Тақырып. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары

Дә рістің мақ саты: студенттерге нерв ұ лпасының қ ұ рылымдары жайында тү сіндіру

Дә рістің жоспары:

1. Нерв ұ лпасының негізгі қ ұ рылымдары

2. Нерв талшық тарының қ ұ рылымы мен функциясы

3. Синапстар ОЖН-дегі қ озу жә не тежелу

4. Дене жаттығ уларының жү йке-ет синапстары арқ ылы қ озу ө туге ә сері

Нейрондық теория бойынша жү йке жасушалары автономды яғ ни жеке-жеке қ ұ рылымдық бірлік. Жү йке жү йесі жасушалардың екі тү рінен, жү йкелік жә не глиальдық жасушалардан тұ рады. Глиальдық жасушалардың саны жү йке жасушаларынан 8-9 есе кө п болады. Бірақ информацияны қ абылдау, ө ң деу, сақ тау, одан ә рі ө ткізу, беру процестерін тек жү йке жасушалары іске асырады.

Нейрондардың ө зіне тә н негізгі қ ызметтері: 1) сыртқ ы ә серлерді қ абылдау, яғ ни рецепторлық қ ызмет, 2) информацияны ө ң деу, сақ тау-интеграциялық қ ызмет 3) қ озу орталық тан шеткі ағ залар мен ұ лпаларғ а жеткізу-эффекторлық қ ызмет. Нейрондардың пішіні, кө лемі қ ұ рылымы алуан тү рлі болып келеді. Мә селен, оның біраздарының диаметрі 4-6 мкм болса, ал ми қ ыртысындағ ы гигант пирамида тә різді жасушалар 130 мкм-ге жетеді, кө лемдері 500 мкм³ –ден 70000 мкм³-ге дейін бола алады. Ә рбір нейронның ең негізгі тө рт бө лімшелерін айырады: денесі (сома). Нейронның денесіндегі бү кіл жасушаның тіршілік ә рекетін қ амтамасыз етуге қ атысатын жасуша қ ұ рылымдары, яғ ни арнайы органеллалар: рибосомалар, эндоплазмалық ретикулум, Гольджи аппараты митохондриялар т.б. болады. Нейрондардың кө пшілігінде дене мембранасы кө птеген синапстармен жалғ асқ ан, сондық тан ол басқ а нейрондармен тү сетін сигналдарды қ абылдап, интеграциялауда (талдау, ө ң деу) маң ызы зор. Жү йке жасушасы денесінен шығ атын ө сінділердің бірі дендриттер. Кө пшілік жағ дайда олар қ ысқ а кө п тармақ талғ ан ө сінділер. Осы себептен олардың жиынтық беткейі жү йке денесінен ә лдеқ айда артық. Дендриттер пайда болғ ан импульсті қ абылдап оны жасуша денесіне жеткізетін, яғ ни «кіру қ ақ пасы» қ ызметін атқ арады. Дендриттер ө сінділердің ү сінде ө те ұ сақ мұ ртша тә різді ө скіндері оның қ озуды қ абылдау мү мкіншілігін ө сіреді. Жаунарларғ а тә жірибе жасау арқ ылы бұ л ө сінділердің саны туғ аннан кейін кө бейтіндіге дә лелденген жә не де оның мө лшері ү йрету сатысымен тығ ыз байланысты. Ү йрету жоғ ары дә режеде болғ ан сайын ол ө сінділердің саны кө бейе береді. Аксон-ұ зын, бір ғ ана ө сінді. Ол негізінен жү йке импульсін жасуша денесінен басқ а нейрондар немесе шеттегі ағ заларғ а ө ткізу қ ызметін атқ арады. Аксонның жасуша денесінен шығ атын жері аксон тө мпешігі деп аталады. кө птеген нейрондардың аксоны миелин қ абығ ымен қ апталғ ан. Алайда аксонның бастапқ ы 50-100 мкм бойында миелин қ абығ ы болмайды. Осы миелин қ апталмағ ан аксон бө лімін алғ ашқ ы сегмент деп аталады, оның басқ а бө лімдерге қ арағ анда қ озғ ыштық қ асиеті жоғ ары жә не тітіркену табалдырығ ы шамамен 3 есе тө мен.

Аксонның ұ шы басқ а нейронғ а немесе атқ арушы мү шелерге сигнал беруге бейімделген, сондық тан оның ұ шының кең ейген жерінде арнайы органеллалар –синапстық кө піршіктер немесе вединкулдар бар. Ол кө піршіктердің ішінде арнайы химиялық медиаторлар болады.

Жү йке жасушасының денесі мен ө сінділерін қ аптап тұ ратын мембрана тыныштық жағ дайда калий иондарын, ал қ озу кезінде натрий инодарын жақ сы ө ткізеді. Мембраналық потенциал-шамамен -70мВ, ал ә рекет потенциалы-110 мВ маң ында. Жү йке жасушаларының денесі ө зінің ө сінділері ү шін трофикалық қ ызмет атқ аратын, яғ ни олардағ ы зат алмасу мен қ оректенуді қ амтамасыз етеді. Сондық тан, егер де аксонды жасуша денесінен болса, ол тіршілігін жояды, ал жасуша денесімен байланысы ү зілмеген бө лімі қ айта ө сіп, жетіліп, біртіндеп аксон тұ тастығ ы қ айта қ алпына келеді.

Нейрондардың ең басты ү ш тү рін айырады: афференттік (сезімтал н/е орталық қ а тепкіш)- пайда болғ ан қ озуды орталық жү йке жү йесінде (миғ а, жұ лынғ а), эфференттік нейрондар (орталық тан тепкіш, қ озғ ыштық)-импульстерді орталық жү йке жү йесінен тү рлі шеткі мү шелерге ұ лпаларғ а (мысалы, қ аң қ а еттерін жабдық тайтын-мотонейрон): қ ондырма (аралық) нейрондар –афференттік нейрондарды эфференттік нейрондармен байланыстырады, саны жағ ынан ең кө бі. Нейрондарды тударытн ә сері бойынша да жіктеуге болады, мысалы, қ озғ ағ ыш (моторлық); секреторлық, трофикалық, тежеуші: қ оздырушы т.б. Кейде аксонның ұ зындығ ына қ арай қ ысқ а, ұ зын аксонды нейрондар деп те айырады.

Жү йке жасушаларының қ алпына қ ызметтерінің іске асуында нейроглияның да маң ызы зор. Олар нейрондарды барлық жағ ынан қ оршай отырып бір жағ ынан тірек қ ызметін (механикалық) атқ арса, екінші жағ ынан, жү йке жасушаларында электрлік изоляцияны қ амтамасыз етеді. Сондай-ақ нейроглия жү йке жасушаларындағ ы зат алмасу процесіне қ атысады деп есептелінеді.

Жү йке талшық тары яғ ни жү йке жасушалары ө сінділерінің ең негізгі қ ызметі ө здері арқ ылы қ озу импульстерін ө ткізу (тарату) болып есептелінеді. Жү йке талшық тарын морфологиялық белгісіне қ арай миелинді немесе майлы қ абық ты жә не миелинсіз (майлы қ абық сыз) деп екі топқ а ажыратылады. Миелинді сезгіш жә не қ озғ ағ ыш талшық тар сезім мү шелері мен қ аң қ а еттерін жабдық тайтын жү йкелердің, сондай-ақ вегетативті жү йке жү йесінің қ ұ рамына кіреді. Миелинсіз талшық тар омыртқ алы жануарларда негізінен симпатикалық жү йке жү йесіне тә н. Ағ зада ә детте миелинді де, миелинсіз де талшық тар болады, бірақ олардың сандық ара қ атынастары ә р тү рлі жү йкеде тү рліше болп келеді. Мә селен, тері жү йкелерінің кө пшілігінде миелинсіз талшық тар басым болса, ал қ аң қ а еттеріне келетін жү йкелерде керісінше олар аз болады.

Миелинсіз талшық тарда миелин қ абығ ы болмайды, осьтік цилиндр тек Шванн мембранасымен ғ ана қ апталғ ан. Жү йке талшық тарындағ ы қ ұ рылымдардың ә рқ айсысының ө зіне тә н қ ызметі бар. Мә селен, жү йке импульстерінің тууы мен таралуында негізгі қ ызметті цилиндрдің мембранасы атқ арса, миелин қ абығ ы бір жағ ынан кедергі болғ андық тан изолюторлық, екінші жағ ынан, трофикалық қ ызмет атқ арады. Шванн қ абығ ы осьтік цилиндрдің ө суі мен зат алмасуының реттелуіне қ атысады. Миелинді жү йке талшығ ы осьтік цилиндрден жә не оны қ аптап тұ рғ ан қ алың миелин қ абығ ынан тұ рады. Осьтік цилиндр плазмалық мембранамен жабылғ ан, ал оның ішінде аксоплазма болады. Миелинді жү йке талшық тарының диаметрі 0, 25-0, 5 мкм шамасында.

Миелин қ абығ ы Шванн жасушаларының осьтік цилиндрді бірнеше қ айтара орауының нә тижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен бірігіп арасындағ ы Шванн жасушалары жойылады да майлы қ ораб миелин қ абығ ы тү зіледі. Миелин қ абығ ы талшық тың бойында ә рбір 1-2 мин сайын ү зіліс жасайды, оны Раньвье ү зілістері деп атайды, олардың кең дігі 1 мкм шамасында. Неғ ұ рлым талшық жуан болса соғ ұ рлым ү зілістер арақ ашық тығ ы кө п болады жә не керісінше.