Тақырып. Ішкі секреция (эндокриндік) бездері

Дә рістің мақ саты: Студенттерді ішкі секреция бездер жү йесінің жалпы сипаттамасымен таныстырып, ішкі секреция бездерінің атқ арпатын қ ызметтері мен олардың ө зара байланысы жә не ө тпелі ерекшеліктері жайында тү сіндіру.

Дә рістің жоспары:

1. Эндокриндік бездер мен гормондар туралы тү сінік.

2. Ішкі секреция бездерінің классификациясы.

3. Гипофиз. Эпифиз.

4. Қ алқ анша без, қ алқ ан серік бездері, айырша без.

5. Бү йрек ү сті безі, ұ йқ ы, жыныс бездері.

6. Ішкі секреция безінің ө тпелі жастағ ы гигиенасы.

Ішкі секреция бездері мен гормондары. Сыртқ ы ортағ а шығ ару ө зегі болмайтын бездерді ішкі секреция бездері немесе эндокриндік бездер деп атайды. Эндокриндік бездердің секреті тікелей қ анғ а, лимфағ а немесе ми сұ йық тығ ына шығ арылады. Олар басқ а мү шелер мен ұ лпалардың ә р тү рлі қ ызметіне арнайы ә сер етеді, сондық тан оларды гормондар (грек.horman-қ оздыру деген сө з) деп атайды. Гормондардың бір тобы мү шелерінің, мү шелер системаларының жә не тұ тас алғ анда бү кіл организмнің ө суі мен қ алыптасуын тездетеді, келесі тобы зат алмасуын реттейді жә не т.с.с. Олар клетка ішіне еніп, ондағ ы ө тетін процестерге ә сер ете алады. Эндокриндік бездер нерв системасымен қ атар организмнің сыртқ ы ә серден стресс (зорығ у) жағ дайында бейімдеушілік реакцияларын қ амтамасыз етеді. Ішкі секреция бездері ә рекетінің бұ зылуы бү кіл организмде ө згеріс туғ ызады. Қ анда гормондар кө п болуын гиперфункция, аз болуын-гипофункция деп атайды. Екі жағ дайда да емдеуді қ ажет ететін ауру пайда болады.

Кейбір гормондардың химиялық қ ұ рамы жақ сы зерттелген, сондық тан бұ л оларды синтетикалық жолмен алуғ а мү мкіндік берді. Емдік мақ сатта, сондай-ақ жануарлардың эндокриндік бездерінен дайындалғ ан препараттарды-сірінді, сығ ынды, ұ нтақ жә не т.б. пайдаланады.

Эндокриндік бездер организмде былайша орналасады: 1. мида-гипофиз бен эпифиз, 2. мойын мен кеуде қ уысында-қ алқ анша қ осымша жә не айрық ша бездері, 3. қ ұ рсақ қ уысында-ұ йқ ы безі мен бү йрек безі, 4. жамбас жә не жамбас мү шелерінде –ұ рық жә не аналық бездері.

Гипофиз, қ алқ анша безі, қ алқ анша маң ы безі, айрық ша бе жә не бү йрек безі ішкі секреция бездері болса, ұ йқ ы жә не жыныс бездері-аралас бездер болып табылады.

Бездердің ө зара байланысы жә не олардың ә рекетінің реттелуі. Организмдегі ішкі секреция бездері ө зара тығ ыз байланысты жә не бір-біріне ә сер етеді. Мә селен, бір бездің гормондары екінші без гормондарының ә рекетін қ оздырады немесе тежейді. Гипофиздің гормондары қ алқ анша, бү йрек, ұ йқ ы, жыныс бездерінің жұ мысын реттейді жә не керісінше болады. Ішкі секреция бездері бір-бірінің жұ мысын кері байланыс принципі бойынша реттейді, яғ ни бір бездің гормоны екінші бездің жұ мысын кү шейтеді, ал бұ л бірінші безге тежеуші ә сер етеді, сө йтіп бірінші бездің екінші безді қ оздырушы ә серін кемітеді.

Ішкі секреция бездерінің ә рекеті аса кү рделі нервтік-гуморальдық жолмен реттеледі. Қ ан тамырларының рецепторлары мен аралық мидың нейрондары арқ ылы гормондардың тү зілу дең гейіне, зат алмасуына жә не организмнің ішкі ортасының жағ дайына ә сер ететін орталық нерв системасы ерекше роль атқ арады. Гормондар дистантты тітіркендіргіш болып табылады, яғ ни секрет жасап шығ аратын бездер орналасқ ан жерден ә р тү рлі қ ашық тық тағ ы рецепторлағ а ә сер етеді.организмдегі эндокриндік бездердің ө зара байланысының маң ызды ерекшеліктерінің бірі, міне, осында.

Бездер қ орғ аныш денелерді жинақ тауда маң ызды роль атқ арады. Мұ ндай денелер организмнің сыртқ ы орта факторларының, атап айтқ анда инфекцияның ә серіне тө зімділігін арттырады. Организмдегі гормондар тепе-тең дігінің бұ зылуы оның дене жә не психикалық дамуына, жыныстық жетілуіне, жү ректің, ішектердің ә рекетіне ғ ана емес, сонымен бірге басқ а да мү шелер мен системалардың атқ аратын қ ызметіне ә сер етеді. Мұ ндай ауытқ ушылық денсаулық жағ дайынынң ө згеруіне жә не аурудың пайда болуына ә кеп соғ ады.

Гипофиз бен эпифиздің атқ аратын қ ызметі

Гипофиз немесе тө менгі ми қ осалқ ысы-салмағ ы 0, 5-0, 7г. шағ ын без.ол ү ш –алдың ғ ы, аралық жә не артқ ы бө ліктен тұ рады. Гипофизде қ анғ а жә не жұ лын сұ йық тығ ына бө лінетін кө птеген ә р тү рлі гормондар жасалады. Бұ л гормондар алуан тү рлі қ ызметке ә сер етеді. Гипофиздің алдың ғ ы бө лігі организмнің ө сіп жетілуіне ә сер ететін ө су гормоныны жасап шығ арады. Оның жеткіліксіз тү зілуі бойдың ө суін тежеп, гипофиздік нанизм немесе ергежейлілікке ә кеп соғ ады. Ергежейлілердің дене пропорциясы, ақ ыл-ой қ абілеттілігі мен психикалық дамуы қ алыпты болады. Оларда ұ рпақ, қ осымша жыныстық белгілер (мұ рт, сақ ал, жә не т.б.) болмайды.

Балалар ө сіп келе жатқ анда организмде ө су гормоны мө лшерінің артық болуы дененің ұ заруы-алыптылық қ а ә кеп соғ ады. Егер организмнің ө сіп, қ алыптасуы аяқ талғ ан болса, онда дене бө ліктерінің пропорционалдылығ ы бұ зылады: аяқ -қ ол, мұ рын, ерін мен жақ қ алың дайды жә не т.с.с. Бұ л ауру акромегалия деп аталады. Ауру тез асқ ынып ө лімге ә кеп соғ ады, оның барысыны сирек жағ дайда ғ ана тежеуге болады. Сонымен қ атар, гипофиздің алдың ғ ы бө лігінде адреналин-кортикотропинді гормон (АКТГ) жасалады, ол бү йрек бездерінің жұ мысын, атап айтқ анда, организмнің ининфекцияларғ а тө зімділігін арттыратын қ абынуғ а қ арсы гормондар-глюкокотикойдтарды жасап шығ аруды жақ сартады. Сондық тан АКТГ емдеу практикасына кең қ олдау тапқ ан.

Гипофиз бірқ атар басқ а да гормондарды жасап шығ арады: қ алқ анша без гормоны-қ алқ анша безінің қ ызметін жанжандырады; фолликулді жақ сартатын гормон-ә йелдер фолликулдер мен аналық клеткалардың, еркектерде –сперматозоидтардың жетілуін тездетеді, лютейндеуші гормондар-аталық ұ рық безінде аталық жыныс гормондарының (андрогендердің), аналық безде –аналық жыныс гормондарының (эстрогендердің) жасалуын жақ сартады, пролактин-сү ттің бө лінуіне жағ дай жасайды, фолликулді жақ сартатын, лютейндеуші гормон жә не пролактин 8-10 жастан бастап тү зіледі, қ осалқ ы жыныс белгілері де осы кезден бастап қ алыптасады.

Гипофиздің аралық бө лімінде меланоцитті жақ сартатын немесе меланфоралық гормон (интермедин) жасалады, ол клеткаларда пигменттің бө лініпі таралуын қ амтамасыз етеді. Екіқ абаттылық кезең де оның қ андағ ы мө лшері артуынан бет терісінің кейбір учаскесінде пигментация пайда болатыны байқ алғ ан.

Гипофиздің артқ ы бө лімі вазопрессин жә не окситоцин деп аталатын екі гормон бө ліп шығ арады. Вазопрессин тамырлардың бірың ғ ай салалы бұ лшық еттерін жиырады жә не қ ан қ ысымын арттрады, сондай-ақ антидиуретикалық ә сер етіп, бө лінетін несеп мө лшерін азайтады (диурез). Окситоцин жатырдың бірың ғ ай салалы бұ лшық еттеріне талғ амалы ә сер етіп, босану актісіне қ атысады, сонымен бірге сү т бездерінен сү т бө лінуіне жағ дай жасайды. Эпифиз (томпақ ша без), немесе жоғ ары ми қ осалқ ысы ортаң ғ ы ми аймағ ында орналасқ ан, салмағ ы 0, 2г. Ол 4 жасқ а дейін дамиды, соң инволюция (кері даму) процесі байқ алады.

Эпифиз гормоны мезгілінен ерте жыныстық жетілуді тежеп, зат алмасуының кейбір тү рлері мен организмдегі кө птеген процестерге ә сер етеді. Эпифиз бен гипофиз, сондай-ақ бү йрек бездері физиологиялық антагонизм болатыны анық талды. Эпифиздің эндокриндік қ ызметінің бұ зылуы эпифиздік синдром (белгілер тобы) деген атпен белгілі. Алғ ашында орталық нерв системасының бұ зылуы (гидроцефалия, бас ауруы, бас айналуы, кө зде бейненің қ осарлануы жә не т..с), одан соң эндокриндік без қ ызметінің бұ зылуы байқ алады. Олар эпифиздің ісіктен ыдырауына жә не ондағ ы гипофункция қ ызметіне байланысты, бұ л мезгілінен ерте жыныстық жетілуге себепші болады: ұ лдарда жыныс мү шесі ү лкейеді, қ ыздарда етеккір ерте басталып, сонымен бірге қ осымша жыныстық белгілер жетіледі. Мұ ндай балалар ерте толысады, сү йек-бұ лшық ет аппараты жедел дамиды, организмде май кө п жиналады, бірақ ақ ыл-ой дамуы жағ ынан кейін қ алады.