Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Ожа-Ахмет Яссауидiң шығармашылық ойлары






Орта ғ асырлардағ ы қ алыптасқ ан философиялық ағ ымдардың iшiнде сопылық философия ерекше орын алады. “Сопы» деген сө здiң тө ркiнi шамасы “sophos»- “дана» деген грек сө зiнен шық са керек. Сопылық философия ислам дiнiнiң шең берiнде пайда болғ ан мистикалық (қ ұ пия) аскеттiк (ө з-ө зiн шектеу) ағ ым. Оның дү ниеге келу себебiн жете тү сiну ү шiн бiз ислам дiнiнiң кейбiр ерекшедлiктерiне ө з назарымызды аударуымыз қ ажет.

Ислам дiнi тарихи ең соң ғ ы дү ниеге келген дү ниежү зiлiк дiн. Сондық тан, бұ л дiндегi аса ү лкен басымдық - бiрлiк, бiрқ ұ дайлық - ол абсолюттi, оғ ан ешқ андай кү мә н келтiрiлмеуi керек. Бұ л қ ағ иданы мық ты ұ стаудың астарында осы уақ ытқ а шейiн бытырағ ан кө шпендi араб тайпаларының басын бiрiктiрiп, оларды бiр халық қ а айналдырып ү лкен мемлекет қ ұ ру қ ажеттiгi жатқ ан едi. Иудаизм мен христиандық дiн аз да болса “кө пқ ұ дайлық тың ұ сарқ ыттарынан ә лде де болса арылғ ан жоқ -ты (мысалы, қ ұ дайды адамғ а ұ қ сатып бейнелеу - икона, бiр қ ұ дайдың ү штiгi - қ ұ дай - ә ке, ұ л жә не киелi рух т.с.с.). Ислам дiнiндегi “Алла-тағ аланы» алсақ, Ол адамнан тым алшақ, қ аһ арлы, қ атал, адамды саналы пә нде етiп жаратқ анмен ө зiне ұ қ сас еткен жоқ. Сондық тан, адам адасып кетпес ү шiн Ол қ оғ ам ө мiрiндегi болуғ а тиiс тә ртiптiң негiздерiн, адамның ө мiрдегi жү рiс - тұ рысының қ ағ идаларын Мухаммед пайғ амбар арқ ылы Қ ұ рандағ ы Шариғ атта алдын ала берген жә не олар бұ лжытпай орындалуы керек.

Алайда, ақ иқ ат ә рқ ашанда нақ тылы, ө мiр ө не бойы ө згерiсте болғ аннан кейiн ресми мешiттiң бұ лжымас қ ағ идалары шынайы ө мiрде ә р-тұ рлi қ айшылық тарды тудырады. Сондық тан, жаң а дiндi уағ ыздаушылар кө п ұ замай екi топқ а бө лiнедi. Олардың бiрiн “ абид»(қ ұ дайдың қ ұ лы) десе, екiншiсiн “ захид»(дә руiш) деп атады. Бiрiншiлерi дiннiң талаптарын ойланбастан бұ лжытпай орындауғ а тырысса, екiншiлерi ө з iзденiстерi мен тебiренiстерi арқ ылы Алла-тағ аланы жете тү сiнуге, оғ ан рухани жетiлу арқ ылы жақ ындасып, онымен қ осылуғ а, сiң iсуге тырысты. Мiне, осы екiншi бағ ыт ислам дiнiнiң шең берiнде сопылық ағ ымды тудырады.

Алғ ашқ ы уақ ыттағ ы сопылар пендешiлiкке қ арсы шығ ып, дұ ниеқ орлық, байлық ты жинаудан бас тартып (зухд) Алла-тағ аламен бiрге болуғ а тырысты (тақ уа). Бұ л ауыр жолда олар Мухаммед пайғ амбардың ө мiр жолын ө неге еттi, ө йткенi ол қ андай керемет бай ө мiр сұ ру мұ мкiншiлiктерiне қ арамастан, ө зiн ө те ә дептi ұ стап, қ айыршы мен кедейлерге қ ол ұ шiн беруге тырысты. Алғ ашқ ы сопылардың бiрi Хасен Басри “бұ л дү ние ү шiн о дү ниенi сатқ ан екi дү ниеден бiржола айырылады, бiрақ, о дү ние ү шiн бұ л дү ниенi сатқ ан екi дү ниеге де ие болады», - деген екен. Яссауи бабамыздың сыйлағ ан, ө неге тұ тқ ан сопыларының бiрi - осы Хасен Басри. Ол жө нiнде Яссауи:

“Нә псiсiн тиып қ аһ ар қ ылды Хасен Басри...

ә зiздердiң жағ ында болғ ым келер...», - деген екен. Сонымен, сопылық философия адамдарды аскеттiк ө мiрге, дұ ниенiң алдамыш қ ызық тарына қ ұ мартпауғ а, рухты биiк дә режеде ұ стауғ а шақ ырды.

Сопылық жолдың екiншi ү лкен басымдығ ы - Қ ұ дайды шын жү рекпен сү йiп оғ ан толығ ынан берiлу мә селесi. Ол ү шiн адам ө зiнiң менмендiгiн толығ ынан ұ мытып кұ ндiз-тұ нi тек Алла-тағ алағ а деген қ ұ штарлық ғ ашық тық сезiмде болуы қ ажет. Сонда ғ ана адамның ө зiндiк сана-сезiмi жойылып, қ ұ дайлық қ а жол ашылады. Мұ ндай жан-дү ние ақ уалын сопылар фана (бейболмыс, қ ұ дайғ а жетiп сiң iсу) деген ұ ғ ыммен берген. Орта ғ асырлардағ ы Шығ ыс жұ лдыздарының бiрi Руми Джалаледдин тө мендегiдей нақ ыл сө здер арқ ылы бiзге оны ашық та айқ ын тү сiндiредi:

“Бiреу сү йген жарының (Абсолюттiң) есiгiн қ ағ ады. “Бұ л кiм?, - деген сұ рақ қ а “Менмiн», - деп жауап бередi. Есiктiң ә ржағ ынан “Бұ л ү йге Менiмен Сен сыймайсың», - деген дауыс естiледi. Есiк жабық қ алпында қ ала бередi. Ол тақ ыр далағ а кетiп, жалғ ыздық тың азабын тартып, аузын берiк ұ стап, кү ндiз-тү нi қ»дайғ а қ ұ лшылық етедi. Бiр жылдан кейiн қ айтып оралып, есiктi тағ ы қ ағ ады. “Бұ л кiм? “, - деген сұ рақ қ а, Ол: “Сенсiң», - дейдi. Сол сә тте есiк дереу ашылады. Сонымен, тек “мендiк» толығ ынан қ ұ дайлық тың шең берiнде ерiп-сiң ген кезде ғ ана адам рухтың ең биiк сатысына кө терiлiп, Алланың қ ұ шағ ына қ осылады.

Сопыларды ресми мешiт алғ ашқ ы ғ асырларда қ анша қ удаласа да қ арапайым халық арасында олардың беделi ө се бердi. Олар тек қ ана Қ ұ ранның аяттарын, шариаттың қ ағ идаларын тү сiндiрiп қ ана қ оймай дiндi философиялық тұ рғ ыдан терең дете бiлдi. Сопылардың ойынша, Шариғ атты терең игерiп, оның талаптарын бұ лжытпай орындау - ол қ ұ дайшылдық тың бiрiншi сатысы ғ ана.

Ө йткенi, адамның сыртқ ы iс-ә рекеттерi мен оның iшкi пиғ ылы, ниеттерi бiр-бiрiнен тiптi алшақ болуы да мү мкiн. қ ұ дайлық қ а ө тудiң екiншi сатысында адам осы екi ортада ешқ андай қ айшылық тар болмауы ұ шiн iс-ә рекеттер жасауы керек, ол Алла-тағ аланың алдындағ ы ең жоғ арғ ы адалдық дә режеге кө терiлуi қ ажет. Ол ұ шiн адам ө зiндiк сана сезiмiне ө не бойы терең дей тү сiп, оны Жаратушының қ ұ дiреттi кү штерiне бейiмдеуi қ ажет - бұ л адамның екiншi сатыдан - Тариқ аттан ө туiмен тең.

Сонда ғ ана адам қ ұ дайғ а, яғ ни ү шiншi саты - Ақ иқ атқ а кө терiлiп, Алла-тағ аланы жү рекпен сезiнiп, онымен қ ауышады. Алайда бұ л сиқ ырлық мистикалық қ иын жол, ол адамның қ ұ дайды iздеудiң жолында кү ндiз-тү нi қ ұ лшылық етiп, ө не бойы рухани iзденiсте болуын талап етедi. Сонда ғ ана оның iшкi кө кей кө зi (интуиция) ашылып, аян арқ ылы ол Алла-тағ аламен сұ хбаттаса алады.

Мiне, осындай сопылық философияның Орта Азиядағ ы кө рнектi ө кiлi ретiнде қ ожа Ахмет Яссауи (1094 - 1167ж. ж.) бабамызды айтуғ а болады. Ол халық тың дiлiнде аса ұ лы дiни қ айраткер ретiнде осы уақ ытқ а дейiн сақ талғ ан: “Меккеде - Мухаммед, Тү ркiстанда - қ ожа Ахмет», -деген сө здердiң ө зi оны бiзге ашық кө рсетедi. Негiзгi осы уақ ытқ а шейiн жеткен ең бегi “ Диуани Хикмет» (Даналық кiтабы). Бұ л ең бектi негiзiнен алғ анда адамның рухани даму жолын жарқ ырытып кө рсетiп тұ ратын шамшырақ ретiнде қ арауғ а болады.

Қ. А. Яссауи философиясында қ ойылғ ан негiзгi мә селе - ол адам болмысы, ал оның ө зiнiң екi жағ ы бар. Бiрiншiден, адам - дене, оның қ ажеттiктерi ө телмей ө мiр сү ру мү мкiн емес; екiншiден, адам - рух, ол оның басқ а тiршiлiктермен салыстырғ андағ ы негiзгi ерекшелiгi, аса бағ а жетпейтiн қ асиетi. Бұ л арада қ.А. Яссауи ү зiлдi-кесiлдi адамның терең мә нiн оның рухани тұ ң ғ иығ ынан iздейдi - бұ л кө зқ арас ХХ ғ ө мiр сү рген немiс ойшылы К.Ясперстiң “нағ ыз адамның ө мiр сү ру ақ уалы - рухани ақ уал» деген сө зiмен ү ндеседi. ө зiнiң жас кезiндегi пендешiлiктiң шырмауында болғ анын жасырмай сынай келiп, ұ лы ойшыл былай дейдi:

“Жиырма тоғ ыз жасқ а кiрдiм, халiм харап.

Ғ ашық жолында бола алмадым мысал топырақ.

Халiм харап, бауыр кә уә п, кө з бұ лдырап,

Сол себептен хақ қ а сиынып келдiм мiне.

Пендешiлiктiң жолында (байлық қ а, билiкке, дене лә ззаттарына ұ мтылу т.с.с) адам ө з ө мiрiнiң мә нiн ашып адамгершiлiк қ асиеттерiн сақ тап қ алуы мұ мкiн емес - ол жалғ ан жолғ а тұ седi.

“Нә псiге сен ерiк берсең не тiлемес,

Ең iресең де Алла сағ ан мойын бұ рмас.

Қ олғ а алсаң, жаман қ ұ стай қ олғ а қ онбас...», - дейдi ұ лы ойшыл.

Сондық тан Алла-тағ алағ а жақ ындау жолы - пендешiлiктен арылу, нә псiнi тию. Ойшыл бұ л жолдағ ы ө негелiк мысал ретiнде Парсы патшасының ұ лы Ибрахим ибн Ә дхамды келтiредi. Руми Джалаледдин ол аң ыз жө нiнде былай дейдi:

Бiр кү нi ә дхамның сақ шылары сарайдың шатырынан айғ ай-шу естидi. Сақ шылар шатырғ а шығ ып, сондағ ы жү рген адамдарды ұ стап алып Ә дхамның алдына ә келедi. “Мұ нда не iстеп жү рсiң дер, - деген сұ рақ қ а, олар: “Тү йелерiмiздi iздеп жү р едiк», - дептi. “Қ ай заманда кiм тү йенi шатырдан iздеген екен, - деген сұ рақ қ а, олар: “Бiз сенен ө неге аламыз, сен тақ та отырып Алла-тағ аламен жақ ындасқ ың келмей ме? Қ ай заманда, кiмде-кiм осындай орыннан қ ұ дайғ а жақ ындағ ан, - дептi. Осыдан кейiн Ә дхам сарайдан қ ашып шығ ып, ел кезiп дә руiштiк жолғ а тұ скен екен. Мiне, Қ.А. Яссауи Ә дхамды ө неге етiп былай дейдi:

“Ә дхам сипат тақ пен бақ тан қ ашып жү ргiл,

Тiлек берсең дү ние қ ызығ ын тепкiм келер»

Сопылық философияның кө рнектi ө кiлi Баязиттi де ө неге келтiрiп:

“Шайық Баязит жетпiс рет ө зiн сатты,

Бұ л дү ниенiң бар қ ызығ ын тастап атты», - дейдi.

Ә рине, мұ ндай пiкiрлер кейбiр оқ ырмандардың дү ниеге деген кө зқ арасына сай келмеуi мү мкiн. Бү гiнгi жеке меншiктi қ алыптастырып оны ә рi қ арай дамыту жолында “баю идеологиясы» кө п насихатталынғ аны баршағ а мә лiм - саяси тұ рғ ыдан алғ анда ол керек те болғ ан шығ ар, ө йткенi, бұ рынғ ы Кең ес Одағ ындағ ы ө ндiрiстi бiрегей (тотальды) мемлекеттендiру адамдардың ө ндiрiстi дамытуғ а деген ынталарын су сепкендей басып, ө ндiргiш кү штердi тоқ ыраулатқ ан болатын. Негiзiнен, сол себептi ол қ оғ ам да қ ұ лдырап, келмеске кеттi емес пе? Алайда, тек дү ние қ уу жолында дұ рыс қ оғ ам орнату мү мкiн бе? -ә рине, жоқ. Бұ л жө нiнде қ.А.Яссауи былай дейдi:

“Дү ние менiкi дегендер - жаһ ан малын алғ андар,

Қ ұ зғ ын қ ұ стай арамғ а белшесiнен батқ андар.

Молда, муфтий болғ андар - жалғ ан жала жапқ андар,

Ақ ты қ ара қ ылғ андар: ол тамұ қ қ а тұ седi.

Қ азы, имам болғ андар - нақ ақ жала қ ылғ андар,

Есектей болып жегiлiп жұ к астында қ алады.

Пара алғ ан ә кiмдер - арамдық пен жұ ргендер,

Ө з бармағ ын ө зi шайнап ө кiнiшпен қ алады»

Ол ө з заманындағ ы рухани-адамгершiлiк ақ уалғ а кө ң iлi толмай, ондағ ы кемшiлiктердi қ ынжыла сынайды:

“ү лкен-кiшi адамдардан ә деп кеттi,

қ ыз, келiншек, нә зiк жаннан ұ ят кеттi.

“ұ ят барда иман бар», - деп Расул айтты...

Ғ ажап сұ мдық замана болды, достар.

Ел, дү ние, халқ ымызда қ айырым жоқ,

Патша мен уә зiрлерде ә дiлет жоқ...

Тү рлi бә ле халық ү стiне жауды...»

Шамасы, Қ.А.Яссауидiң ө мiр сү рген заманы - ерте феодалдық қ атынастардың қ алыптасып қ арқ ымды даму, таптық қ атынастар қ айшылық тарының ө су кезең i болса керек. Ендi бү гiнгi кү нге кө з жiберсек “қ азы, имам болғ андар» (қ азiргi соттар), “пара алғ ан ә кiмдер», “ар-ұ ждан, ә деп, ұ ят, имандылық, қ айырымдылық, ә дiлеттiлiк» т.с.с. рухани қ ұ ндылық тардың қ ұ лдырауы Қ.А.Яссауидiң заманасына ұ қ самай ма екен?, - деген ащы сұ рақ ойымызғ а келедi.

Жоғ арыда қ ойылғ ан сұ рақ қ а жауап беру ү шiн бiз қ ысқ аша болса да ө ткен жақ ын тарихқ а кө з жiберуiмiз керек. Кең ес ү кiметi бү кiл ұ лттық байлық ты мемлекеттендiрiп, жеке меншiктi тү бiрiнен опырып, оның иелерiн қ уғ ын-сү ргiнге ұ шыратып, қ оғ ам ө мiрiне тұ рпайы тең дiк принципiн ең гiзген болатын. Мұ ндай жағ дайда адамдар ерiктi ең бек етiп, ө з қ алауынша ө мiр сұ ре алмай iшiнен тынып, екiжү здiлiкке, айтылғ ан сө збен ой арасындағ ы алшақ тық қ а баруғ а мә жбү р болды. Ендi мiне, ү ш ү рпақ бойы (75ж.) жаншылғ ан ерiктiкке деген ынта, ырық тұ рпайы социализмнен бас тартқ ан кезде ө зiнiң арнасынан шығ ып қ оғ амның рухани-адамгершiлiк қ ұ ндылық тарына ө зiнiң терiс ә серiн тигiздi. Кө ркемдеп айтсақ, кө п жылдар бойы бетi жабық ыстық қ азанның iшiнде жыйналғ ан пар ұ лкен жарылысқ а ә келiп қ оғ амның бiршама рухани iргетастарына зақ ым келтiрдi. Сондық тан да, мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру басталғ ан кезде бiршама байлық “тiстегеннiң аузында, ұ стағ анның қ олында» кете барды, лезде бай, ө те бай адамдар пайда болып, халық тың кө пшiлiгi кедейленiп, бiршама бө лiгi тiптi қ айыршылық жағ дайғ а кез болды. Кең ес заманында шын билiкке жете алмай Мә скеу партократтарының қ олшоқ парларына айналғ ан, сол рухта ондағ ан жылдар бойы тә рбиеленген кө п шен иелерi жаң а ғ ана қ алыптасып жатқ ан мемлекеттiң шең берiнде ө здерiн бү кiлұ лттық сана-сезiмнiң, талаптардың дең гейiнде ұ стай алмай, ө з қ амын ойлауғ а, жемқ орлық қ а кө шкендерiнiң негiзгi себебi де осында жатса керек. Қ.А. Яссауи бабамыздың сө здерiмен айтсақ, сол кезде пендешiлiк руханияттылық тан басым болып, “ө зiмшiлдiк», қ оғ амдық мү ддемен санаспаушылық ө з тойын тойлады.

Бү гiнгi таң да, мемлекеттi басқ аруғ а жағ а ұ рпақ тар легi келген кезде, нарық тық қ атынастар бiрте-бiрте заң ды жолғ а қ оя басталды да сол себептi қ оғ амдық ақ уал да басқ аша ө згере бастады. қ азiргi басты мiндеттердiң бiрi - қ оғ амның рухани ө мiрiн жандандырып адамгершiлiктi басым ұ стау болып отыр. Сонда ғ ана қ оғ амның бiрлiгiн нығ айтып қ арапайым адамдардың ө мiрге деген ынтасын арттыруғ а болады. Ал оның ө зi бiздiң бостандығ ымыздың iргетастарын нығ айтып, бұ кiладамзаттық қ ауымның шең берiнде абыройлы орын алуғ а мұ мкiншiлiк бередi. Расында да, адам бұ л ө мiрде жалғ ыздан-жалғ ыз ө мiр сү рмейдi - менiң еркiмнiң шең берi екiншi адамның еркiнiң аумағ ына жеткен кезде тоқ талуы қ ажет. Белгiлi француз ойшылы Ж.П. Сартр айтқ андай “ ерiктiк дегенiмiз адамның басқ алардың алдындағ ы жауапкершiлiгiнiң ауыр жү гi». Бiреу кү йзелiс пен зардап шегуде болғ ан жағ дайда екiншiнiң қ анша дә улетi тасығ анымен бақ ытты болуы мү мкiн емес.

Қ.А.Яссауи бабамыздың даналығ ы - қ оғ амдағ ы кү йзелiстен шығ у жолдарын қ айсыбiр зорлық -зомбылық тан, қ антө гiстен, тө ң керiстен iздемеуi. Ол Сократтың “ө зiң дi тани бiл», Будданың “ең ұ лы жең iс - адамның ө зiн-ө зi жең е бiлуi» деген қ ағ идаларына жақ ын жолды ұ стайды:

“Залым егер жә бiр қ ылса Алла дегiл,

қ олың жайып, дұ ғ а оқ ып мойын сұ ң ғ ыл.

қ ұ дай тiлек бермесе сабыр қ ылғ ыл,

Хақ тан естiп бұ л сө здердi айттым мiне».

“Сабыр тү бi сары алтын», - деген халық тың нақ ыл сө зi осы Яссауидiң жоғ арыдағ ы ойларымен ү ндесiп жатыр. Адамзаттың ө ткен жазулы тарихында зорлық -зомбылық тың негiзiнде бақ ытты қ оғ амды орнатқ ан бiрде-бiр ел аталмайды. Керiсiнше, зорлық қ арымына одан де ө рескел зұ лымдық ты тудырады. “Жек кө ру жек кө рушiлiкпен ешқ ашанда тоқ талмайды. Тек жек кө рушiлiктiң жоқ тығ ы ғ ана жек кө рушiлiктi жояды», - деген екен ұ лы Будда. Зорлық -зомбылық тың жолымен “жер бетiнде жұ мақ - коммунизмдi - орнатқ ысы келген большевиктер қ оғ амды қ андай кұ йзелiске ә келгенiн ө ткен жақ ын тарихымыздан жақ сы бiлемiз. Бұ гiнгi таң да бү кiладамзаттық дең гейде соғ ысты, зорлық -зомбылық ты болдырмау, ә р болуы мү мкiн шиеленiстердi бейбiт жолмен шеше бiлу, жеке адамның қ ұ қ тарын басымды орынғ а қ ою мә селелерi ү лкен орын алып отыр.

Қ.А. Яссауидiң қ ойғ ан пендешiлiктi шектеу, нә псiнi тиу, руханиятты жоғ ары ұ стау, қ анағ аттық қ а келу мә селелерi бү гiнгi жер бетiндегi ө мiр сү рiп жатқ ан адамзат қ ауымына ө зiнiң ө зектiлiгiмен танылуда. ә рине, арада сан ғ асырлар ө ттi, ө ндiргiш кү штер ол заманда тү ске де кiрмейтiн ғ ажап биiктiктерге кө терiлдi, бiрақ, сонымен қ атар қ оғ амның рухани-адамгершiлiк саласы да сондай биiктiктерге замғ ады деп айта алмаймыз. ә рине, бұ л сала да бiр орнында қ алғ ан жоқ, онда да алғ а жылжушылық байқ алады, бiрақ оның даму қ арқ ыны материалдық саламен салыстырғ анда анағ ұ рлым тө мен болуда. Нә тижесiнде, дамығ ан елдер бү гiнгi таң да ө з халық тарына материалдық жағ ынан қ андай биiк тұ рмыс дең гейiн жасағ анмен, миллиондағ ан адамдар ө з ө мiрiнiң терең мә н-мағ насын таба алмай iшiмдiкке, нашақ орлық қ а, қ ылмыстық қ а т.с.с. бұ рмаланғ ан ө мiр жолына тұ суде. Тойымы жоқ қ оғ амда қ анша мол материалдық игiлiктер ө ндiрiлсе де ү не бойы жетiспеушiлiк байқ алады. Сондық тан да осы елдердiң кө ш басындағ ы АҚ Ш мемлекетi ө з шекарасынан ондағ ан мың шақ ырым алыстағ ы жерлердi “ө з ұ лтының мү ддесi бар аймақ тар» деп жариялауда...

Қ орыта келе, Қ.А.Яссауи бабамыздан қ алғ ан идеяларды бұ гiнгi адамзаттың рухани-адамгершiлiк кұ йзелiстен шығ у жолында iске жаратуғ а болатындығ ына бiз кә мiл сенемiз.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.