Азақ мифологиясы. Алғашқы философиялық түсiнiктер

Басқ а халық тардың философиясы сияқ ты Отандық философия да ө з қ айнар кө зiн кө не аң ыздар мен дастандар, ертегiлерден бастайды. Егер аң ыздармен бай халық тарғ а ү ндi мен гректердi жатқ ызса, қ азақ елi де олардан кем тү спейтiн болар, ө йткенi ө не бойы кө шiп-қ онып жү рген халық тың бiр ғ ана байлығ ы болды - ол оның тiлi, бабалардан келе жатқ ан дә стү р, аң ыз-хикаялар, нақ ыл сө здер. Олардың кө бi жаң а ғ ана жарық кө рiп, философиялық тұ рғ ыдан талдануда.

Кө не тү рiктердiң тү сiнiгi бойынша, бұ л Дү ние жоқ тан пайда болғ ан. Оны ұ стағ а ұ қ сайтын Жаратқ ан тудырды. Дұ ние негiзiнен жер, су, от, ауадан тұ рады. Ол неше-тү рлi қ айшылық қ а толы: жер мен кү н, ө мiр мен ө лiм, адам мен табиғ ат, бақ, қ ұ т пен зардап, жарық пен қ араң ғ ы, жылы мен суық т.с.с.

Аспанғ а кө з жiберген ежелгi тү рiк бабаларымыз оны Тә ң iр, Жаратқ ан ә лемiне жатқ ызғ ан. Адамдар мен басқ а тiршiлiк ө мiр сү рiп жатқ ан дү ние - ол Жер мен Су ә лемi, ал ө лгендердiң паналайтын орны - ол Жер асты ә лемi. Бiлге қ ағ ан мен Кү лтегiннiң қ ұ рметiне тасқ а ойылып жазылғ ан ескерткiште Дние былайша суреттеледi: “Биiкте кө к Тә ң iрi, тө менде қ ара жер жаралғ анда, екеуiнiң арасынан адам баласы жаратылғ ан...»

Тә ң iрге, Жер-Суғ а табынудың пайда болуы адамда ә уелде қ алыптасқ ан жағ алай ортағ а деген бiр жағ ынан тә уелдiлiк, табиғ аттың стихиялық кү штерiнен ү рейлену, екiншi жағ ынан ризашылық сезiмдермен байланысты болса керек. Ө йткенi, олардың тү сiнiгiнше, бұ л қ ұ дайлар қ арапайым адамдарғ а қ амқ орлық пен қ арағ ан, ауыр кезең дерде оларғ а балық пен жануарларды, жабайы ө сiмдiктердiң жемiстерiн сыйлағ ан.

Сонымен қ атар, кө не тү рiктердiң нанымында ерекше орынғ а ие болғ ан ә йел қ ұ дай - Ұ май болды. Ол ү йдiң, шаң ырақ тың, ошақ тың қ амқ оршысы, балалардың сү йеушiсi, содан кейiн ө нердiң қ олдаушысы болғ ан. Ұ майғ а монғ олдардың Этуген қ ұ дайы сә йкес келедi. Кейбiр ғ алымдар Ұ майды ежелгi ү ндi қ ұ дайы Ұ мамен салыстырады, ол да Ұ май сияқ ты мiндеттердi атқ арғ ан. Ұ май деген сө здiң ө зi “бала орны», “ана iшi» сияқ ты ұ ғ ымдарғ а сай келедi. Тұ қ ым тарату қ ұ дайы болып табылатын ұ май балалардың туылуында, олардың тағ дырында аса маң ызды рө л атқ арады. Тувадағ ы Ұ йық ө зенiнiң бойынан табылғ ан тү рiк ескерткiшiнде былай деп жазылғ ан: “20 жасымда мен елiммен, туыстарыммен, қ аруыммен, ерлiк даң қ ыммен қ оштастым. О, Ұ май ана! О, менiң сү рген ө мiрiм! Мен сендердi тастап кетiп барамын, туыстарым.» Жас жiгiт майдан даласында ө лiп бара жатып, ө зiнiң соң ғ ы осы ө мiрдегi сә тiнде Ұ май анағ а, шаң ырақ қ орғ аушысына ө зi ө сiре алмағ ан кiшкене балалар алдындағ ы кiнә сiн, туысқ андарының артқ ан ү мiтiн ақ тай алмағ анын айтады. Мұ ның ө зi туыстық байланыстардың, отбасының, ру мен тайпаның қ адiр-қ асиетiнiң зор маң ыздылығ ын кө рсетедi.

Аң шылар мен малшылар ә лемiн ә р қ илы аң дар, жан-жануар, хайуанаттар жайлап, ә р-тұ рлi заттар мен ө сiмдiктерге, жануарлар қ ұ дiретiне Тә ң iрдей сыйыну елеулi орын алғ ан. Тү рiктер ө зiнiң тотемi ретiнде ә сiресе қ асқ ырды ең жоғ ары орынғ а қ ойғ ан. Бугуттағ ы жазу тү рiктердiң шығ у тегi жайлы аң ыздан бастап, тү рiк мемлекетiнiң 30 жылын сипаттауғ а мү мкiншiлiк бередi: ү стiнде тұ рғ ан басты бө лiгi - қ ағ ан белгiсi - қ асқ ырдың бейнесi арқ ылы берiлген. Бұ л аң ның тотемдiк сипаты ө з кө рiнiсiн тұ рiк қ ағ андарының патшалық рә мiздерiнен тапты - олардың туларында қ асқ ырдың алтындағ ан басы бейнеленген. Ал олардың жеке қ орғ аушыларын “бө рiлер» деп атағ ан.

Бұ л жануардың кө не тү рiктердiң негiзгi тотемiне айналу себебi - сол кө шпендiлiк ө мiр салтына байланысты болса керек, ө йткенi, қ асқ ыр жыртқ ыш аң ретiнде малшылардың бақ қ ан табынынан онша алыстамағ ан, ү йiрдегi ә лсiреген, ауру жануарларды қ ырып отырғ ан, ал малшылардан аса сақ тық ты, қ ырағ ылық ты талап еткен. Кiм бiледi, бiздiң арғ ы бабаларымыздың “ сақ» деген ө з атының ө зi осындай себептермен байланысты болуы мү мкiн. Ө зiнiң кү нбе-кү нгi ө мiрiнде жиi кездесетiн аң болғ аннан кейiн малшылар оның мiнез-қ ұ лқ ын терең зерттеп оның батылдығ ы мен қ атар сақ тығ ына, шыдамдылығ ына, айла-амалына, ү йiрлiк ө мiрiне т.с.с. қ асиеттерiне қ арап қ айран қ алып, соларды ө з бойынан табуғ а тырысқ ан. Ө зiнiң “қ асқ ыр мiнездiлiгiнiң» арқ асында қ азақ халқ ы трагедияларғ а толы тарихында “мың ө лiп, мың тiрiлсе» де кө п кө шпендiлер сияқ ты жойылып кетпей, мiне, бү гiнгi таң да ө зiнiң дербестiгiне қ олы жетiп, жаң а ө мiрге ұ мтылу ү стiнде. Бү гiнгi таң дағ ы бiздiң қ асқ ыр бейнесiн ысырып тастап “Орта Азиялық барысқ а» елiктеуiмiз жоғ арыда айтылғ ан тұ рғ ыдан қ арағ анда бiздiң жаң а ө мiрге деген ұ мтылысымыздың символы болса керек. Бiрақ барыс басы бiрiкпейтiн, қ ысқ а қ ашық тық қ а секiргенмен, алысқ а шаба алмайтын жануар екенiн ұ мытпағ анымыз да жө н болар.

Ежелгi тү рiктер жер не су, тау не орман болсын, табиғ аттың ә рбiр бө лшегiнде киелi кү штер бар деп есептедi. Қ азақ тардың бұ гiнгi кү нге дейiн ағ ашқ а, басқ а да нә рсеге жыртыс байлауы, “киелi қ асиеттi жер» деп санауы ислам дiнiнiң ғ ұ рпына жатпайды, бұ л сонау кө не заманнан берi келе жатқ ан архаизмдер.

Ежелгi тү рiктер ү шiн қ айырымды рухтар - ата - баба рухтары (аруақ тар) болды. Оларғ а сыйынып, ақ мү йiздi, аша тұ яқ сиырды, ақ сарыбас қ ошқ арды, ақ қ ойды жә не табынындағ ы алғ ашқ ы тө л басын қ ұ рбандық қ а шалды. Егер адам ө лсе, оның аруағ ына арнап арнайы қ ырық кү н от жағ ылды. Ө лiктi жерлегенде онымен бiрге ү й заттарын, тағ амды бiрге жерледi т.с.с.

Қ азақ халқ ының ұ ғ ымында аруақ қ а сену ө те жоғ ары, қ ысылғ ан кездерiнде ә р уақ ыт аруақ ты шақ ырып, қ ұ рбандық шалып, сә тi тү скен iс болса аруақ тың кө мегi деп бiлдi. Ө лген ата-бабаларын тү сiнде кө рсе “аруақ қ олдайды» деп жориды. Аруақ тың басына барып тү нейдi, оларғ а арнап мал шашып тiлек тiлейдi. Мысалы, “Шора батыр» поэмасында шешесi Шораның ә кесiне: “тү йеден - нар, жылқ ыдан - айғ ыр, сиырдан - бұ қ а, қ ойдан-қ ошқ ар алып бала тiлеуге барайық», - дейдi. Қ обланды жә не Алпамыс жырларында да олардың ата-аналары бала тiлеп “ә улие қ оймай қ ыдырып, етегiн шең гел сыдырып» жү рген кезде Баба-тү ктi Шашты-Ә зиз олардың тiлегiн орындайды.

Кө не бабалар “киелi» жә не оғ ан қ арсы “кесiр» деген ұ ғ ымдарғ а ө те жоғ ары маң ыз берген. ө здерiнiң жартылай кө шпелi тұ рмысындағ ы пайда келтiретiн ә р-тү рлi заттарғ а ерекше кү ш таң ады.

Адамдар ә дет-ғ ұ рыптарды сақ тап отырса, олардың басына байлық, бақ ыт орнап “қ ұ т» қ онады. Ал, ә дет-ғ ұ рыптар сақ талмаса, онда кедейлiкке ұ шырап, қ ырсық қ а шалдығ ады, яғ ни кесiрге айналады. Сонымен бiрге, “Қ ызыр» немесе “Қ ыдыр» деген қ асиет ү лкен орын алады. “Қ ыдыр дариды, бақ қ онады, ақ ыл барлығ ына басшылық етедi», - деген нақ ыл сө здердi осы уақ ытқ а шейiн естуге болады. Ендi кө не бабаларымыздың алғ ашқ ы философиялық тебiренiстерiне тоқ талуғ а уақ ыт келген сияқ ты.

Қ азақ топырағ ында қ алыптасқ ан философиялық ойлардың қ ұ рамдас бө лiгi ретiнде, осыдан 2, 5 мың жыл шамасында бұ рын ө мiр сү рiп, кө не грек ой-ө рiсiнде ө зiнiң ө шпес iзiн қ алдырғ ан Анахарсистi (Анарыс) айтуғ а болады. Тарих атасы Геродот Анарысты қ ара тең iздiң солтү стiк жағ алауын жайлағ ан тайпалардан шық қ аны жө нiнде айтады. Оның айтуына қ арағ анда, ол ө нер-бiлiмге қ ұ мар, ө з Отанының ә дет-ғ ұ рпын жетiк бiлген, дұ ниенiң сырын бiлмекке ұ мтылғ ан атақ ты адам болса керек. Бiздiң жыл санауымыздың бiрiншi ғ асырында ө мiр сү рiп, ел басқ арғ ан атақ ты Майқ ы-би бабамыз Анарыстың ө сиеттерi деп ел билеудiң жолдарын айтып отырады екен деген аң ыз халық жадында сақ талғ ан.

Диоген Лаэртий деген кө не грек заманындағ ы атақ ты философия тарихшысы Анахарсистiң Афинадағ ы Солон патшағ а алғ ашқ ы келiп танысып дос болғ аны жө нiнде мынандай аң ызды келтiредi. “Қ иырдағ ы скиф қ аласынан iлiм iздеп, ақ ыл-зердемдi сынатып қ айту ү шiн Солонғ а келiп тұ рмын. Кө ң iлi қ аласа - достық қ а жараймын, пейiлi тү ссе - қ онағ ы боламын, - деп Солонның қ ызметшiсiнен сә лем айтады. Сонда Солон: “Есi бар ер досты ө з елiнен iздейдi», - дептi. Анахарсис мү дiрместен: “Солон дә л қ азiр ө з Отанында. Ендеше, ө з елiнiң тө рiнде отырып нелiктен досына дос қ оспасқ а, - деп жауап қ айтарыпты. ұ тымды айтылғ ан сө здiң ойлы астарына риза болғ ан Солон Анахарсистi қ ұ шақ жая қ арсы алып, олар бiр-бiрiне дос болып кетiптi.

Грек философиясында Анахарсистi ө здерiнiң дана жетi бабаларының бiреуi деп санайды. Олар артында ү лкен кiтаптар қ алдырмағ анмен, ө здерiнiң нақ ыл сө здерi арқ ылы даналық қ а ие болды. Анахарсис “жұ зiм шыбығ ы бiр шоқ лә ззә т, содан кейiн мастық, соң ында жеркенiштiк ә келедiұ, - деген екен. Бұ л ғ ажап нақ ыл сө здiң iшкi сыры - ә р нә рсенiң ө лшемiн бiлiп сақ тауда болса керек. Оғ ан арнап гректердiң қ ойғ ан ескерткiшiнде мынандай оның сө зi жазылғ ан: “Тiлiң мен қ ұ лқ ының ды, нә псiң дi ауыздық тай бiл! ұ Бiрде Анахарсис “Адамның бойындағ ы ең жақ сы жә не ең жаман нә рсе не, - деген сұ рақ қ а - “Тiлұ, - деп жауап берiптi. Кезектi бiр пiкiрталас ұ стiнде, iстiң барысын тың дап отырып Анахарсис былай дептi: “Элладалық тар қ ызық осы: мұ нда сө здi ақ ылдылар айтады да, мә селенi ақ ымақ тар шешедiұ (мұ ның бұ гiнгi бiзге де қ атысы жоқ па екен?). “Элладада жарысқ а ө нерпаздар қ атысады да, ө нерсiз адамдар қ азылар алқ асында жұ редiұ, - деген сө здi де Анахарсис айтқ ан екен. Оның ойынша, “адам мен адамның айырмашылығ ы - тiлi мен атақ -даң қ ында емес, - ақ ылында». «Қ ызғ аныш пен қ орқ ақ тық - ең қ асиетсiз сезiмдер». Грек елiнiң бiр азаматы, “сен жат елдiң тұ қ ымысың», - деп кемсiткенде, ол “Мен ү шiн - елiм қ айғ ы, ал сен - елiң е қ айғ ысың», - деген екен.

Анахарсис сол кезден бастап қ алыптаса бастағ ан батыс менталитетiн, нарық тық қ атынастарды сынғ а алады: “Саудагерлер халық ты ашық тан-ашық алдап жатқ анда қ алайша ө тiрiкке тиым салуғ а болады.

Ә сiресе бiздi таң ғ алдыратын мә селе - Анахарсис ХХ ғ пайда болғ ан экзистенциализм философиясында қ ойылғ ан кейбiр мә селелердi сол кезде-ақ сезiнiп, тебiренген. “Кiмдер кө п: ө лiлер ме, ә лде - тiрiлер ме, - деген сұ рақ қ а, ол: “Тең iзде жү зiп келе жатқ андарды кiмге жатқ ызуғ а болады?, - деген қ арсы сұ рақ ты қ ойыпты. Ол сұ рақ тың шын мә нi - адам ө мiрiнiң нә зiктiгi, оның ө не бойы ө мiр мен ө лiм арасында болуы, - ал мұ ның ө зi экзистенциалдық философияның негiзгi мә селесiне жатады. Бiреулерден кеменiң тақ тайының қ алың дығ ы тө рт саусақ тай екенiн бiлген Анахарсис: “кемешiлер ө лiмнен тө рт саусақ тай қ ашық тық та жұ зiп келе жатыр», - деген екен. Мұ ндай ғ ажап ойлар мен адам кұ тпейтiн салыстырмалар, ә рине, Анахарсистiң ө з заманының ғ ұ ламасы болғ анын кө рсетедi.

Анахарсис грек елiнен тә лiм-тә рбие алып ө з елiне қ айта оралып, сондағ ы игерген бiлiмiн ө з елiне қ олдануғ а тырысады. Бiрақ, оның реформаторлық идеялары қ алың бұ қ араның қ олдауын таппай, ақ ырында оны кө ре алмағ ан бiреудiң қ анды жебесiнен қ азағ а ұ шырайды. Соң ғ ы демi ү зiлерде ол: “Эллада жерiнде менi ақ ылым қ орғ ап едi, ө з елiмде қ ызғ аныштың қ ұ рбаны болдымұ, - деген екен.

Философиялық ой-пiкiр бү кiл дү ниежү зiлiк дең гейде б.з.д. VII-V ғ ғ пайда бола бастағ ан кезде, бiздiң бабаларымыз да аса кемең гер дана тұ лғ аны - Анарысты тудырды. Олай болса, бiз сол заманнан берi бү кiл дү ниежү зiлiк рухани кө штен қ алмай тарихи халық тардың арасында ө з орнымызды алдық. Оны бiз ә рқ ашанда мақ тан етуiмiз керек.