Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Ұ рлық дегеніміз - бө теннің мү лкін жасырын тү рде алу болып табылады. Ұ рлық тың криминалистикалық сипаттамасын келесідей жағ дайлар қ ұ райды:

• ұ рлық қ ылмыстардың ең кең тарағ ан тү рі;

• ұ рлық қ ұ пия тү рде жасалынады, қ ылмыскер кө п жағ дайларда белгісіз болып табылады;

• осы қ ылмыстың сипатты белгісі болып тікелей қ асақ аналық тың болуы танылады, ұ рлық қ асақ ана кейде алдын ала дайындық тан кейін жасалынады;

• ұ рлық жасау тә сілі ә ртү рлі;

• ұ рлық тың заты болып кез-келген мү лік танылады (ақ ша, заттар, ө зге де материалдық қ ұ ндылық тыр).

Ұ рлық тың кең таралуына қ арай осы қ ылмысты тергеудің жеке ә дістерінің кө птү рлілігін кө руге болады. Оларғ а ә ртү рлі криминалистикалық сипаттамалар сә йкес келеді. ¥ рлық ты тергеу ә дістемесін салалық белгілер бойынша қ арастырғ ан дұ рыс. Ә дістеменің бірінші тобына - сауда жә не қ оғ амдық тамақ тану объектілерінде, кә сіпорындарда жә не мекемелерде, кө лік жә не ауылшаруашылық объектілерінде жасалынатын қ ылмыстар жатады. Екіншісіне - азаматтардың жеке ү йлері мен пә терлерінен, сондай-ақ калтадан ұ рлау қ ылмыстары жатады. Ұ рлық тың қ ауіптілігі меншік иесінің экономикалық тә уелсіздігіне қ ол сұ ғ атындығ ынан кө рінеді жә не оны ашу мен тергеу кезінде айтарлық тай қ иындық тар туындайды. Осы қ ылмыстық іс-ә рекеттердің кепшілігін тә жірибелі қ ылмыскерлердің материалдық кундылық тарды тауып, оларга кірудің жә не іздерді жасырудың тиімді тә сілін қ олдануларымен жасайтындығ ын тә жірибе кө рсетеді. Шамамен қ ылмыстардың ә рбір бесіншісі рецидивистермен жә не бұ рын ұ рлық жасағ аны ү шін сотталғ ан адамдармен жасалады.

Ұ рлық тың жасалу жолдары мен тә сілдерін білу ұ рлық ты ашуда жетістіктерге ә келуі тиіс. Қ ылмыскердің ұ рлық жасау кезінде қ олданғ ан тә сілдерін анық тап, оларды криминалистикалық тіркеуден іздестіріп тексеруге болады. Жеке мү лікті ұ рлау кө бінесе кү ндізгі уақ ытта, куә болмағ ан кезде, иелері жұ мыста болатын кездерде жасалынады. Қ арастырылып отырғ ан қ ылмыстар жаң адан салынғ ан ық шамаудандарда жиі кездеседі. Бұ л тұ рғ ындардың алғ ашқ ы уақ ытта подъезд жә не этаж кө ршілерінің бір-бірін танымауымен тү сіндіріледі. Қ ылмыскерлер ү й тұ рғ ындары ретінде кедергісіз пэтерлерге кіріп. ү рлағ ан заттарын оң ай алып шығ уына мү мкіндіктері бар.

Пэтерден жә не материалдық қ ұ ндылық тарды сақ тайтын басқ а да жерлерден ұ рлау: есік қ ұ лыптарын ашқ ыштардың кө мегімен, ригельді қ ысу, ілмелі қ ұ лып имегін кесу арқ ылы, форточка арқ ылы кіру, есіктер мен терезелерді сындыру, торларды автогенді аппаратпен кесу, қ абырғ аны немесе тө бені тесу, шатырды кө теру, тү тін жү ретін қ ұ бырларды ашу арқ ылы, қ оймаларды бұ рғ ылау немесе шабу жолымен ашу, сейфтерді жә не басқ а да шағ ын кө лемді бұ йымдар сақ тай-тын нә рселерді ұ рлау, тауарларды сатып алу кезінде ұ рлау жолымен жасалынады. Қ ылмыскерлер ұ рлық ты ашу мен тергеуді қ иындату мақ сатында қ ылмыстьің іздерін жасыруғ а ұ мтылады. Ұ рлық тың жасалғ андығ ы туралы жә бірленушіде кү мә н тугызуғ а тырысады. Ү йге ұ рлық қ а тү су кезінде бө гетті бұ збай кіріп, кө зге тү скен заттардың барлығ ын емес, тек қ ана ақ ша мен заттардың бір бө лігін ғ ана алады.

Қ алтадан ұ рлық тар жасау ү шін қ ылмыскерлер адамдардың кө п жиналғ ан (шоғ ырланғ ан) жерлерін таң цайды. Бұ л қ ылмыстар, ә детте, ұ рлық шылар тобымен олардың релдерді ө зара бө лісуі арқ ылы: біреулері жә бірленушілерді қ ыспақ қ а алады, екіншілері ұ рлайды, ал ү шіншілері ұ рланғ ан заттарды тығ ады. Бұ ң дай ұ рлық тарды азайту ә дістемесі осы қ ылмыстардың басқ а тү рлерінен ерекшеленеді, ал оларды тергеу айтарлық тай қ иындық туғ ызады, ө йткені қ ылмыскер жасырын жә не қ ысқ а уақ ытта ә рекет етеді, ал жә бірленуші тіпті ұ рлық шыны білмек тү гелі кейде қ ай жерде, қ ай уақ ытта ұ рланғ анын да білмей қ алады.

Ұ рлық жасайтын қ ылмыскерлердің жеке тұ лғ асының ерекшеліктерін қ арас-тыратын болсақ, оларды екі негізгі топка бө ле аламыз. Бірінші топқ а ер адам жә не ә йел адамдар ішінде жұ мыс жасағ ысы келмейтін бұ рын сотталган, алдын ала ө з ә рекеттерін егжей-тегжейлі ойластыратын, қ ылмыс жасау дағ дысы, тә жірбиесі бар адамдарды жатқ ызамыз. Екінші топтағ ы адамдар қ атарына - жұ мыссыз қ алғ андар, тұ рақ ты мекен-жайлары, жанұ ялары жоқ тар жатады. Олар ү шін ұ рлық қ алыпты жағ дайда аяқ астынан пайда болғ ан ниет бойынша жасалынады немесе қ ылмыс жасау жағ дайы алдын ала еш дайындыкты талап етпейді.

Кө бінде олар сотталып, бас бостандығ ынан айыру орындарында жазасын ө теу кезінде қ ылмысқ а дағ дыланады.Ұ рлық қ ылмыстарымен кү ресу ү шін жедел-іздестіру қ ызметі мен ішкі істер органдарының тергеу жұ мыстарын жетілдіруге байланысты шаралар қ абыл-данады. Олардың қ атарына, мысалы, республиканың бірқ атар қ алаларында «Пә тер» атты жедел-іздестіру шараларының жоспарын кұ рып, қ олдану, сонымен қ атар, ұ рлық ты ашу жө нінде жедел-тергеу топтарын кұ ру жатқ ызылуы мү мкін.