Тақырып. Сенсорлық анализаторлар жүйелері

Дә рістің мақ саты: Рецепторлар жә не талдағ штар жө нінде тү сінік. Рецепторлар мен талдағ ыштардың классификациясы. Дә м жә не иіс рецепторлары. Есту органы, оның қ ұ рылысы жә не қ ызмет етуі. Кө з, оның қ ұ рылысы жә не оның қ ызмет етуі. Сенсорлық жү йе жұ мысының реттелуі жө ніндегі қ азіргі проблемалар.

Дә рістің жоспары:

1. Сенсорлық анализаторлар жү йелері
2. Сенсорлық жү йелердің қ оршағ ан ортаны танудағ ы ролі
3. Кө ру сенсорлық жү йесі, маң ызы
4. Есту, иіс сезу, дә м сезу, соматикалық, вестибулярлық сенсорлық жү йелер.

Организм ә рдайым оны қ оршағ ан сыртқ ы ортадан, сондай-қ ө зінің ішкі ортасынан, тү рлі органдарынан, тканьдері мен клеткаларынан тү сетін ақ параттарды қ абылдап, ө ң деп оларды бағ алайды, мә нісін мазмұ ны мен мағ ынасын айрады. Осының нә тижесі ретінде жағ дайғ а лайық танғ ан қ арапайымды кү рделі жауап реакциялары, іс-ә рекеттер орындалады. Міне, осы мү мкіндікті іске асуыруды қ амтамасыз ететін маманданғ ан арнайы жү йелер сенсорлық жү йелер немесе анализаторлар деп аталады. Анализаторлар туралы ілімді жасаушы И.П.Павлов болып есептеледі. Оның тү сінігінше, ә р анализатор ө зара морфологиялық жә не функциолналдық байланысқ ан ү ш бө лімнен тұ ратын тұ тас, бірың ғ ай жү йе. Біріншісі -ә р тү рлі кү рделілікте ұ йымдасқ ан, маманданғ ан қ абылдаушы қ ұ рал рецептор екіншісі-аралық бө лім немесе ө ткізгіш жолдар, ү шіншісі-ми сың арлары қ ыртысындағ ы орталық бө лім. Кез келген анализатордың жұ мысы оның рецепторларының ә р тү рлі сыртқ ы жә не шікі тітіркендіргіштер ә серін қ абылдап, олардың энергиясын нерв импульстеріне айналдырудан басталады. Одан ә рі бұ л сигналдар толып жатқ ан нейрондар тізбегінен тұ ратын, ә р тү рлі дең гейлерден қ ұ рылғ ан ө ткізгіш жолдарды бойлап беріледі. Бұ л процесте сенсорлық хабарлар кө птеген ө згерістерге ұ шырайды, қ айтадан кодыланулардан ө теді, ақ ырында ми қ ыртысындағ ы тиісті бө лімге жетіп, онда ең жоғ арғ ы, ең нә зік анализ бен синтездеуге тү сіп, осының нә тижесінде белгілі бір образды тану жү реді. Тек осыдан соң ғ ана организмнің жауап реакциясын таң дауы немесе оның бағ дарламасын жасауы орындалады. Анализатордың қ ыртыстық бө лімін бұ зуғ а байланысты бұ рын қ алыптасқ ан шартты рефлекстер тағ дырына бақ ылау жү ргізудің арқ асында И.Павлов онда екі тү рлі зонаның болатынын тапты: ядросы жә не шеті. Ядрода анализатордың нейрондары аса кө п шоғ ырланады, сол себептен онда ең жоғ ары, ең нә зік анализ бен синтез жү реді. Ал шетінде сирек, шашырап орналасқ ан элементтер жатады. Барлық анализаторлар ү шін ортақ бола алатын қ ұ рылыстық жә не функционалдық ерекшеліктер бар: жалпы қ ұ рылыстық принциптерге жататындар: 1. кө п қ абаттылық, яғ ни нерв клеткаларының бірнеше қ абатының болатыны. Біріншісі рецепторлық элементтермен, ал соң ғ ысы ми сың арлары қ ыртысындағ ы ассоциативті бө лімдер нейрондармен байланысады. Қ абаттар ө зара олардағ ы нейрондар аксондары тү зетін ө ткізгіш жолдар арқ ылы байланысады. 2. Кө п каналдық мұ ның мә нісі: анализатордың ә р қ абатында он мың дап, тіпті млн-дап саналатын нерв элементтері болады. Олай болса, бір қ аттан келесі жоғ арғ ы қ абатқ а импульстер беру мү мкіндігі орасан зор.

3. Кө рші қ абаттардағ ы сенсорлық «воронкалар» элементтері санының ә р тү рлілігі. Мысалы, кө здің торлы қ абығ ын алуғ а болады. Оның бір торлы қ абығ ының фоторецепторлық қ абатында 130 млн элемент болса, ал ганглиоздық қ абатында небә рі 1 млн 250 мың нейрон бар. Осы соң ғ ылардың аксондары кө ру нервін тү зеді.

Сыртқ ы жә не ішкі орталардың ә серлерін қ абылдап, талдап, талқ ылайтын, олардың жағ дайлары туралы сезім тудыратын мү шелер жү йесін талдағ ыштар немесе анализаторлар дейді. Организмде жеті тү рлі талдағ ыштар бар: кө ру, есту, иіс, тері, қ озғ алыс, дә м жә не висцеральды яғ ни ішкі мү шелерге байланысты жү йе.

Кө ру талдағ ышының есзгіш бө лімі кө з алмасында орналасқ ан. Оларғ а торлы қ абық тағ ы таяқ ша жә не сауытша пішінді фоторецепторлар жатады. Ө ткізгіш бө ліміне кө ру жү йкесі жатады. ол кө з алмасынан шығ ып, сопақ ша миғ а барып бағ ытын ө згертеді, содан соң оң кө збен шық қ ан нерв сол жақ ми қ ыртысынң желке тұ сындағ ы кө ру аймағ ына, ал сол кө зден шық қ ан кө ру нерві оң жақ ми қ ыртысындағ ы кө ру аймағ ына қ озуды тасиды. Кө ру талдағ ышының қ ыртыс бө ліміне ми қ ыртысының желке тұ сында орналасқ ан оң жә не сол жақ кө ру орталық тары жатады.

Кө з ө те сезімтал, нә зік жә не маң ызды сезім мү шесі. Оның дү ние тануда, оқ уда, сыртқ ы ортамен байланыс жасауда маң ызы зор. Қ ұ рылысы бойынша кө ру талдағ ышының сезгіш бө лімін 3 топтағ ы мү шелерге бө луге болады: кө здің қ осымша қ ұ рылымдары, жарық ө ткізгіш жә не жарық сындырғ ыш қ ұ рылымдары, жарық қ абылдағ ыш қ ұ рылымдар. Қ осымша қ ұ рылымдарғ а қ ас, кірпік, кірпік еттері, кө з жасының безі мен оның қ апшығ ы, кө з еттері жатады.

Кө здің сыртын тығ ыз ақ қ абық қ оршағ ан. Ол кө з алмасының алдың ғ ы жағ ында мө лдір, дө ң естеу қ асаң қ абық қ а айналады. Ақ қ абық тан соң кө з алмасын қ анмен қ амтамасыз етіп тұ ратын тамырлы қ абат бар. Тамырлы қ абаттың ішкі бетінде жұ қ а бояу зат пигмент болады. Кө з алмасының алдың ғ ы жағ ында тамырлы қ абат нұ рлы қ абық қ а айналады. Нұ рлы қ абық тың алдың ғ ы дә л ортасында тесік болады. Оны кө здің қ арашығ ы деп атайды.

Ішкі торлы қ абығ ының қ ұ рылысы ө те кү рделі. Негізінен алғ анда, ол жарық сә улелеріне сезімтал фоторецепторлар деп аталатын таяқ ша жә не сауытша тә різді клеткалардан тұ рады. Фоторецепторлар торлы қ абық тың бойында орналасқ ан. Саны 137 млн., оның 130 млн. таяқ ша, ал 7 млн. сауытша клеткалар. Торлы қ абық тың дә л ортасында сары дақ бар. Онда тек сауытша тә різді фоторецепторлар болады. Сары дақ пен оның дә л ортасында терең орналасқ ан сауытша клеткалары тү сті жарық сә улелеріне сезімтал келеді. Торлы қ абық тың шетінде таяқ ша тә різді рецепторлар болады. Сауытша клеткалар кү ндіз мол жарық та тү сті сә улелерді сезеді де, таяқ ша клеткалар ымыртта жарық аз кезінде тү ссіз жырақ толық надырн қ абылдайды. Осығ ан байланысты сауытша тә різді клеткаларды кү ндіз кө ру, таяқ ша тә різді клеткаларды тү нгі рецепторлары деп санайды. Жарық сә улелерінің ә серінен фоторецепторларда тү рлі физикалық жә не химиялық ө згерістер туады. Кө з алмасы шар тә різді болып, бассү йектің бет бө лігіндегі кө з шарасында орналасады. Кө залмасының алдың ғ ы дө ң ес бө лігін-алдың ғ ы полюсі, артқ ы ортадағ ы бө лігін-артқ ы полюс дейді. Аталғ ан екі полюс арасын-кө з білігі, ал бү йір шең бер сызығ ын-экватор, эксаторғ а перпендикуляр болып жү ргізілген сызық -меридиан деп аталады. Кө з алмасы мө лдір заттардан тү зіледі. Оның қ ұ рамына қ асаң қ абық кө з бұ ршағ ы, мө лдір дене жә не қ оймалжың зат жатады. Бұ л заттар кө здің сә улені сындыратын ортасы болып есептеледі. Кө залмасының мө лдір заттары жан-жағ ынан ү ш қ абық шамен қ оршалғ ан. Олар: сыртқ ы-талшық ты ақ қ абық ша, ортаң ғ ы –тамырлы қ абық ша жә не ішкі-торлы қ абық шадан тұ рады.

Талшық ты ақ қ абық басқ а қ абық шаларғ а қ арағ анда ө те тығ ыз, берік болып келеді. Сондық тан да ол кө залмасының белгілі пішінін сақ тап тұ рады. Ақ қ абық ша алдың ғ ы жә не артқ ы бө лімге бө лінеді.Қ абақ пен кірпіктер қ орғ аныс қ ызметін атқ арады. Кө зге қ ауіп тө нгенде рефлекторлы тү рде кө з жұ мылып, қ абақ пен кірпік нә зік кө з алмасын сыртқ ы ортаның жағ ымсыз ә серлерінен қ орғ айды. Кө з жұ мылғ анда кө з жасы кө з алмасын суландырады да оны қ ұ рғ ап, кеуіп қ алудан сақ тайды. Кө з жасы ө те мө лдір арнайы сұ йық. Ол кө з жасы безінде тү зіледі. Оның 97, 8 пайызы су, 4, 4 пайызы органикалық заттар, 0, 8 пайызы тү рлі заттар. Бұ л сұ йық кө здің қ асаң қ абығ ын ылғ алдандырып, оның мө лдірлігін сақ тайды, зақ ымдайтын заттарды шайып тастап отырады. Кө здің қ асаң қ абығ ы, бұ ршағ ы жә не шыны тә різді денесі-негзгі жарық сындырушы оптикалық жү йе. Олар жарық сә улелерін жинақ тап, жарық толқ ындарын сындыру қ ызметтерін атқ арады. Жарық сындыру қ абілеті диоптрия деп аталатын сә улелердің ауытқ у мө лшерін анық тайтын ө лшеммен есептеледі. ә ртү рлі қ ашық тық та орналасқ ан заттың бейнесін торлы қ абық қ а тү сіру ү шін кө з бұ ршағ ы аккомодациялық қ ызмет атқ арады. Аккомодация деп кө зден ә ртү рлі қ ашық тық та орналасқ ан заттардың бейнесін қ абылдау қ абілетін айтады. Алыста немесе жақ ында орналасқ ан заттарды қ арағ анда кө з бұ ршағ ының ә лпеті ө геріп, жарық сә улелерін торлы қ абық қ а фокустық нү ктеде жинап, заттың бейнесін дұ рыс кө рсетеді. Жақ ындағ ы затты қ арағ анда кө з бұ ршағ ы дө ң естеледі, ал алыста орналасқ ан затты қ арағ анда-жалпақ танады. Бұ л кө з бұ ршағ ының Цинн тарамыстарының аккомодациялық еттерін босатып немесе тартуы арқ ылы жү зеге асады. Таяқ ша клеткалардағ ы родопсиннің тү сі қ ошқ ыл, ал сауытша клеткалардағ ы иодопсиннің тү сі кү лгін. Жарық сә улелерінің ә серінен родопсин ретинен мен опсинге ыдырап, пайда болғ ан заттар жарық толық надырынң ұ зындығ ына лайық кө ру нервінің ұ штарында қ озу тудырады.

Дыбыс талдағ ышының шеткі бө ліміне-ішкі қ ұ лақ та орналасқ ан. Корти мү шесі, ө ткізгіш бө ліміне –дыбыс нерві, қ ыртыс бө ліміне-самай.Есту мү шесі қ ұ лақ қ ызметтеріне қ арай ү ш бө лімге: сыртқ ы қ ұ лақ -дыбысты ұ стайтын, ортаң ғ ы қ ұ лақ -дыбысты ө ткізетін бө лім жә не ішкі қ ұ лақ дыбысты қ абылдайтын бө лімдерге бө лінеді. Ішкі қ ұ лақ та есту мү шесінен басқ а жердің тартылу кү ші мен дененің кең істікте дұ рыс орналасуын реттейтін тепе-тең дік мү шү есі де болады. Бұ л екі мү шелер самай сү йегінің дабыл бө лігінің ішінде орналасады.

Сыртқ ы қ ұ лақ, бұ ғ ан қ ұ лақ қ алқ аны, сыртқ ы дыбыс жолы жә не дабыл жарғ ағ ы жатады. Қ ұ лақ қ алқ аны дыбысты ұ стау қ ызметін атқ арады. Адамдардың қ ұ лақ қ алқ аны жануарлардың қ ұ лағ ына қ арағ анда ө те нашар қ имылдайды. Жануарлар дыбыс қ айдан шық са, сол жақ қ а қ арай қ ұ лақ қ алқ анын бұ рып, дыбысты қ абылдайды. Қ ұ лақ қ алқ анының тірегі серпінді шеміршектен тү зіледі. Оның қ ұ рылысы ө те кү рделі, тө менгі жағ ы салбырағ ан, май ұ лпағ а толы қ алың жұ мсақ теріден тү зіледі. Ол сырғ алық деп аталады. Қ ұ лақ қ алқ анының сыртқ ы-жоғ арғ ы жиегі ішіне қ арай оралғ ан шиыршық тан оғ ан қ арама-қ арсы іштен сыртқ а бағ ытталғ ан қ арсы шиыршық тан тү зілген. Сыртқ ы дыбыс жолы немесе қ ұ лақ тың тесігі қ ұ лақ қ алқ ан қ уысынан басталады. Содан қ уыс артқ а жә не жоғ ары бұ рылып, одан кейін алғ а бұ рылып жә не тө мен кетіп, дабыл жарғ ағ ына келіп тұ йық талады. Дабыл жарғ ағ ы сыртқ ы қ ұ лақ ты ортаң ғ ы қ ұ лақ тан ажыратып тұ рады. Оның ішкі, яғ ни ортаң ғ ы қ ұ лақ жағ ы дө ң ес имек болады. Осы дө ң ес беті сілемейлі қ абық шамен, ал сырт жағ ы ойыс болып, тері эпидермиімен қ апталады. Дабыл жарғ ағ ы ө те жұ қ а. Сондық тан да оның дө ң ес жағ ында жарғ ақ тың кіндік тұ сынан қ ұ лақ тың балғ ашық сү йекшесінің жабысқ аны кө рініп тұ рады. Ортаң ғ ы қ ұ лақ дабыл қ уысынан, дыбыс сү йекшелерінен жә не дыбыс тү тігінен қ ұ ралады. Дабыл қ уысы самай сү йектің дабыл бө лігінде орналасқ ан, саң ылау тә різді болып келеді. Оның айналасын ішкі қ ұ лақ, ішкі моындырық венасы, ішкі ұ йқ ы артериясы, емізік тә різді ө сіндінің ү ң гірі жә не ми сауытының қ уысы қ оршап жатады. Осығ ан орай дабыл қ уысының алты: сыртқ ы, ішкі, жоғ арғ ы, тө менгі, алдың ғ ы жә не артқ ы қ абырғ алары болады. Сыртқ ы қ абырғ асына-дабыл жарғ ағ ы жатады. Осы қ абырғ аның сү йекті жағ ындағ ы кү мбез тә різді қ алтасында екі есту сү йектерінің тө с пен балғ ашық тың бастары орналасады. Ішкі қ абырғ асында ішкі қ ұ лақ шекарасы-шытырман жатады.онда екі тү рлі тесік бар. Оның дө ң гелек тө сігі-қ ұ рыштық, ал сопақ тесігі- кіреберістік деп аталады. Кіреберіс тесігі екінші реттік дабыл жарғ ағ ымен жабылғ ан, ал кіреберіс тесігіне ү зің гі сү йекшесі бекіген. Жабын қ абырғ асы пирамидалы томпақ тың алдың ғ ы бетіне тура келеді. Бұ л қ абырғ аның пішіні кү мбезденіп ми сауыты қ уысының ортаң ғ ы шұ ң қ ырынан бө лініп тұ рады. Мойындырық қ абырғ асы пирамидалы томпақ тың мойындырық ойығ ы деген жерді қ амтиды. Ұ йқ ы қ абырғ асы ішкі ұ йқ ы артериясы миғ а ө тетін тү тіктің жә не қ абырғ аның жоғ арғ ы бө лігіндегі есту жолы тесігінің маң ында жатады. Балғ ашық дабыл жарғ ағ ының кіндік бө лігіне сабы арқ ылы орнығ ады. Балғ ашық тың басы, мойыны, сабы алдың ғ ы жә не бү йір ө сіндісі болады.

Дә м сезу мү шесі дә м білу талдамасының алшақ жатқ ан рецепторлық мү шесі болып есептеледі. Тіл ауыз қ уысында орналасады. Дә мді қ абылдайтын бү ртіктеріндегі рецепторлардың саны 2000-нан асады. Олар тілдің сілекейлі қ абық шасында жұ мсақ таң дайдың алдың ғ ы қ абатында жә не жұ тқ ыншақ тың артқ ы қ абатының сілекейлі бө лігінде орналасады. Дә мді қ абылдайтын бү ртіктердің саны жас балаларда кө п ал кә рілерде азайып кетеді. Бү ртіктенген рецепторлардың айналасы белдеуленіп тұ рады. Белдеулерге бет, тілжұ тқ ыншақ, кезбе ү йкенің талшық тары жалғ асады. Дә м сезу бү ртіктерінде эпителиийлі жасушадан тү зілген хеморецепторлар орналасады. Хеморецептора дегеніміз-суда еріген заттардың тітіркендіруін қ абылдайтын жасушалар. Бұ л бірінші қ атардағ ы нейрондарғ а жатады. Осы нейрондардың нейриті сопақ ша мидың ядроларына жалғ асады. Ядролардың талшық тары арқ ылы қ озу кө ру тө мпешігінің бү йір ядроларына барады. Бұ л жерде екінші аралық нейронғ а алмасып, одан ү лкен ми сың арының ми қ ыртысына, оның артқ ы орталық иірім аймағ ына жетеді. Бұ л аймақ дә м сезу талдаманың орталығ ы болып есептеледі.

Иіс сезу мү шесі немесе мұ рын иіс сезу талдамасынан қ иян рецепторлық мү шесі болып есептеледі. Рецепторлық мү ше мұ рын қ уысының жоғ арғ ы жә не кең сіріктің артқ ы жоғ арғ ы бө ліктеріне орналасқ ан. Ол жер мұ рынның иіс сезетін сілекейлі аймағ ы деп аталады. Бұ л бө лік қ алың дау жә не сары-қ оң ыр тү сті болып келеді. Иіс сезу талдамасынын рецепторларында иіс білу жасушасы орналасады. Иіс білу жасушасы ұ ршық тә різді болып, сілемейлі қ абатта орналасады. Бұ л шасушалардың бір ұ шы кө піршік жә не мұ рын кірпікшесінен, ал қ арама-қ арсы ұ шы иіс сезу жү йкесінің талшық тарымен жалғ асады. Ондай талшық тар бір жерге топталып, иіс сезу жү йкелерін тү зеді.

Тері жә не сипап сезу талдамасының қ иян бө лімдеріне тері жатады. Ол дененің жалпы сыртын қ аптайды. Теріде сезімтал жү йкелерінің ұ штары, тер жә не май бездері, бұ лшық ет, шаш, тү к жә не тырнақ орналасады. Тері осы жағ дайғ а байланысты жә не сыртқ ы ортамен тікелей зжалғ асып тұ рғ андық тан ө те маң ызды бірнеше қ ызмет атқ арады. Тері қ орғ анышқ ытқ, дене жылылығ ын реттеу, зат алмасу, зә р шығ ару, тыныс алу қ ызметтеріне қ атысады. Сондай-ақ, сипап сезу мү шесі болып саналады. Сипап сезу дегенде теріге тиген нә рсені қ атты, жұ мсақ, жылылық, суық тық, ауырғ анды сезуді айтамыз. Терідегі сипап сезу мү шесін тері рецепторлары деп атайды. Тері рецепторлары терінің барлық қ абаттарында орналасады. Адам сезу мү шелері-рецепторлар арқ ылы денеге тигенді, қ ысымды, ыстық -суық ты, ауырсынуды қ абылдайды. Тері рецепторлары деп отырғ анымыз тері қ абатында орналасқ ан жү йке талшық тары мен оның ерекше шумақ талып тү зілген ұ штары болып есептеледі. Тері рецепторларының пішіні ә р тү рлі болып келеді. Терідегі барлық рецепторлар тері талдамасының шеткі бө лігі болып есептеледі. Бұ лшық еттерде, сің ірлерден байламаларда жә не буын беттерінде рецепторлар болады.

Сезім жү йесі, яғ ни талдағ ыштар адамды қ оршағ ан орта туралы дә л мә лімет (t⁰- ң ө згеруі, жарық, қ араң ғ ы т.б.) жә не ішкі ортаның ө згерістерін (химиялық қ ұ рамын, осмостық қ ысымын, т.б.) сезетін кү рделі қ ұ рылым.

Талдағ ыштардегеніміз арнайы қ абылдағ ыш- рецепторлардан басталып, ми жарты шар қ ыртысында аяқ талатын жү йке жү йесінің кү рделі бө лігі.

Талдағ ыштар деген ұ ғ ымды физиология ғ ылымына И.П.Павлов енгізген. И.П.Паавлов кез келген талдағ ыштың ү ш бө ліктен тұ ратынын бірінші болып ашты. Олар: 1) қ абылдағ ыш (рецептор) – шеткі бө лімі; 2) афференттік нейрондар жә не ө ткізгіш жолдар (сезу, қ имыл жү йке талшық тары) – аралық бө лім; 3) ү лкен ми сың арлары қ ыртысындағ ы (сигналды) мә ліметті қ абылдайтын аймақ - орталық бө лімі. Бұ лардың біреуі зақ ымданса тітіркендіргішті ажырату қ абілеті жойылады.

Талдағ ыштарғ а тә н жалпы қ асиеттер:

1) Сезім ерекшелігі - ә рбір талдағ ыш ө зіне ғ ана тә н тітіркену сезімін қ абылдайды;

2) Бейімделу- тітіркендіргіштің кү шіне талдағ ыштардың бейімделуі. Мысалы: жарық тан қ араң ғ ығ а шық қ анда, адам ә уелі нашар кө реді, соң ынан кө з қ арашығ ы ұ лғ айып жақ сы кө ре бастайды (бейімделу уақ ыты бірнеше минут); немесе қ араң ғ ыдан жарық қ а шық қ анда – бейімделу уақ ыты бірнеше секө нд қ ана; бө лмеге кіргенде жағ ымды, (ә тір иісі, тамақ), жағ ымсыз (темекі, арақ, қ олаң са т.б.) сезілген иістер, бірталай уақ ыттан соң сезілмей кетеді т.б.

3) Иррадиция - таралу- қ озудың бір талдағ ыштан екіншісіне ауысуы; мысалы, қ ара тү стегі ақ шаршы сол мө лшердегі қ ара шаршыдан ү лкенірек болып кө рінеді. Индукция- қ атар жә не ізінше болатын тежелу, таралумен бірге жү реді.

4) Бір ізді ә сердің сақ талуы дегеніміз тітіркендіруден кейін де талдағ ыштардың жауабының жалғ асуы. Мысалы; дыбыс шығ ару тоқ талса да, дыбыстың ә рі қ арай естілуі.Жарық сә улелері секө ндіне 16-18 рет – 24 ретке шейін кино кө ргенде бір бейне болып кө рінеді. Ә сіресе жағ ымсыз бір ізді ә сер кө пке созылады.

5) Талдағ ыштарғ а контраст қ ұ былысы тә н.Кө п уақ ыт қ ара тү ске қ арасаң, одан кейінгі сұ р тү с ақ болып кө рінеді; Мысалы, тү нде қ ыздардың бә рі ақ, сұ лу болып кө рінеді.

Қ озғ алыс талдағ ышы немесе бұ лшық ет буын сезімталдығ ы дене қ алпының сақ талуын, қ имылдың дә лме-дә л орындалуын қ амтамасыз етеді. Дененің қ алыпты жә не қ имыл ә рекеті кезіндегі қ озғ алыстар бұ лшық ет талдағ ышындағ ы, сің ірдегі, тарамыстағ ы, буындағ ы, ұ ршық ішіндегі т.б. қ абылдағ ыштар- проприорецепторлар қ абылдап ОЖЖ- не беріледі.

Қ озғ алыс талдағ ыштарының проприорецепторларына:

1) Гольджи денешіктері қ аң қ а еттері жабысқ ан сің ірде табылса;

2) Паччини денешіктері буындарда, шандыр қ абық тарда, сің ірлерде орналасқ ан;

3) Бұ лшық ет ұ ршығ ындағ ы рецепторлар бұ лшық ет созылғ анда тітіркенеді.

Дене қ ызметі проприорецепторлардың дамуын арттырады, сондық тан жас спортшылар ө те нә зік жә не кү рделі қ озғ алыстарды орындауғ а бейім.

Тепе-тең дік (вестибулярлы) талдағ ышы адамның кең істіктегі қ андай кү йде екенін, тепе-тең дікті сақ тайтын, яғ ни дененің жә не басты тү рлі жағ дайда: шалқ айғ ан, ең кейген жә не айналу, жоғ арғ ы, тө мен тү су кездерін сезетін сезім мү шесі.Оның қ абылдағ ыштары ішкі қ ұ лақ та, самай сү йектерінің ішінде орналасқ ан. Тепе-тең дік талдағ ыштары қ алташық, босағ а жә не ү ш ілмек каналдар сияқ ты жарғ ақ ты тү зінділер мен есту мү шесіне де жататын ортаң ғ ы жарғ ақ ты арнадан тұ рады. Ішкі қ ұ лақ босағ асында сопақ ша жә не дө ң гелек дотбашық тар бар (1- сурет). Олардың ішінде ө те сезімтал қ абылдағ ыштар мен жү йке талшық тары орналасқ ан. Сезімтал жасушалар ұ шы кө мір қ ышқ ылының, фосфор қ ышқ ылының, кальций тұ здарынан тұ ратын ө те кішкене кристалдары – отолиттермен жалғ асқ ан. Мысалы: бас пен дененің қ алпы ө згергенде тү ктерді тарту арқ ылы қ абылдағ ыштарғ а беріледі. Тепе- тең дік қ абылдағ ыштары тірікенгенде 1) қ имыл дә лдігі бұ зылады, мысалы: мойын, тұ лғ а, аяқ —қ ол бұ лшық еттерінің тепе-тең дік моторлы рефлексі; 2) кө з алмасының мә жбү рлі ырғ ақ тары кезінде байқ алатын – тепе-тең дік- маң айлы моторлы; 3) тепе-тең дік- вегетативті рефлекстер: ЖСЖ; КҚ; ТЖ; сілекей, жү рек айну, тер шығ ару, т.б. пайда болады. Мысалы: самолетпен ұ шқ анда немесе кемемен жү згенде – адамда „тең із“, „ ұ шу“ ауруы- ө ң і қ ашып, суық тер шығ ып, бас айналу, ЖСЖ, ТЖ жиілеп; лоқ су, қ ұ су пайда болады.

Бү кіл жер бетінде ө мір сү ретін барлық тірі ағ залар электромагнитті ө згерістердің ық палында болады.

Барлық жарық сә улесінің толқ ындарын кө з, яғ ни кө ру сезім мү шесі қ абылдайды. Сыртқ ы ортадан келетін информацияның 80-90 % кө ру сезім мү шесі арқ ылы беріледі.

Кө здің торлы қ абығ ы- кө п дең гейлі кү рделі қ ұ рылым (2- сурет). Сә улені қ абылдайтын таяқ шалар- адамда 130 млн шамасында- ол торлы қ абық тың шет жағ ында орналасқ ан. Жарық сә улелері тү скі кезде таяқ шалардағ ы кө ру пигменті – родопсин ыдырап, фотохимиялық процестердің арқ асында жарық сә улені қ абылдайды. Ал родопсин дегеніміз А витаминінің альдегиді ретин мен опсин белогінің қ осындысы. Қ араң ғ ыда родопсин қ айта қ алпына келеді. Егер де А витамині жетіспесе қ араң ғ ыда, ің ірде кө ру қ абілеті жойылады (тауық соқ ырлығ ы). Заттардың тү сін айыру қ ұ быршалардың қ абілетімен байланысты. Адам кө зінің торлы қ абығ ында 7 млн-ғ а жуық қ ұ быршалар бар. Олар торлы қ абық ты артқ ы бө лімінде сары дақ та шоғ ырланғ ан.

Кө здің ө ткірлігі- дегеніміз кө ру бұ рышы бір минө тке тең жағ дайда, кө здің екі нү ктені жеке- жеке кө ру қ абілеті. Кө здің ең ө ткір жері- сары дақ аймағ ы.

Кө ру аймағ ы дегеніміз, бір жерге тесіле қ арап тұ рғ анда, ол жерден басқ а, оң жә не сол жағ ындағ ы (жоғ арғ ы, тө менгі) жерлерді де қ амти кө ру қ абілеті. Ол периметр қ ұ ралымен анық талады. Алайда ә ртү рлі тү ске кө ру аймағ ы ә ртү рлі болады.

Есту сезім мү шелері – қ ұ лақ. Ол ү ш бө лімнен тұ рады: Сыртқ ы қ ұ лақ - қ ұ лақ қ алқ анынан жә не қ ұ лақ тың сыртқ ы тесігінен қ ұ ралғ ан: дыбыс толқ ынын дабыл жарғ ағ ына жеткізуші. Ортаң ғ ы қ ұ лақ – дыбыс қ уысынан, самай сү йегінде орналасқ ан: балғ ашық, тө с ү зең гі деп аталатын ө ткізгіш сү йектерден тұ рады, олар дабыл жарғ ағ ымен байланысқ ан, негізгі қ ызметі – тербеліс жиілігін азайтып немесе кү шін арттыру. Ішкі қ ұ лақ та дыбыс қ абылдаушы есту рецепторлары орналасқ ан иірім тү тігі мен тепе- тең дік талдағ ышы болады. Иірім тү тігінің сү йекті арнасы екі жарғ ақ ты пердемен: жұ қ а тепе-тең дік жә не тығ ыз негізгі мембранамен ү ш бө лімге бө лінеді: жоғ арғ ы жә не тө менгі бө лімдер перилимфағ а толы; ортаң ғ ы олармен қ атыспайтын – жарғ ақ ты арна- эндолимфағ а толы, онда К⁺ иондары 100 есе кө п болады. Иірім тү ігінің ортаң ғ ы арнасының ішінде негізгі мембрананың ү стінде дыбыс қ абылдаушы рецепторлар – Корти мү шесі орналасқ ан. Олар тү тікті жасушалардан тұ рады.

Адамның қ ұ лағ ы 16-дан 20000 Гц жиіліктегі дыбыстарды қ абылдайды. Дыбыстың кү ші бел жә не децибелмен ө лшенеді. Ең жоғ арғ ы дыбыс -40-60дб.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Талдағ ыштар қ ызметі
2. Талдағ ыштар қ ұ рылысы
3. Тепе-тең дік талдағ ышының қ ұ рылысы мен қ ызметі
4. Вестибулярлы реакциялар
5. Кө ру талдағ ышының маң ызы

10. Кө ру рецепторлары

11. Оптикалық жү йе

12. Аккомодация

13. Кө ру аймағ ы

14. Есту талдағ ышының маң ызы