Тақырып. Нерв жүйесінің физиологиясы

Дә рістің мақ саты: Нерв жү йесінің эволюциясының негізгі кезең дері. Жү йке клеткаларының қ ұ рылысы. Вегетативтік жү йке жү йесі. Жұ лын, оның қ ұ рылысы, эфферентті жә не аралық нейрондардың орналасуы жайында жалпы тү сінік.

Дә рістің жоспары:

1. Нерв жү йесінің физиологиясы

2. Нерв жү йесінің маң ызы, оның дамуы, зерттеу ә дістері

3. Нерв ұ лпасының негізгі қ ұ рылымдары

4. Нерв талшық тарының қ ұ рылым мен функциясы. Синапстар ОНЖ-дегі қ озу жә не тежелу

Жү йке жү йесі ағ зада тарихи ұ зақ даму нә тижесінде қ алыптасқ ан. Эволюциялық даму кезең інде де жануарлар сияқ ты адамдар ағ засындағ ы жү йке жү йесінің қ ұ рылысы мен қ ызметі сыртқ ы ортаның тү рлі қ ұ былыстарына байланысты ө згеріп, кү рделеніп отырғ ан. Ө йткені ағ заның сыртқ ы ортағ а ү немі бейімделуі қ ажет болады. Осығ ан байланысты кез келген тірі мақ ұ лық тың тіршілік етуі ү шін ө зінің айналасындағ ы сыртқ ы жә не ішкі ортамен, яғ ни денедегі мү шелердің қ ызметтерімен тығ ыз байланыста болуы керек. Сонымен бірге олардың мү шелері мен ұ лпалары ө зара тұ рақ ты байланыста болып, кү рделі физиологиялық жұ мыс атқ аруына тура келеді. Бұ л жағ дайлар сө здің пайда болуына байланысты адам баласы да ө те жоғ ары дә режеге кө терілген, адамдар кө рмесе де сө з арқ ылы сол нә рсенің бейнесін, мазмұ нын тү сіне білді. Олар естігенін есте сақ тауғ а бейім болды. Жү йке жү йесінің маң ызы, адамның қ имылын реттеп басқ арып отырады. Жү йке жү йесі адамның психологиялық қ ұ былысын да басқ арып отырады. Ес, ақ ыл, ой, қ алау т.б. осындай жағ дайлардың барлығ ы да жү йке жү йесінің ү лесіне тиетін іс-ә рекет.

Жү йке жү йесінің қ ызметі бұ зылса, адам айналасындағ ы дү ниені тү сіне алмайды. Ондай адамдар кейде сал ауруына ұ шырап, қ имылсыз қ алады. Адамдардың кейде жақ сы мен жаманды, алыс пен жақ ынды ажырата алмауы –ми қ ызметінің бұ зылуы нә тижесі.

Ағ заны сыртқ ы ортмен байланыстытырып, оғ ан бейімдеп отыратын жү йке жү йесінің ә рекеті жү йке жү йесінің жоғ ары дә режелі қ ызметі болып табылады. Ал тек қ ана денедегі мү шелердің қ ызметін ғ ана реттеп, келістіретін жә не басқ аратын жү йке жү йесінің ә рекеті жү йке жү йесінің тө менгі дә режелі қ ызметі деп аталады. жұ лын, ми жә не жү йке талшық тары аса кү рделі жұ мыстарды басқ арып, реттейтін жалпы жү йке жү йесі болып табылады.жү йке жү йесі морфологиялық қ ұ рылысы мен қ ызметтеріне қ арай, сондай-ақ дененің қ ай мү шелерін жү йкелендіруне байланысты ү ш бө лімге бө лінеді.

Орталық жү йке жү йесі. Бұ л бө лімге жұ лын мен ми жатады. жұ лын мен ми –жү йке жү есінің нағ ыз орталығ ы. Ө йткені сыртқ ы жә не ішкі ортадан келетін тітіркендіргіштердің барлығ ы осы бө лімдерде талдап анық талады.

Қ иян (перифериялық) жү йке жү йесі. Жұ лыннан шық қ ан 31 жұ п жү йкелер жә не мидан шық қ ан 12 жұ п жү йкелер осы бө лімге жатады. қ иян жү йкелер орталық жү йке жү йесін дененің сыртқ ы аймағ ында орналасқ ан мү шелермен байланыстырып тұ рады. Тері, бұ лшық ет, буын, дененің сыртқ ы аймағ ындағ ы мү шелер болып табылады.

Ерекшеленген (вегетативті жү йке жү йесі). Бұ л бө лімге симпатикалық жә не парасимпатикалық жү йкелер жатады. бұ лар да орталық жү йке жү йесінен таралады. Бірақ қ озғ ылы жү йке жү йесі тек ішкі мү шелерді ғ ана жү йкемен жабдық тайды.

Жү йке жү йесі жү йке ұ лпасынан тү зіледі. Жү йке ұ лпасының нейрон жү йке жасушасынан тү зіледі. Нейрон жү йке жү йесінің қ ұ рылыстық іс-ә рекеттік бірлігі болып саналады. ә рбір нейронның денесі жә не ұ зынды-қ ысқ алы ө сінділері болады. Оның тармақ талғ ан қ ысқ а ө сінділері дендрит, ал ұ зын ө сіндісі аксон немесе нейрит деп аталады. аксонның тармақ талғ ан ұ шы мү шелерге жалғ асады. Аксонның ө сіндісі жү йке талшығ ы деп аталады. нейрондардың денесі жұ лын мен мида орналасып, бір-бірімен дендрит ө сінділері ө сінділері арқ ылы байланысады. Нейронның аксондық ұ зын ө сіндісі немесе жү йке талшығ ы жұ лын мен мидан шығ ып, денедегі барлық мү шелерге таралады. Жұ лыннан немесе мидан шық қ ан бірнеше жү йке талшық тары бірігіеді де қ абық қ аптайды. Оны жү йке тамыры деп атайды. Сонда ә рбір жү йке тамырында бірнеше жү йке талшық тары болады. Жү йкелердің ұ зындығ ы жү йкеленетін мү шелердің орталық жү йке жү йесінен қ аншалық ты алыс-жақ ын орналасуына байланысты ә р тү рлі болады. Кейбіреуі ө те қ ысқ а, ал кейбіреулерінің ұ зындығ ы мертден асады.

Жү йкелердің негізгі қ асиеті-тітіркену жә не қ озуды ө з бойымен ө ткізу. Теріні, бұ лшық етті тітіркендіретін тітіркендіргіштердің барлығ ы жү йкені де тітіркендіреді. Нейронның денесінен яғ ни орталық жү йке жү йесінен келетін жү йкелік қ озу жү йкенің ұ шындағ ы сезім мү шелеріне ә сер етеді. Жү йкенің ө зінде қ озу пайда болмайды. Сондық тан да жү йкенің екі ұ шындағ ы мү шелерден пайда болғ ан қ озу орталық тан алшақ жатқ ан мү шелерге қ арай жә не алшақ жатқ ан сезім мү шелерінен орталық қ а қ арай ө ткізіп тұ рады. Жү йкенің осы қ ызметіне байланысты жү йкелер 2 топқ а бө лінеді: 1) қ имыл таратқ ыш ә серлі)эффакторлы) жә не 2) орталық қ а баратын сезім таратқ ыш (эфферентті) қ абылдағ ыш нейрон.

Қ имылтаратқ ыш нейрондар қ озуды жұ лын немесе мидан алшақ аймақ тағ ы мү шелерге жеткізеді. Бұ л жү йкелердің ұ шы мү шелердің бұ лшық еттеріне жалғ асса, онда қ имыл жү йкесі, ал бездерде болса шырыштық немесе секреттік жү йке деп аталады.

Сезім таратқ ыш нейрондардың қ озуы денедегі ә р тү рлі мү шелерден орталық жү йке жү йесіне қ арай ө теді. Мұ ндай сездіргіш жү йкелердің қ озғ алысы да, қ ұ рылысы да бірдей болады.

Орталық жү йке жү йесі арқ ылы ағ заның тітіркендіруге жауап беруі рефлекс деп аталады. мысалы: тізе сү йегінен тө мендеу жерден сондағ ы тө рт басты бұ лшық еттің сің ірін балғ амен жайлап ұ рса, бұ лшық еттің қ атты жиырылуынан аяқ тың басы жоғ ары қ арай серпіледі. Кө зге жарық кү шті ә сер етсе, кө здің қ арашағ ы тарылады, нә ресте аузына салғ анда оны емеді. Мұ ның барлығ ы рефлекстердің ө те сан алуан кө п екенін кө рсетеді.

Жү йкенің қ озғ анда жү ріп ө тетін жолы рефлекс доғ асы деп аталады. рефлекс доғ асының ең қ арапайым сызба нұ сқ асы қ озудың жұ лынғ а қ айтаратын жауабы болып есептеледі. Мысалы, жұ лынын қ алдырып, басы кесілген бақ аның артқ ы аяғ ын қ ысқ ышпен қ ыссақ, ол аяғ ын сілтеп, қ имыл рефлексімен жауап қ айтарады.

Жұ лын тек омыртқ а жотасының ішіндегі ұ ң ғ ылда орналасады. Ересек адамдарда оның ұ зындығ ы-45 см, ені-15см, салмағ ы-36г. жұ лын жоғ арғ ы жағ ынан ауыз омыртқ аның тұ сынан сопақ ша миғ а жалғ асады, ал оның тө менгі жағ ы ІІ бел омыртқ адан тө мен қ арай ат қ ұ йрық танып, негізгі жіпшесі ІІ қ ұ йымшақ омыртқ асына дейін жетеді де сол жерге бекиді. Қ ұ рсақ тағ ы нә рестенің бір айлық кезінде жұ лынның ұ зындығ ы омыртқ а жотасымен бірдей болады. Ө се келе омыртқ адағ ы жұ лын жаң а тауылғ ан нә рестеде ІІІ бел омыртқ а тұ сында болса, ересек адамдарда ІІ бел омыртқ а тұ сына дейін қ ысқ арады. Жұ лынның жуандығ ы біркелкі емес. Оның бас жағ ы жуандап, миғ а жалғ асады, ал қ ұ йрық жағ ы жің ішкеріп, тармақ талып кетеді. Жұ лынның екі жері жуандап, буылтық қ а айналғ ан: біреуі- жұ лынның Ү І мойын омыртқ а тұ сында, екі қ олғ а кететін жү йке басталар бө лігінде-оны жұ лынның мойын буылтығ ы, ал екіншісі ІХ-ХІІ арқ а омыртқ асының тұ сындағ ы жуандық бө лігін жұ лынның бел-сегізкө з буылтығ ы деп атайды. Бұ л буылтық тар қ ол жә не аяқ мү шесінің сезім жә не қ имыл нейрондер денесінің шоғ ырлануы ә серінен пайда болғ ан. Жұ лынның алдың ғ ы жә не артқ ы жағ ында бойлай созылатын екі жү лге болады. Алдың ғ ы терең жү лгесі алдың ғ ы орталық сай, ал артқ ы жің ішке, таяздау жү лгесі артқ ы орталық жү лге деп аталады. жұ лынның осы сайы мен жү лгесі жұ лынның денесін тең етіп оң жә не сол жақ бө лікке бө леді. Жұ лынның алдың ғ ы тү бірі мен артқ ы тү бірлерінің жұ лынынан шық қ ан жерінде ұ зына бойына созылғ ан тү бір атымен аталатын оң жә не сол жақ бө лігінде бү йір жү лгелері болады. Осығ ан орай жұ лынның ә рбір бө лігіндегі ақ заттарды бойлай созылғ ан ү ш (алдың ғ ы, бү йір, артқ ы) арқ аншағ а бө лінеді. Жұ лынның денесі 31 жұ п мө лтектен тү зіледі. ә рбір мө лтектен жұ лынның жү йке тү бірі (алдың ғ ы жә не артқ ы) шығ ып, ол омыртқ аның тесігіне бағ ыттала орналасады. Сө йтіп, жұ лыннан 31 жұ п жү йке таралады. Оның 8 жбы-мойын, 12 жұ бы-кө кірек, 5-жұ бы-бел, 5 жұ бы-сегізкө з жә не 1 жұ бы -қ ұ йымшақ жү йкесі деп аталады. жұ лынның ортасында ө те тар тесігі-болады, ол ортақ ө зек деп аталады. жұ лынның кө лденең кесіндісі сұ р жә не ақ заттан тү зілгені анық байқ алады. Сұ р зат жұ лынның орталық бө лігіндегі ө зекті қ аптайды. Сұ р зат қ анатын жазғ ан кө белекке ұ қ сас болады. Сұ р дененің алғ а қ арай шығ ып тұ рғ ан бө лігі-алдың ғ ы аша, ал артқ ы бө лігі артқ ы аша деп аталады. жұ лынның ә рбір бө лігіндегі алдың ғ ы жә не артқ ы ашаларының арасы, яғ ни жұ лын ө зегінің тө ң ірегіндегі зат орталық тағ ы аралық зат. Сұ р зат дегеніміз- тек жү йке жасушаларынан қ ұ ралғ ан жү йке денесі. Сұ р заттың алдың ғ ы ашасында қ имыл кү шейтетін ірі нейрондар бар. Оның жұ лыннан шығ атын нейриттерінен алдың ғ ы тү бір пайда болады. Артқ ы ашада майда сезімтал рецепторлық нейрондары орналасады. Бұ л нейрондардың жұ лыннан шығ атын жү йке талшық тарынан артқ ы тү бір тү зіледі. Бұ л екі ашаның аралығ ындағ ы бү йір ашаларында қ озғ ылы жү йке жү йесінің симпатикалық жү йкелерінің нейрондары орналасады. Нейрондардың талшық тары жұ лынның алдың ғ ы ашасынан таралады. Сө йтіп, жұ лыннан қ иян жә не ерекше жү йке жү йелерінің жү йкелері басталады. Ақ зат жұ лынның сұ р затын қ оршап жатады. жұ лынның ақ зат жү йке талшық тарынан жә не невриттерден тү зіледі. Жұ лынның ақ затын жоғ арыдан тө мен қ арай, тө меннен жоғ ары қ арай созылғ ан орасан кө п жү йке талшық тарынан тү зілген буда немесе арқ анша деп қ арастыруғ а болады. Жұ лынның ақ заты ү ш жұ п жү йке арқ аншасына бө лінеді. Алдың ғ ы будасы –жұ лынның алдың ғ ы сайы мен алдың ғ ы тү бір аралығ ында ақ зат, артқ ы будасы артқ ы тү бір мен артқ ы жү лге аралығ ындағ ы ақ зат, ал бү йірлік будасы алдың ғ ы жә не артқ ы аша аралығ ында орналасқ ан ақ зат болып саналады.

Жұ лын екі тү рлі қ ызмет атқ арады: біріншісі-тітіркендіргішке рефлекс доғ асының жолымен жауап беру, яғ ни рефлексті екіншісі-алшақ аймақ тан жұ лынғ ы келген қ озуды тек ө зі қ абылдап қ оймай, оларды миғ а жә не мидан қ айтып алшақ аймақ тағ ы мү шелерген ө ткізіп беру, яғ ни ө ткізгіштік қ ызметі бар.

Ұ рық тың эктодермалық жапырағ ынан пайда бошғ ан жү йке тү тігінің алдың ғ ы бас бө лігінде, бө ліктердің ә р тү рі қ арқ ынды ө суіне байланысты ү ш алғ ашқ ы ми кө піршіктері пайда болады. Олар: алдың ғ ы ми кө піршігі, ортаң ғ ы ми кө піршігі, артқ ы ми кө піршігі деп аталады. мидың негізгі бө лімдері осы кө піршіктерден пайда болады. Алдың ғ ы ми кө піршігінен алдың ғ ы ми мен аралық ми, ортаң ғ ы ми кө піршігінен ортаң ғ ы ми жә не артқ ы ми кө піршігінен ромб тә різді ми тү зіледі. Ми бө ліктерінің ә р тү рлі жылдамдық та дамуына байланысты, онда ү ш иін пайда болады. Олардың біріншісі-ортаң ғ ы ми аймағ ының тө бе иіні, екіншісі-артқ ы мидағ ы кө піршік иіні, ү шіншісі-сопақ ша ми мен жұ лын аралығ ындағ ы шү йде иіні деп аталады. ү ш апталық эмбрионда бұ л аталғ ан ми бө ліктері дамып, алдығ ы жә не ромб тә різді бө ліктерінің екіге бө лінуі нә тижесінде мидың бес бө лігі пайда болады. Сө йтіп, алдың ғ ы мидан –алдың ғ ы немесе ү лкен ми жә не аралық ми, ал ромб тә різді мидан-артқ ы ми жә не сопақ ша ми тү зіледі. Аралық мидың екі бө лімі жуандап-таламусқ а, алдың ғ ы жағ ы томпайым –гипофизге жә не артқ ы жағ ы тү йінделіп-эпифизге айналады. Ортаң ғ ы ми бө лінбеген қ алпында дами бастайды, алдың ғ ы ү лкен мидан бө лініп мидың екі сың ары пайда болады. Жү йке жү йесінің ішкі қ уысы да ө згере бастайды.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ озғ ыш қ ұ рылымдар физиологиясы

2. Биоэлектрлік қ ұ былыстар механизмі