Орта ғасырдағы Отандық философия

💸 Как сделать бизнес проще, а карман толще?

Тот, кто работает в сфере услуг, знает — без ведения записи клиентов никуда. Мало того, что нужно видеть свое раписание, но и напоминать клиентам о визитах тоже. Проблема в том, что средняя цена по рынку за такой сервис — 800 руб/мес или почти 15 000 руб за год. И это минимальный функционал. Нашли самый бюджетный и оптимальный вариант: сервис VisitTime.
⚡️ Для новых пользователей первый месяц бесплатно. А далее 290 руб/мес, это в 3 раза дешевле аналогов. За эту цену доступен весь функционал: напоминание о визитах, чаевые, предоплаты, общение с клиентами, переносы записей и так далее.
✅ Уйма гибких настроек, которые помогут вам зарабатывать больше и забыть про чувство «что-то мне нужно было сделать».
Сомневаетесь? нажмите на текст, запустите чат-бота и убедитесь во всем сами!

Жоғ арыда айтып ө ткенiмiздей, бiздiң бабалар кө шпендiлiк мал шаруашылығ ымен қ атар “Жiбек жолы» мен Сыр-Дарьяның т.б. ө зен-сулардың бойында қ алалар орнатып, егiн егiп, қ ол ө нердi дамытып, сауда-саттық пен айналысқ ан. Сонымен қ атар, ә рине, мә дениет пен философия да биiк дең гейге кө терiлген.

Орта ғ асырдағ ы Отандық философияның айқ ын жұ лдызы - ол Аристотельден кейiнгi “ Екiншi ұ стаз» аталғ ан дана бабамыз ә л - Фараби. Бiз оның шығ армашылық жолын “Араб философиясына» арналғ ан тарауда талдағ ан болатынбыз, ө йткенi ол тү рiктер мен қ атар арабтардың да рухани атасы болып табылады. Сонымен қ атар, Орта ғ асырларда басқ а да кө рнектi тұ лғ алар ө мiр сұ рiп ө здерiнiң тамаша ойларын халық қ а сыйлағ ан.

Орта ғ асырлардағ ы Отандық философияның бастауын ғ алымдар УIII ғ ө мiр сү рген Қ орқ ыт атаның шығ армашылық жолына апарып тiрейдi жә не ол заң ды да. Тарихи деректер мен халық шежiресi бойынша, Қ орқ ыт - УIII ғ Сыр бойында ө мiр сү рген батыр, атақ ты ақ ын, асқ ан кұ йшi, қ обызшы, аң ыз кейiпкерi. “ Қ орқ ыт ата кiтабы»- тү ркi тектес халық тардың ежелгi тарихын, ө мiр салтын, ә дет-ғ ұ рпын, ақ ындық дә стү рiн танытатын эпикалық -тарихи мұ ра. Оның iшiнде 12 тұ рлi дастан бар жә не оның ә рқ айсысы ө зiнше аяқ талғ ан шығ арма. Бұ л шығ армалардың тұ п-тамыры, шамасы, сонау кө не замандарда пайда болғ ан мифологияғ а кетедi, сондық тан, олардың қ ұ ндылығ ы да, мiне, осында. Мысалы, Дерсе хан жө нiндегi аң ызда ә йелiнiң кең есi бойынша, хан қ арапайым халық қ а садақ а ұ лестiрiп, ата-бабасының аруағ ына сиынып, тә ң iрден бала тiлеп алады. Ол бала дә у бұ қ аны жұ дырық пен ұ рып-жық қ аны ұ шiн Бұ қ аш аталып кетедi. Мұ ндай желiс қ азақ дастандарында кө п кездеседi. Батырлар “ә улиеге ат атап, қ орасанғ а қ ой атап»ата-бабалар қ абiрiне тү неп, кө п тiлектерден кейiн барып туылады. Осылайша ө мiрге келген балалар ө се келе ел-жұ ртының қ орғ аны, қ амқ оршысы болып шығ ады. (Ертө стiк, Алпамыс, қ обыланды т.с.с.)

“Қ орқ ыт ата кiтабындағ ы» Тө бекө з (қ азақ, қ ырғ ызда “Жалғ ыз кө здi дә у» ертегiсiнде кездеседi) ө зiнiң iс-ә рекетi, ой-мақ саты, қ атыгездiгi жағ ынан “Одиссей» жырының ү рейлi кейiпкерiн еске тү сiртедi.

Кiтаптың бесiншi тарауындағ ы “Тоқ а баласы Ержү рек Домрул туралы жырда» ажалмен кү ресу, ө лместiк мә селесi талданады.

Жалпы алғ анда, “Қ орқ ыт ата кiтабындағ ы» кө терiлген ә леуметтiк мә селелерге келер болсақ - олар: халық тың бiрлiгiн сақ тау, ә леуметтiк ә дiлеттiлiктi жақ тау, жер мен суды ақ ылмен пайдалану, қ ылмыскерлермен заң ды жолмен кү ресу, ә дет-ғ ұ рыпты сақ тау, елдi жаулардан қ орғ ау т.с.с. Халық тың жадында қ алғ ан аң ыздар бойынша, Қ орқ ыт ата ө мiрiнiң соң ғ ы кезiнде қ обызын тартып, неше-тү рлi ә уендер шығ арғ ан. Табиғ аттың тылсым кү штерiн, адам жанының кө ң iл-кү йлерiн, сезiмiн ұ лы бабамыз қ обыз сарынымен жеткiзе бiлген. Ол ө лгенде оның артында шығ арғ ан кү йлерi қ алады. “Қ орқ ыт кү йлерi» осы уақ ытқ а дейiн ойналады.

Қ орқ ыт атаның артында қ алғ ан нақ ыл сө здерi ө зiнiң даналығ ымен тарихта сақ талып, осы уақ ытқ а дейiн бiздi таң ғ алдырады. “Ер жiгiтке қ ара таудай мал бiтсе, жияр, кө бейтер, талап етер, бiрақ несiбесiнен артығ ын жемес». Қ азiргi экономикалық реформалардың барысында ә рбiр iскер адам, жалпы алғ анда, ә рбiр азамат осы нақ ыл сө здердi терең сезiнуi қ ажет, ол қ азiргi бизнес этикасының негiзгi қ ағ идаларының бiрi болса екен деймiз. Сонда ғ ана iскерлер “мерседес» мiнудiң орнына жиналғ ан қ аражаттарына жаң а жұ мыс орындарын ашып, ө зiн қ арапайым ұ стап, шынайы халық тың алғ ысына кенелiп, қ оғ амдағ ы абыройлы ә леуметтiк топқ а айналады. “Тә каппарлық ты тә ң iр сү ймес», “Кө ң iлi пасық ерде дә улет болмас» деген нақ ыл сө здер де жоғ арыдағ ы айтылғ ан ойларғ а жақ ын екенiн оқ ырман сезiнген болар.

“Ескi темiр бiз болмас, ескi мақ та бө з болмас», “Қ ар қ аншама қ алың жауғ анмен - жазғ а бармас, гү лденiп ө скен бә йшешек - кү зге бармас», - деген нақ ыл сө здердiң де терең сыры бар. ө йткенi, дү ниедегi барлық қ ұ былыстар мен заттар уақ ыттың шең берiнде ө мiр сұ редi, олай болса, ә р нә рсе ө з уақ ытында ғ ана қ ұ нды, оның ө з ө лшемi бар.

“Ат қ иналмай жол шалмас», “Ақ ылсыз балағ а ата дә улетiнен қ айран жоқ», - деген нақ ыл сө здер де ө мiрлiк тә жiрибеден алынғ ан. Дү ниеде бақ ытқ а жету ү шiн қ иындық тар мен қ айшылық тардан ө тiп тек ақ ылмен жасалғ ан ұ лағ атты iстер атқ ару қ ажет деген ойғ а ә келедi.

“Кiмнiң батыр, кiмнiң бақ ыл екенiн жырау бiлер», - деген нақ ыл сө з тек кө пшiлiктiң мү ддесi ү шiн iстелген iстер ғ ана қ ұ нды, қ оғ амның алғ а басуының тетiгi, негiзi деп қ арағ аны болып шығ ады.

Сонымен, Қ орқ ыт атаның қ алдырғ ан терең философиялық ойлары (ел қ орғ ау, ар-намыс, бiрлiк ү шiн кү ресу, iзгi ниетте болу, ұ лағ атты iс-ә рекеттерiң мен халық тың рухында қ алып ө лместiк дә режесiне кө терiлу т.с.с.) ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а рухани мұ ра болып қ ала беретiне бiз кә мiл сенемiз.

Орта ғ асырлардағ ы Отандық философияда ерекше орын алатын, бү кiл Дү ниежү зiлiк ағ арғ ан қ ауымғ а мә лiм тұ лғ а Ж8сiп Хас Хаджиб Баласағ ұ н (1017-1083 ж.ж.). Баласағ ұ н қ аласында дү ниеге келген, ол сол кездегi Қ араханид мемлекетiнiң сауда, қ олө нер, мә дениетi дамығ ан басты қ алаларының бiрi болғ ан.

Негiзгi ең бегi “Қ ұ тадғ у бiлiг» (Қ ұ тты бiлiк) - алғ ашқ ытү ркi тiлiнде жазылғ ан мә дени-эстетикалық, философиялық дастан. Онда қ азiргi тү ркi тiлдес халық тардың Орта ғ асырлардағ ы тарихы, қ оғ амдық саяси ө мiрi, ғ ылым мен ә дебиетi, ә дет-ғ ұ рпы, жалпы алғ анда мә дениетi жө нiнде қ ыруар мол деректер бар туынды.

Ж. Баласағ ұ нның ойынша, Дү ние жер, су, от, ауадан тұ рады. Адам басқ а тiршiлiктерге қ арағ анда ерекше жаратылғ ан пә нде. Оның жан-дү ниесiнен ө нер, бiлiм, ақ ыл-ой, кө ң iл, ұ ятты табуғ а болады. Соң ынан ұ лы Абай да осы рухани қ ұ ндылық тарғ а ү лкен мә н берген болатын. ә сiресе, таным, бiлiм мә селерiн ойшыл жоғ ары орынғ а қ ояды: “Бiлiм биiк, ақ ыл ұ лық,

«Бiлiмсiздiк - ауру...», - деп қ орытады ұ лы ойшыл.

Дастанның арқ ауы ретiнде 4 қ ағ иданы кө рсетуге болады.

Бiрiншiсi - ә дiлеттiлiк, ө йткенi, мемлекеттi дұ рыс басқ ару ұ шiн қ ара қ ылды қ ақ жаратын ә дiл заң дар болуы қ ажет. Баласағ ұ нның айтуынша: “Кiсiге ү ш дү ние пайдалы

Екiншiс i - бақ -дә улет. “Барлық iзгi нә рсеге байқ ап кө р», - дейдi ұ лы бабамыз.

Ү шiншiсi - ақ ыл-парасат. “Бiлiк бердi - адам бү гiн жетiлдi.

Сағ ан игiлiк болып кө рiнедi, ей, елден асқ ан қ ымбаттым!

Ойшыл осы тө рт қ ұ ндылық - ә дiлет, дә улет, қ анағ ат, ақ ыл - бiр - бiрiмен ұ ндескен жағ дайда ғ ана ел бақ ытқ а жетедi деп қ орытады.

“Қ ұ тты бiлiктегi» “ бiлiк» сө зiнiң екi мағ ынасы бар. Оның бiрi “бiлiм» болатын болса, екiншiсi “билiк ету», “елдi басқ ару». Соң ғ ы мағ ынада ойшыл: “Бек халық ты тек бiлiкпен сендiрер.

Заң ды ұ стап, бұ рсын елге бү йрегiң», - дейдi.

Ө зiнiң дұ ниеге деген кө зқ арасында Ж.Баласағ ұ н рухты бiрiншi орынғ а қ ояды. Адам-ақ ыл-парасаты бар ерекше пә нде, ақ ыл адаммен қ оса жаратылады. Сондық тан, дұ ниеде адам зерттеп бiлмейтiн нә рсе жоқ. Адамның ақ ыл-парасаты қ ұ дiреттi:

Ө зiнiң шығ армасында Ж.Баласағ ұ н имандылық, ә дептiлiк, жалпы тә лiм-тә рбие жө нiнде де тамаша ө сиеттер қ алдырды. Оның ойынша, адамдардың қ арым-қ атынасында ү ш жаман нә рсе бар. Олар: жауыздық iстеп, мә млеге келмей қ асарысып тұ рып алу, яғ ни, қ азiргi тiлмен айтқ анда компромиске, келiсiмге келмеу; екiншiсi, жалғ ан сө збен шұ ғ ылдану. Тiл, бiр жағ ынан адамды бiлiкке жеткiзсе, екiншi жағ ынан, адамды ө мiрден ә кетуi мұ мкiн; ү шiншiсi - сараң дық: “Дү ние жинайды, жемейдi, артында қ алады», - деп қ орытады ойшыл. Жалпы алғ анда, ойшыл аскеттiк ө мiр салтын жақ тайды. Оны бiз мына сө здерден байқ ауымызғ а болады:

Жоғ арыдағ ы кө рсетiлген ұ лы бабамыздың ойлары бұ гiнгi ө згерiстегi Қ азақ стан қ оғ амына ө зiнiң ө зектiлiгiмен пайдалы. Оны ә рбiр азамат бiлуi қ ажет.

Орта ғ асырдағ ы ұ лы ғ ұ ламалардың бiрiне Махмуд Қ ашқ аридi (ХIғ) жатқ ызуғ а болады. Негiзгi ең бегi - Диуани лұ ғ ат ат-тү рiк (Тү ркi сө здерiнiң жинағ ы). Бұ л қ азiргi тү ркi халық тарының бә рiне ортақ мұ ра. Бұ л ең бектен бiз сол кездегi тү ркi тайпаларының тiлдерi мен жалпы мә дениетiнiң дең гейiн ғ ана емес, сонымен қ атар, олардың қ оғ амдық -экономикалық, ә леуметтiк жағ дайын, кө не тарихы мен ә дет-ғ ұ рыптары жө нiнде сан-алуан мә лiметтер аламыз. “Диуанида» 200-ден астам ө лең, 300-ге тарта мақ алдар, толып жатқ ан қ анатты сө здер, 29 тайпаның аты аталады, ондағ ы кө птеген жырлар ө те ертеде ө мiрге келгенiн аң ғ ару қ иын емес. Тiл ғ алымдарының айтуына қ арағ анда, “Диуанидағ ы» 875 сө з бен 60-қ а жуық мақ ал-мә телдер қ азақ тiлiнде қ азiргi ө мiрде сол қ алпында қ олданылады екен. Кейбiреулерiн келтiрейiк:

“Бақ ыт белгiсi - бiлiм мен ақ ыл», “ә дептiң басы – тiл».

“Кү здiң келетiнi - жаздан ақ белгiлi», “ұ лық болсаң - кiшiк бол», “Батыр майданда, ғ алым - ә ң гiмеде сыналар», “Кең естi iс- келiсе бередi, кең ессiз iс кер кетедi» т.с.с.

М.қ ашқ ари тү ркi халық тарын бiрлiкке, ө з халқ ын сү йуге, халық тың бостандығ ы ү шiн жан аямауғ а шақ ырады, батырларды мадақ тайды. “Каһ арланып атылдым,

Қ орыта келе, М.Қ ашқ аридiң шығ армалары кө не тү рiк тайпаларының дү ниесезiмi мен дү ниетанымымен таныстыратын бiрде-бiр қ ұ нды қ ұ жат екенiн айтып кетудi жө н кө рдiк.

ХII - ғ асырда ө мiр сү рген ұ лы ойшылдардың қ атарына А. Иугнекидi (Ә дiб-Ахмед Махмуд Жү йнеки) жатқ ызуғ а болады. Ол жө нiнде “...ақ ындардың ақ ыны, даналардың кө ш басы, гауһ ардан сө з теретiн, одан ешкiм озбады», - деген ө лең сө здер қ алғ ан. Негiзгi ең бегi “Ақ иқ ат сыйы». Бұ л дастанда кө терiлген негiзгi мә селе - ол адам ө мiрiнiң мә нi. Осы орайда ойшыл моральдық мә селелерге кө п кө ң iл бө ледi. Адам - саналы тү рде iс-ә рекет жасай алатын пә нде, ал оның санасын, рухын дамытатын - бiлiм. Ойшыл ол жө нiнде:

А.Жү йнекидiң ойынша, “бiлiмсiздiк - тiрi ө лiк». Оны ол мынандай шумақ пен қ орытады:

Ғ ұ лама ақ ын адамның бақ ытты болуы - бiлiмге, ал бақ ытсыздық - қ араң ғ ылық қ а, надандық қ а байланысты деп ұ ғ ынды.

Ойшылдың кө терген бұ л ойлары бұ гiнгi таң дағ ы Қ азақ стан халқ ына ө зiнiң ө зектiгiмен кө рiнедi - бү гiнгi жұ мыссыз жү рген кө п азаматтардың бiлiмi мен мамандығ ының тө мендiгi - соның негiзгi себебiнiң бiрi емес пе? Тек қ ана Дү ниеде жинақ талғ ан жаң а технологияларды терең игерiп, оларды шығ армашылық дең гейде пайдалану арқ ылы ғ ана бiз Дү ниежү зiлiк қ ауымның терезесi тең мү шесiне айналамыз. Ал ол ү шiн халық ты ағ арту, ғ ылымдағ ы жетiстiктердi оқ у-бiлу қ ажет. Алайда бiз бұ л жолда “технократизм», “сциентизм» шырмауында қ алып қ ойып, ө зiмiздiң мың дағ ан жылдар бойы қ алыптасқ ан дұ нисезiмiмiзден айырылып қ алмаймыз ба, - деген ащы ойерiксiзденкө кiрегiмiзгеұ ялайды. А. Жұ йнекидiң даналығ ы - ол бiлiмдi қ ажеттi тү рде моральдық санамен бiрге ұ штастырып қ арайды. Ол бiзге “дә режең ө скен сайын ұ стамдырақ бол, тә кә ппарлық тан қ ұ тыл, кiшiпейiлдiк ұ ста. Ұ лық сынба, абайла, ол - бiр қ ұ дай!, - деген тамаша ө сиеттердi қ алдырды. А. Жү йнекидiң бiршама моральдық қ ағ идалары Библия, я болмаса Қ ұ ран сияқ ты дiни қ ұ жаттарда берiлген терең ойлармен ү ндесiп жатады. Мысалы, “қ анды қ анмен жусаң тазармайды», ө йткенi алғ ашқ ы қ анның iзi кеткенмен жаң а қ анның iзi қ алады. “Бiреу зә бiр жасаса қ арымына рахат кө рсет, кешiр, зә бiрлiк жасама», - дейдi ұ лы ойшыл.

“Бал бар жерде ара да бар. Ең алдымен араның зә рiн байқ ап кө р», - деген бабамыздың сө зiнен бiз Дү ниенiң қ айшылығ ын байқ аймыз. Ойшылдың пiкiрiнше, “небiр асқ ан ө нерде бiрер мiн болады», сондық тан “бiр айыпқ а бола бас кесушi Дү ниеде тiрi адамсыз қ алады». А.Жү йнеки бiлiмдi соншалық ты зор бағ алағ анмен, сол бiлiмдi тудыратын, насихаттайтын адамдардың ең бегiнiң ақ ысы қ айсыбiр болмасын қ оғ амда тө мен болатындығ ын қ ынжыла айтады. Оны бiз мынау ойдан кө ремiз: “Ө нер арқ ылы дә улеттiң келуi мү мкiн емес. қ иындық атаулының ең қ иыны осы. Дү ние арамдарды кө терiп, адалды шалады», - деп қ ынжылады ұ лы ойшыл.

Дү ниенi танып-бiлудегi сө з қ ұ дiретiне ежелгi тү рiктер ө те ү лкен мә н берген. Оны бiз А.Жү йнекидiң шығ армашылық жолынан да табамыз. Ол ә сiресе оның мә нiн адамдардың қ арым-қ атынасына тигiзетiн ә серiнен байқ айды:

Мылжың тiлдi “жау» деп ұ ғ ын тартыста», - дейдi ойшыл.

Ол адамды мағ налы сө йлеуге, сыр сақ тай бiлуге шақ ырады:

Тiл жарасы жазылмайды: тү бi не, - деп тебiренедi ұ лы ойшыл.

Шын сө з - бал секiлдi, жанғ а жайлы, дертке шипа болып келедi деп, ұ лы ойшыл адамды ә дiлдiкке, шындық қ а, ұ стамдық қ а шақ ырады.

Орта ғ асырдағ ы аскеттiк ө мiр салтына сә йкес, ойшыл адамдардың қ арым-қ атынасындағ ы жомарттық пен сараң дық мә селесiне де тоқ тап, оларғ а талдау жасайды.

Жақ сы атпен дұ ниеден кете бiлер», - деп тебiренедi ұ лы ойшыл.

А.Жү йнекидiң ойынша, “сараң - малдың қ ұ лы», ол емдегенмен жазылмайтын ауру, оның тү бi - менмендiк, ө р кө кіректiк тә кә ппарлық, ол нағ ыз адамның табиғ атына сай келмейтiн, мұ лдем жат нә рселер. Қ орыта келе, ойшыл адам ө мiрге жамандық емес, жақ сылық, игiлiктi iстер жасау ұ шiн келедi деген тұ йiн жасайды:

“Керек пе, ә лде жоқ па екен», - деп анық тап», - деген ғ ибрат сө здердi айтады.

Ұ лы тұ лғ алардың ойларының ерекшелiгi - олар ә рқ ашанда ө зiнiң ө зектiлiгiмен кө рiнедi. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, жоғ арыда кө рсетiлген ұ лы бабамыздың ойлары бұ гiнгi заманда ө рлеу ү стiндегi халқ ымызғ а ауадай қ ажет.