Типтік тергеу ситуациялары, болжаулары және жоспарлануы

Типтік ситуациялар - тергеу ә дістемесінің ерекшеліктерін (типтік тергеу болжауларының, типтік мә селелерді, сондай-ақ оларды шешу қ ұ ралы мен тә сілдерін) алдын ала анық тауғ а мү мкіндіктер беретін, тә жірибеде барынша жиі кездесетін тергеу ситуациялары.

Нақ ты ситуацияны тексере отырып, тергеуші типтік мә селелерді шешу жө ніндегі білімді қ олданады, шындық ты ескере отырып, оларды жаң а жағ дайга сә йкес ө згертеді (модернизациялайды). Тергеу ситуациясын, бағ алау кезінде заң мен қ арастырылатын екі жағ дай туындайды - шешім қ абылдауғ а дайындалу кезінде тергеудің бағ ыты бойынша жә не тергеу ә рекетін жү ргізу бойынша. Жекеленген тергеу ситуациясы тергеу жағ дайы (ретінде) сияқ ты қ олда бар немесе жоқ ақ параттарғ а, адам ө лтіру қ ылмысы жө ніндегі кө мекші мә ліметтер мен дә лелдеулерге, мә лшеттердің кү шше, тергеушшің ө зшің мү мкіндігі мен қ ұ ралдарына, қ оршағ ан ортадағ ы жағ дайларғ а жә не т.б. қ атысты анық талады.

1 -ситуация - қ ылмыс анық талғ ан (ашылғ ан), қ ылмыскер ұ сталғ ан жә не оны жеке басы анық талғ ан. Кейде тергеудің бастапқ ы кезінде шынайы мақ саты мен ниеті, ал кейде оның кінэ формасы да анық емес болады. Қ ылмысқ а қ атысушылар да анық талмауы мү мкін. Жә бірленушіні ө лтірген кездегі ә рекет қ ұ қ ық қ а қ айшы болып табылатындығ ы немесе табылмайтындығ ы алғ ашқ ыда айқ ын болмайды (мысалы, қ ажетті қ орғ ану кезінде).

2-ситуация - қ ылмыс анық талмағ ан (ашылмағ ан), бірақ мә йіт бар (жасырылмағ ан), ешқ андай инсценировка жасалмағ ан жә не ол бірден табылғ ан немесе кылмыс біте салып кө пке ұ замай табылғ ан. Қ ылмыскер белгісіз. Қ ылмыскердің ізіне тү су мен оны ұ стау бойынша жедел-іздестіру ә рекеттерін ұ йымдастыруғ а мү мкіндіктер бар. Сондық тан да типтік болжаулар да осындай ұ қ сас ситуацияларда болып келеді. Бұ л қ ылмыскердің жеке басы (немесе сезіктінің араласатын ортасы) жө ніндегі болжаулар, мү мкін болатын дә лелдемелер туралы болжаулар жә не қ ылмыскердің жасырынғ ан жері жө ніндегі іздестіру болжаулары.

Болжауларды тексеру ү шін қ ылмыстық істі талдау нә тижесінде келесідей кө рсеткіштердің қ олдануы мү мкін:

• 21-жасқ а дейінгі ер адамдарды қ асақ ана ө лтіру қ ылмыстары тұ рғ ын ү йлерден тыс жерлерде олардың таныстары мае кү йінде жеке бас араздық тарына байланысты ө шін (есебін) алу, жанжалдасу немесе тө белесу кезінде жасалғ ан;

• 5 жастан 16 жасқ а дейінгі ұ л балаларды қ асақ ана ө лтіру қ ылмыстары тү рғ ын-ү йлерде немесе оның жанында, олардың ө з ә келерімен, ө гей ә келерімен, болмаса шешесімен бірге тұ ратын адамдармен жасалғ ан;

• 23 жасқ а дейінгі ер жынысты адамдарды ө лтіру қ ылмыстарының 75 % жаппай демалу кезінде 17-22 жас аралығ ындағ ы оқ иғ а болғ ан жерден 1, 5 км-ге дейінгі қ ашық тық та тұ ратын ер адамдармен (кө бінде жә бірленушінің таныстарымен) жасалғ ан;

• 28-ден 57-ге дейінгі жастағ ы ә йелдерді ө лтіру қ ылмыстарының 50 % тұ рғ ын жайлардан тыс жерлерде жасалган, бұ л қ ылмыстарды олардың кү йеулері немесе ашыналары мас кү йінде жыныстық қ атынасқ а тү суге
байланысты жасағ ан.

3-ситуация - қ ылмыс ашылғ ан, жақ ын арада жасалғ ан, бірақ оның механизмі белгісіз. Мә йіт табылып, оның жеке басы анық талғ ан. Ө зін-ө зі ө лтіргендігі, немесе бақ ытсыздық жағ дайдан ө лгендігін, немесе ө зінің табиғ и ө лігі жө нінде кө рсететін мә ліметтер бар, бірақ қ ылмыстың ізін жасыру ү шін исценировка жасау мү мкіндігі туралы кү мә н бар. Мұ ндай ситуацияларда болжаулар тергелетін оқ иғ аның механизмі жө нінде қ ұ рылады, содан кейін қ ылмыстың ниеті мен қ ылмыскердің жеке басы бойынша болжаулар жасалады.

4-ситуация - қ ылмыс ашылмағ ан, танылмағ ан мә йітгі тауып алу фактісі бойынша қ ылмыстық іс қ озғ алғ ан. Мә йіттегі жарақ аттар қ ылмыстың жасалғ андығ ын кө рсетеді, бірақ мә йіт адам танымастай жағ дайда болғ андық тан, оны сыртқ ы бейне белгілері бойынша тану соншалық ты киын.

Мұ ндай ситуацияларда болжаулар алдымен қ ылмыс қ ұ рбанының жеке басы бойынша қ ұ рылады жә не тексеріледі.

5-ситуация - қ ылмыс ашылмағ ан жә не бү рын жасалғ ан (жасалғ анына кө п уақ ыт болғ ан), қ ылмыс жасалғ ан деп жорамалдауғ а болады. Себебі адам басының жә не басқ а да мү шелерінің сү йектері киімдерінің қ алдық тарымен табылғ ан, бірақ ө лімнің себебі белгісіз (тергеудің бастапқ ы кезінде), қ ылмыс жасалғ ан деп болжауғ а болады, сондай-ақ қ ылмыс жасалмағ ан, ө лімнің себептері басқ а да жағ дайларғ а байланысты болғ ан деп те болжауғ а болады.

6-ситуация - қ ылмыс ашылмағ ан, мә йіт бө лшектелген жә не бұ л бө лшектер жасырылғ ан. Қ ылмыстың барлық элементтерінің ішінен тек қ ылмыстьің ізін жасыру тә сілі мен мә йіттің бө лшегі табылғ ан жер ғ ана белгілі. Ең алдымен болжаулар қ ылмыстың механизмі мен оның қ ұ рбанының жеке басы бойынша қ ұ рылады жә не тексеріледі. Қ ылмыс қ ұ рбанының жеке басын анық тау кезінде қ ылмыс жасалады деп болжанылғ ан қ ылмыскер жө ніндегі қ ажетті болжаулар ғ ана емес, сонымен қ атар оның ізін жасырғ андағ ы туралы болжаулар кұ рылып тексерілуі тиіс.

7-ситуация - адам жоғ алғ ан. Қ ылмыс ашылмағ ан, оның жоғ алғ анына кө п уақ ыт болғ ан, мә йіттің табылмауына байланысты, ол ө лді деп жорамалданады, Ө лді деп жорамалданғ ан қ ұ рбанның жеке басы белгілі, бірақ оғ ан қ атысты барлық басқ а мә ліметтер, деректер (жағ дайлар) анық талмаган. Жоғ алу себептері жө нінде келесідей алғ ашқ ы типтік болжаулар жасалады: біреу ө лтіріп кеткен, ө зін-ө зі ө лтірген, қ ылмыс жасап туыстарынан жә не соттан бой тасалап тығ ылып жү р, ө ліп қ алды немесе ауруханада басқ а біреудің атьшен емделіп жатыр жә не т.б. Қ ылмыс жө ніндегі болжау дә лелін тапқ ан кезде басқ а болжаулар ө здері-ақ шығ ып қ алады. Қ ұ рбанның жеке басын, оның ө мір сү ру жағ дайы мен басқ а адамдармен қ арым-қ атынасын анық тау - қ ылмыстың жасалғ ан жері мен уақ ыты, мақ саты мен ниеті, сондай-ақ қ ылмыскердің жеке басы туралы болжаулар қ ұ руғ а мү мкіндіктер береді.

8-ситуация - жаң а туғ ан нә рестенің мә йіті табылғ ан. Қ ылмыс нә рестенің шешесімен немесе оғ ан жақ ын басқ а да адамдармен жасалуы мү мкін. Алғ ашқ ыда анық талатын мә селелер, ө лімнің болу механизімін анық тау, яғ ни нә ресте дү ниеге тірі болып келді ме жә не оның ө лімінің себебі неде (қ андай). Бр мә селелерді анық таудан кейін міндетті тү рде нә рестенің шешесін іздестіру шараларын ұ йымдастыру қ ажет.

Адам ө лтіру қ ылмыстарын тергеуді жоспарлаудың ерекшіліктері -тергеушілердің алдын ала тергеу барысында ә ртү рлі формалардағ ы арнайы танымдарды пайдаланулары мен жедел-іздестіру органдарымен ө зара тығ ыз байланысынан тұ рады. Жоспардың нақ ты мазмұ ны кө птеген тергеу ситуациясына байланысты анық талады.

Мә селен, кү ш қ олдану белгілері бар мә йіт табылғ ан кездердегі уақ ыттың тығ ыз кезінде тергеушінің міндеті -қ ылмыстың іздерін бекіту мен қ ылмыскерді ұ стауғ а бағ ытталғ ан тергеу ә рекеттері мен жедел-іздестіру шараларын жү зеге асыру. Мұ ндай жағ дайларда ең алдымен оқ иғ а болғ ан жерді жә не мә йітгі қ арау, қ ылмысты кө зімен кө рушілерді анық тау мен олардан жауап алу, сот-медициналық сараптама тағ айындау, қ ылмыскерді «ізі суымағ ан» қ ылмыстар бойынша іздестіру, бө гет, тосқ ауыл қ ою шараларын жү ргізу, сезіктіні ү стау кезінде одан жауап алу, куә ландыру, киімдерін алу жә не қ амау, оны тануғ а кө рсету ә рекетгері жоспарланады.

Бө лшектелген мә йіттің бө лшектері табылғ ан жағ дайларда тергеудің бастапқ ы кезең індегі тергеушінің жоспарлау шаралары қ ылмыс қ ұ рбанының жеке басын жә не қ ылмыстың жасалғ ан жерін анық тау мә селелеріне тэуелді болып табылады. Жоспарда келесі мә селелер карастырылады: мә йітгің бө лшектері мен оның табылғ ан жері; мә йіттің мү шесі бойынша жетпеген (жоқ) бө лшектерін іздестіру; сот-медициналық, криминалистикалық жә не басқ а да зерттеу тү рлерін жү ргізу; мә йітті тануғ а кө рсету; қ ылмыс қ ұ рбанының, сезіктінің жеке басын анық тауғ а бағ ытталғ ан жедел-іздестіру шараларын жү ргізу.

Адамның жоғ алуына байланысты қ озғ алғ ан қ ылмыстық іс бойынша тергеуді жоспарлау қ ылмыстың жасалу уақ ыты мен ол бойынша қ ылмыстық іс қ озғ алғ ан уақ ыт арасындағ ы кеткен уақ ыттарды, сондай-ақ қ ылмыстың жасалғ ан жеріне байланысты мә ліметтерді қ ылмысты жасау жә не оның ізін жасыру тә сілдерін, айыпкердің жеке басы туралы мә ліметтердің жоқ тығ ын ескере отырып жү зеге асырады. Мұ ндай ситуацияларда тергеу жоспары адамның жоғ алуына байланысты тү скен арыздарды алдын ала тексеру нә тижесі есепке алына отырып кұ рылады. Істің мә н-жайына байланысты тергеу жоспарына - хабар-ошарсыз кеткен адамның тұ рғ ын-жайлары мен жұ мыс орындарын қ арау, оның туысқ андарынан жә не таныстарынан жауап алынады, жоғ алып кеткен адам мен оны қ оршағ ан адамдардың жеке басын зерттеуге жә не мә йітті іздестіруді ұ йымдастыруғ а бағ ытталғ ан шараларды кіргізуге болады.