Адам өлтіру қылмысының криминалистикалық сипаттамасы

Адамның жеке басына қ арсы жасалатын қ ылмыстың ішінде ең ауыры адам ө лтіру қ ылмысы болып табылады. Бұ л қ ылмысты ашуда кездесетін қ иыншылық тар айтарлық тай ү лкен жұ мыс кө лемін талап етеді, сондық тан адам ө лтіру жө ніндегі істі жоғ ары санаттағ ы кү рделі қ ылмыс қ атарына жатқ ызады.

Адам ө лтіру қ ылмысын жасаудың жә не жасырудың тә сілдерінің ә ртү рлілігі, олардың себептері жә не мақ саттары, қ ылмыскердің пайдаланылатын қ арулары жә не амалдардың ерекшеліктері, қ ылмыстарды жасаудың орны жә не уақ ытының ерекшеліктері оларды тергеудің жалпы ә дістемесінде кісі ө лтірудің ә ртү рлі тү рлерін тергеудің ерекшелігін кө рсететін бірқ атар жеке ә дістеменің бар болуымен байланыстырылғ ан. Соң ғ ыларына қ ылмыстың типтік ситуациясына байланысты: атыс-қ аруларын, жарылғ ыш заттарды, кесіп-жаншитын заттарды пайдаланып жасалғ ан кісі ө лтірулер, мә йітті бө лшектеумен, бү ркемеленген (инсценировка) кісі ө лтірулер; пайдақ орлық, бұ зақ ылық ниетпен жә не т.б. кө лікте, тө белесте жасалғ ан кісі ө лтірулер жатқ ызылуы мү мкін.

Қ ылмыстық істі қ озғ ау кезіндегі тергеушінің қ олындағ ы алғ ашқ ы мә ліметтердің сипаты мен кө леміне байланысты қ ылмыстарды шартты тү рде мынандай ү лкен екі топқ а бө луге болады: 1) кісі ө лтіру анық жағ дайда жасалғ ан; 2) кісі ө лтіру анық емес (белгісіз) жағ дайда жасалғ ан.

Бірінші топқ а, тергеудің басында-ақ адам ө лтіруші тұ лғ а белгілі болғ ан айқ ын деректерді жатқ ызамыз.

Мұ ндай қ ылмыстар ә детте «тұ рмыс-тіршіліктік» қ атарына жатады, олар кө біне, кү нделікті тұ рмыс-тіршіліктегі болатын отбасындағ ы, сондай-ақ кө ршілердің, болмаса туысқ андардың тағ ы басқ а да жақ ын танитын адамдардың бір-бірімен ұ рыс-керістері, ө зара келісе алмаушылық тарынан туындағ ан жанжалдар мен жеке бастық араздар. Бұ л қ ылмыстарды жасау кезінде қ ылмыскерлер қ ылмысты жасауғ а байланысты алдын ала аила ә дістерді таң дап, оның ізін жасыруғ а алдын ала дайындалмайды. Керісінше кү тпеген жерден туындағ ан жанжалдың нә тижесшде қ олына тү скен тұ рмыс-тіршілікте қ олданылатын заттарды, атыс қ аруын т.б. қ ылмыс қ ұ ралы ретінде пайдаланады. Белгісіз жағ дайларда жасалғ ан адам ө лтіру қ ылмыстарын - кү ш қ олдану белгілері бар мә йіттің табылуына байланысты немесе хабар-ошарсыз кеткен адамдардың ө лгендігін куә ландыратын мә ліметтер бойынша қ ылмыстық іс қ озғ ауғ а байланысты тергеу ә рекеттері жү ргізілетін қ ылмыстарды жатқ ызамыз. Мұ ндай жағ дайларда қ ылмыстық іс козғ ау кезінде тергеушіде адам ө лтіру қ ылмысының жасалу жағ дайы (қ ылмыскердің, кө біне жә бірленушінің жеке басы туралы; қ ылмысты жасау ниеті мен мақ саты) туралы ешқ андай мә ліметтер болмайды. Бұ л жерде қ ылмыс кө п жағ дайларда алдын ала ойластырылып, ә рекет ету бағ ыты мен кезектілігі мұ қ ият қ арастырыла отырып жоспарланып, қ ылмыстың ізін жасыру мақ сатында қ олайлы ә діс-тә сілдерді таң дап алып, арнайы адам ө лтіру немесе ол қ ылмысты жасауғ а қ атысу ниеті мен мақ сатында жасалады.

Адам ө лтіруге байланысты қ ылмыс жасау тә сілдері ә ртү рлі болып келеді жә не ол жә бірленушінің жеке ө міріне қ ол сұ ғ ып тікелей ө мірінен айырылуғ а бағ ытталатын келесідей белсенді ә рекеттерден тұ рады: дене жарақ атын салу, жылжып келе жатқ ан поездың астына қ арай итеріп жіберу т.б. Кейбір жекеленген жағ дайларда ә рекетсіздік жолымен де мұ ндай қ ылмыстар (жаң а туғ ан нә рестелер мен ө зіне-ө зі кү тім жасай алмайтын адамдарды тамақ тандырмай қ ою арқ ылы) жасалуы мү мкін.

Қ ылмыскердің адам ө лтіру ү шін нақ ты бір тә сілді тандап алуына мынандай факторлар ә сер етеді: жә бірленуші мен айыпкердің жасы, жылы, физикалық дамуы, қ ылмыстың жасалу уақ ыты мен жері, оның ниеті мен мақ саты, қ ылмыскер мен оның қ ұ рбанының ө зара байланысының болуы, оның сипаты, сондай-ақ басқ а да жағ дайлар.

Адам ө лтіру қ ылмыстарын жасауда қ олданылатын тә сілдердің кең інен тарағ ан тү рлеріне келесілерді жатқ ызуғ а болады:

ә ртү рлі қ ұ ралдарды, заттарды қ олдану арқ ылы жә бірленушіге дене жарақ атын саду;

жә бірленушіні дә рменсіз кү йде қ алдыру, болмаса осы жағ дайды пайдалана отырып оғ ан дене жарақ атын салу, оны қ ылғ ындыру, т.б. Сондай-ақ ө міріне қ ауіп тө ндіретіндей (қ ыс мезгілінде ашық елсіз жерлерде оны жалаң аш. киімсіз тастап кету) жағ дайларғ а душар ету.

жә бірленушіні ө те биік жерден лақ тырып жіберу;

жә бірленушіні жылжып келе жатқ ан кө лік қ ұ ралдарынан (поезд, автокө лік, теплоход) лақ тырып жіберу;

жә бірленушінің организміне улы заттарды жіберу жә не т.б. Қ ылмыскер жекеленген жағ дайларда ө зінің кінэсіздігін нақ тылайтындай жалғ ан дә лелдемелер қ ұ ру ү шін, жасалғ ан ә рекет пен жә бірленушінің ө луінің арасындағ ы белгілі бір уақ ыт ө туін есепке ала отырып қ ылмысты жасау тә сілін таң дап алады. Қ ылмыстарды жасаудың мұ ндай тә сілін - баяу ә сер ететін жарылғ ыш, болмаса улы заттарды қ олдану арқ ылы тергеу барысында кездестіруге болады.

Алдын ала ойластырылып жә не жоспарланып жасалғ ан адам ө лтіру қ ылмыстары белгілі бір дайындық тар жасаудан тұ рады: адам ө лтіру ү шін қ ылмыс қ ұ ралын, қ аруын алдын ала іздейді, кө здеген мақ сатын жү зеге асыруғ а байланысты кездесетін кедергілердің алдын алу жағ дайлары жасалады, сонымен қ атар қ ылмыстың ізін немесе оғ ан ө зінің қ атысқ андығ ын жасыруды қ амтамасыз ету ә рекеттері жасалады. Егер қ ылмыскердің қ ылмыс жасауғ а таң дап алғ ан тә сілдері қ андай да бір ерекше қ ұ рылғ ыларды, жарылғ ыш, улы заттарды дайындап жасаумен немесе басқ а да арнайы таным білімдерімен байланысты жағ дайларда, қ ылмыскерлер - техникалық, медицинальің, химиялық, физикалық жә не басқ а да арнайы ә дебиеттерді зерттеп оқ иды.

Қ ылмыскерлер адам ө лтіру қ ылмыстарын жасау кезінде қ ылмыс қ ұ ралы ретінде тұ рмыс-тіршілікте пайдаланатын (асханалық жә не жиналмалы пышақ, балғ а, балта, т.б.) заттарды, қ ылмыскердің қ ылмыс жасау ү стінде қ олына тү скен оқ иғ а болғ ан жердегі кездейсоқ заттарды (тас, қ ұ быр, темір кесінділері, бө телке, т.б.) жә не басқ а да қ олдан жасалғ ан ә ртү рлі суық қ аруларды қ олданады. Адам ө лтіру кезінде қ ылмыскер атыс қ аруларын қ ылмыс қ ұ ралы ретінде - тік оқ панды, қ олдан жасалғ ан жә не жартылай қ олдан жасалғ ан (шиті мылтық, шолақ мылтық) қ аруларды пайдаланады. Ал улы заттарды қ ылмыс кұ ралы ретінде пайдалану кезінде, олар кө бінде жеке ө ндіріске қ олданатын адам жү йкесіне кү шті ә сер ететін дә рі-дә рмек пен уландыратын қ оспаларды таң дап алады. Адам елтіру кылмыстарын жасау кезінде, тергеліп отырғ ан оқ иғ а жө нінде кү ш қ олдану ә рекеттерін жә не басқ а да жекеленген мә н-жайларды куә ландыратын, атап айтқ анда: қ ылмыстың механизмін, қ ұ ралын, оғ ан қ олданғ ан тә сілдерді жә не қ ылмыскердің жеке басының ерекшеліктері мен ә рекет-мақ саттарын, қ ылмыстың ізін жасыру ә дістерін сипаттайтын ә ртү рлі іздер пайда болады.

Мұ ндай іздерге қ ылмыскердің: қ ол саусақ іздері, тісінің, тырнағ ының, аяқ киімінің іздері; кө лік жә не бұ зу қ ұ ралдарының іздері; қ ылмыс болғ ан жердегі, айналадағ ы заттарда қ алғ ан іздер, арпалыс іздері, мә йіттегі дене жарақ ат іздері, табиғ и биологиялық іздер (қ ан, ағ за, сілікей жә не т.б.); адам ө лтірудегі қ ылмыс қ ұ ралын қ оса алғ анда, қ ылмыскердің ұ мытып кеткен, болмаса ляқ тырып тастап кеткен заттары жатады. Негізгі іздер, кебінде мә йітке, оның киімдерімен оғ ан тығ ыз жақ ын жатқ ан обьектілерге шоғ ырланады. Жекеленген іздер мен заттай дә лелдемелер қ ылмыскер қ ылмыс жасап болғ ан соң, кеткен багыттарындағ ы жерлерде қ алады. Сезіктіні ұ стау кезінде оның денесінен, киімдерінен, одан алынғ ан қ ылмыс қ ұ ралдарынан қ ылмыстың іздері табылуы мү мкін.

Қ ылмыскерлер адам ө лтіру қ ылмысын жасыру тә сілдерін тандап алуына қ ылмыс жасалатын жер (орын) жә не қ ылмыскер мен жә бірленушінің ө зара арақ атынас сипаты ә сер етеді. Бұ л жасалғ ан ә рекеттің сипаты мен кезектілігі қ ылмыскердің жеке басы туралы мә ліметтер мен қ ылмыс жасау жағ дайларына байланысты анық талады.

Жә бірленуші мен қ ылмыскер ө зара таныс болмағ ан, болмаса олар кездейсоқ танысқ ан жағ дайларда, қ ылмыс болғ ан жер айыпкерге еш қ атысы жоқ болғ ан жағ дайларда, адам ө лтіру қ ылмысын жасап болғ ан соң, олар оқ иғ а болғ ан жерден тезірек қ ашып кетуге тырысады. Олар қ ылмыс болғ ан жерден тезірек кетуге мү мкіндіктер бермейтін кедергілерді алдын алу ү шін ө лтірген адамды, яғ ни мә йітті уақ ытша жақ ын маң ғ а тығ у ә рекеттерін жасайды. Егер, мысалы: мә йіт тү рғ ын ү йде болса, оны сол ү йдің жуынатын белмесіне болмаса дә ретханасына, тө сектің астына тығ ып жасырады, олардың ү стіне кө птеген киімдерді, тө сеніштерді тастайды, кей жағ дайларда оларды ертейді. Ал ашык жерлерде, алаң дарда - мә йітті ағ аштың жапырақ тарымен, шө пмен, қ ұ рылыс-қ оқ ыстарымен жә не басқ а да жақ ын жерде жатқ ан кездейсоқ заттармен жауып жасырып, канализация, подвал, op, шұ ң қ ыр сияқ ты бірден байқ алмайтын жерлерге тастайды. Сонымен қ атар қ ылмыскерлер ө здеріндегі қ ылмыстың ізін жою шараларын жү зеге асырады. Олар: жуынады, киімдерін ауыстырады, жыртылғ ан жерін тігеді, қ ан жә не басқ а да дақ іздерін жуып тазалайды, жә бірленушімен арпалысқ ан сэттерде денелеріне тү скен жарақ аттарды жуып, дә рі жағ ып, таң ып, болмаса ү лпалап қ ылмыстың ізін жою шараларын жасайды. Қ ылмыскерлер кейбір жағ дайларда қ ылмыс қ ұ ралы мен оның ізін жою кезінде жалғ ан алиби қ ұ руғ а тырысады. Мұ ндай кездерде, олар қ ылмыс жасалғ ан кү ні немесе сол уақ ытта мен туысқ анымның, досымның, танысымның ү йінде, саяжайда т.б. жерлерде болдым немесе осы уақ ыттарды солармен бірге ө ткіздім деп жалғ ан алиби қ ұ рып, туыстарын, достарын, т.б. жалғ ан кө рсетпелер беруге итермелейді. Егер қ ылмыскер мен оның қ ұ рбанының арасында - туыстык, достық, жыныстық (ашыналық) немесе басқ а да тұ рақ ты қ атынастар, болмаса адам ө лтірген жер айыпкердің жеке басына қ атысты (тұ рғ ын-ү й, сая-жай, жеке гараж, жұ мыс орны т.б.) болғ ан жағ дайларда жә бірленушінің ө лімі туралы факт, яғ ни нақ ты бір жерден оның мә йітін табу жағ дайлары нақ ты бір тұ лғ ағ а сезік келтіруге ә кеп соқ тырады. Мұ ндай жағ дайларда айыпкердің адам ө лтіру қ ылмысы іздерін жасыруы; ө лім фактісін жә не қ ылмыс жасалғ ан жерді жасыруғ а багытталғ ан кешенді ә рекеттерді жү зеге асырудан тұ рады. Осындай мақ сатпен мә йіттің кө зі жойылады, мысалы: оны пешке ө ртеу немесе жасыру ү шін басқ а да тә сілдер қ олданылады (оларды кө міп тастайды, суғ а ағ ызып жібереді жә не т.б. оқ иғ а болғ ан жерлерден тыс немесе алые жерлерге, мә йітті сыйғ ызу ү шін оны бө лшектейді, елсіз мекендерге апарып тастайды). Сонымен қ атар, қ ылмыскерлер қ ылмыс жасалғ ан жердегі іздерін жою шараларын жү зеге асырады. Олар пэтерлерін ә ктап, сырлап, обойларын, едендерін толығ ымен немесе жартылай ауыстырады, жиьаздарын, тө сеніштерін жә не т.б. жуып, сү ртіп, тазалап жө ндеу жұ мыстарын жасайды.

Адам ө лтіру тә сілі мен мә йіттің денесіндегі жарақ аттардың сипатына байланысты жә бірленушінің ө лу фактісін жасыру мү мкін емес жағ дайларда қ ылмыскерлер адам ө лтіру қ ылмысын жасырудың басқ а да ә ртү рлі тә сілдерін жү зеге асыру ә рекеттерін ойластырады. Табылғ ан мә йіттің денесіндегі жарақ ат басқ а тұ лғ алардың кү ш қ олдануы арқ ылы салынғ андығ ын куә ландыратындай жағ дайларда жасалғ ан адам ө лтіру қ ылмысы - шабуыл жасау, болмаса қ атты жан-кү йзеліс ү стінде, сондай-ақ қ ажетті қ орғ аныс немесе абайсызда жасалғ ан қ ылмыс сияқ ты инсценировка жасалады. Ал мә йітте мұ лдай дене жарақ аты болмағ ан жағ дайларда қ ылмыскерлер ә детте жә бірленушінің ө зін-ө зі ө лтірген, болмаса бақ ытсыз жағ дайғ а душар болғ ан сияқ ты кү йге келтіріп инсценировка жасау жолымен қ ылмыстың ізін жасырады. Сонымен қ атар, жә бірленушіні басқ а адам ө лтірді немесе ауру салдарынан, кә ріліктен ө лді деп инсценировкалау жағ дайлары да ө те жиі кездеседі.

Қ ылмыс жасауғ а себеп болатын жағ дайларғ а - айыпкер мен оның қ ұ рбанының арасындағ ы жеке бас араздығ ы, бұ зақ ылық, кек алу, кө ре алмаушылық, қ ызғ аншақ тық, пайдақ орлық ниет, сонымен қ атар басқ а қ ылмыстың ізін жасыру немесе оны жасау жолдарын жең ілдету жатады.

Нақ ты қ ылмысты, адам ө лтіру қ ылмысын жасау ізін жасыру ү шін қ ылмыскер алдын ала, кү ні бұ рын арнайы дайындалып, ө зінің жә не жә бірленушінің ә рекетінің кезектілігін анық тап жоспарлап алады.

Жә бірленуші. Адам ө лтіру қ ылмысын криминалистикалық сипаттауда жә бірленушінің ө зінің жү ріс-тұ рысын виктимологиялық аспекті тұ рғ ысынан қ арастыруғ а болады. Яғ ни, ол дегеніміз қ ылмыстың жасалуына, қ ылмыс қ ұ рбанының ө зі себеп болады. Олар алкоголь ішімдіктерін кездейсоқ адамдармен бірге ішіп, мае болып кездейсоқ адамдардың немесе айналасындағ ы адамдарды балағ аттап ө здері тиісіп, соның негізінде ұ рыс, жанжал, тө белес шығ ып, қ ылмыстың жасалуына бірден-бір себеп болады. Кө бінде мұ ндай жағ дайларда адам ө лтіру бойынша жасалғ ан қ ылмыстың жә бірленушісі ер адамдар болады. Ал ә йел адамдары қ ылмыстың қ ұ рбаны болуына - жыныстық қ атынас жасау, пайдақ ұ немдік ниет, сондай-ақ қ ызғ аныштың пайда болуы себеп болады.

Қ ылмыскер мен жә бірленушінің жү ріс-тү рысында белгілі бір байланыс болады. Жә бірленушінің жеке басы мен оның ө лер алдындағ ы мінез-қ ұ лқ ын жақ сылап тексеру қ ажет.

Кө п жағ дайларда мұ ндай қ ылмыс қ ұ рбандарының мінезі - шайпау, ашуланшақ. жең ілтек-алаң ғ асар, сондай-ақ арандатып-азғ ырушылық қ асиеттеріне бейім болып келеді. Бұ л ө з кезегінде қ ылмыскерлерге қ арсы ә серін тигізіп, оның қ ылмыс жасауына ә кеп соқ тырады, бұ л ә рекеттер қ ылмыс механизімінен кө рініс табады. Адам ө лтіру қ ылмысын тергеу барысында тергеуші қ ылмыс қ ұ рбанының тірі кезіндегі мінез-қ ұ лқ ы мен оның жеке басы жә не жү ріс-тұ рыс тә ртібі туралы мә н-жайларды анық тап алулары тиіс. Бұ л мә н-жайлар (деректер) адам ө лтіруге байланысты қ ылмыстың жасалу мақ саты мен ниеті, оны жасау механизмі туралы қ ажетті мә ліметтерді (қ ылмысқ а қ атысушылар жө ніндегі болжауларды тексеріп) анық тауғ а мү мкіндік береді.

Кейбір жағ дайларда ө зге тұ лғ аларғ а қ арағ анда ө те қ ауіпті тұ лғ алар категориясы да кездесіп жатады, олар айналасьшдағ ыларғ а қ ауіп тө ндіре отырып, ақ ырында қ ылмыстың қ ұ рбаны ө здері болулары мү мкін.

Қ ылмыскер. Адам ө лтіруге байланысты қ ылмыстарды ә детте 18-бен 50 жас аралығ ындағ ы алкогольдік ішімдікке немесе нашақ орлық қ а қ ұ мар ер адамдар жасайды. Олар, қ оғ амдағ ы басқ а тұ лғ алардан ө здерінің: дө рекеліктерімен, қ атыгездіктерімен, жыныстық қ ұ штарлығ ы жоғ арлығ ымен, ә йелдерді силамайтындығ ымен, бү рын қ ылмыстық жазағ а тартылғ андығ ымен ерекшеленеді. Тә жірибеде қ ылмыскерлердің арасынан психикалық аурулармен ауыратын адамдар да жиі кездеседі, олардың маскү немдіктен немесе нашақ орлық тан емделуге мұ қ таж екендіктері кө бінде тергеу барысында Нақ тыналады. Берілген сипаттама ө те тиімді, олар кө пшілік жагдайларда жасалатын қ ылмыстар мен кө шедегі кейбір пайдақ ү немдік мақ сатында жасалғ ан қ ылмыстарды тергеуде ерекше орын алады.Оқ иғ а болғ ан жерді қ арау барысында немесе мә йіт табылғ ан жерден алынғ ан қ ылмыстың жасалу тә сілі туралы мә ліметтер жиынтығ ы қ ылмыскердің жеке басы жә не оның жә бірленушімен ө зара қ атынасының сипаты жө ніндегі қ ұ рылғ ан болжауларды тексеруге мү мкіндіктер береді.

Мә селен, мә йітті оң аша жерлерге кө міп тастау, оны бү ркемелеу (қ ұ ммен, шө ппен, жапырақ тармен жә не т.б.), мә йітті немесе оның бө лшектерін суғ а ағ ызып жіберу, жә бірленушінің бетін адам кө ріксіз етіп бұ зу ә рекеттері, бұ л мә йіт қ ылмыскердің жақ ын адамы (ә йелі, туысы, досы жә не т.б.) екендігін жиі куә ландырады. 5 жә не 17-ті жас аралығ ындағ ы балалар мен жасө спірімдерді ө лтіру қ ылмыстардың кө бінде 10 мен 16-ты жас аралығ ындағ ы ер жыныстағ ы жасө спірімдер жасайды. Кө бшілігінде олар жә бірленушінің досы, танысы болып келеді. Мә йітке ә деттен тыс айлаларды қ олдану белгілері (мә йітті жалаң аштау, киімсіз қ алдыру немесе оның киімін тығ ып тастау, жағ уғ а жарамсыз заттарды қ олданбақ шы болып ә рекет ету, мә йітті ұ сақ белшектерге бө ліп тастау) немесе мә йіттің денесіне сансыз кө п жарақ аттар салу белгілері қ ылмыскердің жү йке ауруымен ауыратындығ ын кө рсетеді.Адам ө лтіру қ ылмыстарын тергеу барысында кездесетін ә деттен тыс жасалғ ан ә рекеттерді анық тау мә селесі ө те кү рделі болып табылады. Ә сіресе арнайы ә скери немесе қ ызметтік дайындық тан ө ткен, криминалистика жә не басқ а да салалардан арнайы жоғ ары біліктілігі бар, интеллекті жоғ ары, кә сіпқ ой қ ылмыскерлердің ә рекеттерін тергеу мә селелері аса қ иын. Қ ылмыстық элемдегі осындай тұ лғ алар қ ажет болғ ан жағ дайларда жалдамалы кісі ө лтіру қ ылмыстарының жә не ұ йымдасқ ан топ болып жасалғ ан қ ылмыстардың орындаушысы болып таң дап алынады. Сонымен қ атар, Мұ ндай тұ лғ алар саяси қ ылмыстарды жү зеге асырады (орындайды). Олар кө біне қ ылмыс жасау кезінде ө здерінің қ ылмыстық ә рекеттерінің ізін қ алдырмайды. Дегенімен де қ анша-лық ты айлақ ер қ ылмыскер болғ анымен де қ ылмыстық ә рекетінің ізін қ алдырмауы мү мкін емес.