұ сынады.

Соң ғ ы жылдары педагогикалық ә дебиеттерде тарихи- педагогикалық зерттеудің ә діснамалық ұ станымдарының нақ ты ортасын кө руге болады. Атап айтқ анда Г.Б. Корнетов жә не И.А. Колесникова педагогиканың ө ркендеуі мен даму кең істігінің ө ткені мен бү гінгі жағ дайының жан-жақ ты даму тұ ғ ырларын ұ сынғ ан. Олар: табиғ и педагогика, ө ндірістік педагогика жә не креативті педагогика. Сонымен қ атар ү ш педагогикалық кең істікті анық тағ ан: ғ ылыми - технократикалық, гуманитарлық, эзотериялық. Ал Г.Б. Корнетовтің пікірінше тарихи – педагогикалық процесс – бұ л ойлау мақ сатының жолы мен қ ұ ралы, механизмі, шарты, жеке тұ лғ аның табиғ и жаң аруының нә тижесі, қ амтамасыз етілетін педагогикалық анализ феномені олардың ойлау мә нерінің бірлестігінің жалпы адамзаттық тан даму дең гейіне дейін.

Зерттеу кө здерінің нә тижесі кө рсетіп отырғ андай ә діснамалық ұ станымдарды ә діснаманың тұ ғ ырлар ұ ғ ымынан кейін қ арастырады. А.М. Столяренко “салыстырмалы педагогика” саласы бойынша ә діснамалық ұ станымдар мен тұ ғ ырлардың мынадай тү рлерін ұ сынады: нақ тылық, кешендік, жү йелілік, педагогикалық тә жірбеге нақ ты – тарихи тұ ғ ырдың қ арама-қ айшылығ ы.

Г.К. Нұ рғ алиева, А.Қ. Қ ұ сайынов, Н.С. Мусина секілді отандық ғ алымдардың пікірінше жоғ арыда атлғ ан ұ станымдардың ү шеуімен ғ ана шектелуін ұ сынады. Ө йткені тө ртіншісі салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің тұ ғ рына жатады. Бұ л авторлар салыстырмалы педагогиканың тұ ғ ырларын ә лемдік тә жірибеге сай анық тады. Олар: ө лкетанымдық, индуктивтік, дедуктивтік, ә леуметтік, экономикалық, тарихи жә не этномә дени тұ ғ ырларын анық тады.

Қ орыта келгенде ғ ылыми педагогикалық ұ станымдар біріншіден – зерттеудің негізгі мә селесі мен стратегиясын анық тап, оны шешудің негізгі жолдарын кө рсетеді; екіншіден – барлық білім беру мә селелеріне талдау жасауғ а жә не мағ ынасын жү йелі орнатуғ а; ү шіншіден – жалпы нақ ты жобалауғ а мү мкіндіктер береді.

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Таубаева Ш.Т. Введение в методологию и методику педагогического исследования. – “Тұ ран”, Тү ркістан: 2007. – 190с.

2. Глазунов А.Т. Педагогические исследования: содержание, организация, обработка результатов: М., 2003. – 41с.

3. Журавлев В.И. Введение в научное исследование по педагогике: М.: Просвещение, 1988. – 239с.

4. Агеев В.В., Джакупов С.М., Ким А.М., Логинова Н.А., Сапарова И.А., Ташимова Ф.С., Фидирко М.В. Методологические прблемы общей психологии. Учебное пособие. –Алматы: Қ азақ университеті, 2003. -291 с.

5. Андреев В.И. Педагогика высшей школы. Инновационно-прогностический курс: учебное пособие. –Казань: Центр инновационных технологий, 2008. – 500 с.

6. Борытко Н.М. Методология и методы психолого-педагогических исследований: учеб. пособие для студ.высш.учеб.заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2008.–320 с.

7. Волков Б.С. Волкова Н.В. Методы исследований в психологии. М.: Пед общество Росcии, 1999.-146 с.

8. Лубовский Д.В. Введение в методологические основы психологии. Учебное пособие. –М.: Издательство Московского психолого-социального института; Воронеж: Изд-во НПО «МОДЭК», 2005. -224с.

9. Лукацкий М.А. Методологические ориентиры педагогической науки: учебное пособие. –Тула: Гриф и К, 2011. 448 с.

10. Қ аң тарбай С.Е. Ғ ылыми-педагогикалық эерттеу ә дістемесі: оқ улық: Қ Р Білім жә не ғ ылым министрлігі бекіткен / С.Е. Қ аң тарбай, Ж.А. Жү сіпова; Қ Р Білім жә не ғ ылым министрлігі. – Алматы, 2012. - 272 б.

11. Краевский В.В. Методология педагогики: новый этап: учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2006. – 400 с.

12. Мынбаева А.К. История, теория и технология научной деятельности высшей школы: Монография. - Алматы, 2010.-257 с.

13. Липский И.А. Социальная педагогика. Методологический анализ: Учебное пособие. – М.: ТЦ СФЕРА, 2004. - 320 с.

14. Загвязинский В.И., Атаханов Р. Методология и методы психолого-педагогического исследования: Учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений. - М.: Изд. Центр " Академия", 2001.-208с.

15. Таубаева Ш. Методология и методика педагогического исследования. Учебник. – Алматы, 2011. - 141 с.