Типтік ситуациялар, болжаулар және тергеудің алғашқы кезеңі

Ұ рлық бойынша қ ылмыстық істерді қ озғ ау ү шін тек себептер гана емес, сонымен қ атар жеткілікті негіздер болуы қ ажет. Себептер қ атарына жә бірленушілердің жә не ұ йым ө кілдерінің ұ рлық туралы арыздары жатады. Қ ылмыстық іс, сонымен қ атар, ұ рлық тың жасалғ андығ ы туралы жедел-іздестіру сипатындағ ы мә ліметтерді алу арқ ылы да қ озғ алуы мү мкін. Ұ рлық жө ніндегі істерді қ озғ ау негіздеріне - ұ рлық тың болғ андығ ын куә ландыратын мә ліметтер жә не ұ рлық фактісі бойынша тергеу жү ргізу керек екендігін сипаттайтын мә ліметтер танылады. Осындай мә ліметтерді алу ү шін жә бірленушіден, ұ йым ө кілдерінен жә не басқ а да тұ скен арыздарды тексеру қ ажет. Тә жірибелер кө рсеткендей, ұ рлық туралы арыздар мен хабарларды тексеру - қ ылмыстық істерді қ озғ ау туралы сү рақ тарды дұ рыс шешудің, осы қ ылмыстарды тез арада жә не толық ашу мен тергеудің міндетті шарты. Ұ рлық туралы арыздарды дұ рыс тексермеу қ ылмыстық істі негізсіз қ озғ ауғ а немесе қ озғ аудан негізсіз бас тартуғ а ә кеп соғ ады. Қ ІЖК-ң баптарына сә йкес ұ рлық туралы арыздарды тексеру ү шін: жасалынғ ан ұ рлық туралы мә н-жайларғ а қ атысты толық тү сініктеме алу керек (нақ ты кандай зат жоғ алды, жоғ алғ андық қ андай жағ дайларда анық талды, жә бірленушінің ұ рлық жасауы мү мкін деген адамдар туралы пікірлері). Қ ылмысты ашу ү шін маң ызы бар заттар мен қ ұ жаттар (ұ рланғ ан сағ аттың паспортын, ақ ша ұ рланғ ан кезде тө лем карточкалары т.б.) сү ралуы керек. Тексеру шараларын жү ргізу нә тижесінде ұ рлық тың жасалғ андығ ын куә ландыратын мә ліметтер алынса, қ ылмыстық іс қ озгалады жә не тергеу жү ргізіледі. Тергеу барысында келесі мә н-жайлар анық талады: ұ рлық орын алды ма, оны инсценировкалау болғ ан жоқ па; ұ рлық қ айда жә не қ ашан жасалынды; не ұ рланды; ұ рланғ ан заттың белгілері, бағ асы (қ ұ ны) қ андай; қ ылмыспен келтірілген зиянның мө лшері қ андай; ұ рлық жасаудың ә діс-тә сілдері мен қ ұ рал-жабдық тары; кім ұ рлады (орындаушы мен азғ ырушылар, олардың мінездемесі); ұ рланғ ан заттарды кім ө ткізді жә не қ айда; келтірілген зиянды ө теу ү шін не істеу керек; ұ рлық тың жасалуына мү мкіндік туғ ызган жағ дайлар.

Тергеу жоспарының негізін мазмұ ны ұ рлық тың сипатымен, оны жасау тә сілдерімен жә не тергеу жү ргізушіде бар мә ліметтермен анық талатын болжаулар қ ұ райды. Мә селен, мемлекеттік мү лікті ұ рлау кезінде келесідей жалпы болжаулар ұ сынылады жә не тексеріледі: ұ рлық шынымен орын алды; ұ рлық болғ ан жоқ; арызданушы шатасуда; ұ рлық тың жасалғ андығ ы жалғ ан. Оларды тексеру барысында жеке болжаулар да ұ сынылуы мү мкін: ұ рлық материалды жауапты тұ лғ аның қ атысуынсыз бө тен адамдармен жасалды; ұ рлық осы объектінің қ ызметкерлерімен, бірақ материалды жауапты трғ алармен емес; жетіспеушілікті жасыруғ а тырысатын материалды жауапты трғ алардың кө мегімен бө тен адамдардың ұ рлық ты жасауы.

Жеке меншікті, азаматтардың жеке мү лкін ұ рлауды тергеген кезде ішкі істер органдарына белгілі ұ рлық шы келіп-кетушілер, тіркеуде тұ рғ ан ұ рлық шы-қ ылмыскерлер, қ алтағ а гү сушілердің қ атыстылығ ы туралы болжаулар ұ сынылады. Ұ рлық қ ылмыстарын тергеу мен ашудың нә тижелігі тергеушінің осы іс бойынша жұ мыс істейтін криминалдық полицияның жедел қ ызметкерінің жұ мыс сапасына, тергеу ә рекеттерінің жедел-іздестіру шараларымен сә йкес келуіне байланысты. Сондық тан тергеу жоспарында тергеу ә рекеттерімен қ атар жедел-іздестіру жолымен анық талатын мә н-жайлар кө рсетіледі. Осы мә н-жайларды анық тауғ а бағ ытталғ ан нақ ты ә рекеттер тергеу жоспары мен іс бойынша жү ргізілетін жедел-іздестіру шараларының жоспарларында езара келісілініп кө рсетіледі. Бұ л жоспарды кұ ру мен жү зеге асыру криминалдық полиция қ ызметкеріне жү ктеледі. Ұ рлық қ ылмыстарын тергеу барысында тө мендегідей ситуациялар байқ алынады:

1-ситуация - ұ рлық жасауда сезікті адам ұ сталғ ан. Ол оқ иғ а болғ ан жерде, немесе тікелей қ ылмыс жасалғ аннан кейін ұ сталуы мү мкін;

2-ситуация - қ ылмыскер ұ сталмағ ан, дегенмен ол туралы мә ліметтер бар, мысалы, жэбірленішінің туысы немесе танысы болып табылады;

3-ситуация - қ ылмыскер жө нінде ешбір мә лімет жоқ.

Тергеу ситуациясына байланысты тергеу жоспары келесідей мә селелерді қ арастыруы керек:

• сезікті болмағ ан жағ дайларда - ұ рлық жә не ұ рланғ ан заттардың белгілері туралы мә ліметтерді полиция органдарына хабарлау; ұ рланғ ан заттарды есепке алу жә не оларды ө ткізу жолдарына мү мкіндігінше жол бермеу; жасалынғ ан ұ рлық туралы мә ліметтерді бІлетін тұ лғ аларды жә не ұ рлық жасаган адамдарды анық тау; қ ылмыс жасалынғ ан жерден табылғ ан іздерді анық тау жә не оларды есеп бойынша тексеру; ұ рлық тың мә н-жайы мен оны жасаган адамдар туралы (ұ рлық объектісіне кім қ ызығ ушылық танытты, қ ылмысты жасау ү шін қ олданылғ ан қ ұ рап-жабдық тарды қ олдануғ а кімнің мү мкіндігі болды жә не т.б.) қ осымша мә ліметтер алу; қ ылмыскерді іздестіру мақ сатында жедел-іздестіру шараларын жү ргізу, ұ рлық жасалынғ ан мекеменің
сезікті қ ызметкерлеріне жедел тексеруді жү ргізу; инсценировкаланғ ан ұ рлық ты ашуғ а бағ ытталғ ан шараларды жү ргізу;

егер ұ рлық ты жасағ ан адам туралы мә ліметтер болса – қ ылмыскердің ерекше белгілері туралы жедел-қ ызметкерлеріне, базар кызметкерлеріне, темір жол жә не ө зен вокзалдарындагы, аә ропорт жә не медициналық айық тырудагы полиция қ ызметкерлеріне мә ліметтер беру; қ ылмыскердің портретін жасау; жеке іздестіруді жү ргізу; автоматтандырылғ ан ақ паратты-іздестіру жү йесі (АИПС) бойынша кылмыскердің тү лгасы туралы

• мә ліметтерді тексеру жә не есепке алу.

Сезікті белгілі болғ ан жағ дайларда жоспарланғ ан тергеу ә рекеттері мен жедел-іздестіру шараларының негізгі міндеті - сезіктінің орналасқ ан жері мен оның қ ылмысқ а қ атыстылыгы туралы дә лелдемелерді анық тау болып табылады. Осы мақ сатта сезіктінің туыстарына, кө ршілеріне заттарды (оқ ига болғ ан жерде қ алдырылғ ан, жоғ алтылғ ан) тану ү шін кө рсету; сезіктінің тұ рғ ылық ты жері мен жұ мыс орнында тінту жү ргізу; тінту кезінде табылғ ан заттарды алу жә не тану ү шін кө рсету; қ ылмыскерді ә шкерелеу мақ сатында сараптама тағ айындау жә не жү ргізу; сезіктіні ұ стау мен жауап алу ә рекетгері жү ргізіледі. Ұ рлық тың сипаты мен тергеу жү ргізілетін тергеу ситуацияларына байланыссыз жоспарда кейінге қ алдырылмайтын - оқ иғ а болғ ан жерді қ арау, жә бірленуші жә не кө збен кө рушілерден жауап алу, ал сезікті анық талғ ан жә не ұ сталғ ан жағ дайларда оның тұ рғ ылық ты жері мен жұ мыс орны бойынша тінту жү ргізу сияқ ты тергеу ә рекеттері кө рсетілуі керек. Мекемеде жасалынғ ан ұ рлық істері бойынша міндетті тү рде инвентаризация жә не аудит жү ргізу жоспарланады.

Ұ рлық ты тергеуді жоспарлау кө бінесе қ алыптасқ ан тергеу ситуациясына жә не ең алдымен тергеудің алғ ашқ ы кезең інде сезікті адамдардың бар-жоғ ына байланысты.Тә жірибелер керсеткендей қ ылмыстың осы категориясын тергеу кезінде анық тама органдары қ ылмыскерлерді қ ылмыс жасау ү стінде ұ стау жағ дайлары (пә терде, дү кенде, дә ріханада, қ оймаларда жә не ө зге де материалды қ ұ ндылық тарды сақ тайтын орындарда орнатылғ ан кү зет сигнализациясының қ осылуы нә тижесінде), " ізі суымағ ан қ ылмыстар" бойынша немесе жә бірленушіден, куә дан, кө збен кө рушілер немесе кө ршілерден жауап алу кезінде ұ рлық жасауы мү мкін қ ылмыскерлерді нақ ты кө рсетуі арқ ылы ұ стау жағ дайлары кездеседі. Осындай жағ дайларда тергеуді жоспарлау ұ сталғ ан сезікті адамдардың тергеліп жатқ ан оқ иғ ағ а қ атыстылығ ын кө рсететін дә лелдемелерді анық тау мен жинауғ а жә не де ұ сталғ ан адамдардың бұ рын жасалғ ан басқ а да ұ қ сас қ ылмыстарғ а қ атыстылығ ын тексеруге бағ ытталады. Бұ л істер бойынша жоспарлау болжауларды ұ сынуғ а, тергеу ә рекеттері мен жедел-іздестіру шараларын жү ргізіп, оларды тексеруге бағ ытталады.

Кө п жағ дайларда қ ылмыскер қ ылмыс жасағ аннан кейін жасырынып ү лгіріп, тергеудің барысында сезіктінің белгісіз болу жағ дайлары жиі кездеседі. Мұ ндай жағ дайларда болжауларды ұ сынғ анда жә не тергеу жоспарын жасағ анда қ ажетгі дә лелдемелерді жинауғ а, сезіктіні анық тау мен ұ стауғ а кө ң іл бө лінеді. Оснындай жоспар бойынша жұ мыс істегенде ең бастысы ұ рлық жасауы мү мкін адамдарғ а қ атысты болжауларды ұ сыну мен тексеру болып табылады. Ягни, жасалғ ан қ ылмыстың мә н-жайлары ескеріліп, оларғ а егжей-тегжейлі талдау жү ргізіледі жә не де осындай қ ылмыстарды бұ рын ашып тергеу кезінде жиналғ ан тэжірибе қ олданылады. Бұ ларды есепке ала отырып, жоспарда келесі тұ лғ алармен ұ рлық тың жасалу мү мкіндігін қ арастыратын болжаулар ұ сынылуы тиіс:

• сә йкес қ ылмыстар ү шін сотталғ андар, кү мә нді ө мір сү ретін (маскү немдер, шығ у тегі белгісіз заттарды сату арқ ылы ө мір сү ретіндер, ү йінде қ онбайтындар жә не т.б.) бұ рын сотталмағ андар;

• қ ылмыс жасау мақ сатында қ алалар мен облыстар арасында кө шіп жү ретіндер;

• бас бостандығ ынан айыру орындарынан қ ашқ андар;

• кө ршілес территорияларда осығ ан ұ ксас қ ылмыстар жасағ андар (қ ол сұ ғ ушылық тың объектісі мен затын таң дау ерекшелігімен, қ ылмысты жасау уақ ыты жә не қ ылмыскердің басқ а да ә рекеттерімен анық талады).

Тергеу жоспарында куә лардың кө рсетпелерін, табылғ ан іздерді жә не басқ а да заттай дә лелдемелерді қ олдану сұ рақ тары маң ызды орын алу керек. Егер ө з кө зімен кө рген куә лар қ ылмыскердің тү рін есінде сақ тап қ алса, онда криминалист-мамандарғ а фоторобот жасап кө бейтіп, оларды барлық жедел-іздестіру бө лімдеріне, учаскелік инспекторларғ а, патрульды қ ызмет қ ызметкерлеріне тарату тапсырылады. Егер де қ ылмыскерлер маскіде болып немесе қ андай да бір жағ дайларғ а байланысты олардың тү рлерін кө ру мү мкін болмаса, онда ө з кө зімен кө рген куә лардың сипаттауы бойынша ұ қ сас киімдерді тандап (бас киім, пальто, костюм, жейде), оны манекенге кигізіп суретке тусіру (мү мкіндігінше тү рлі-тү сті фотосурет қ олдану) жә не барлық белгілерін сипаттау арқ ылы оны іздестіру кезінде қ олдану ұ сынылады.

Қ ылмыскерлердің ерекше белгілері туралы куә лардың кө рсетпелері табылғ ан іздерді жә не заттай дә лелдемелерді зерттеу жолымен толық тырылуы мү мкін. Криминалистік бө лімшелерде бар ә дістемелер аяк киім іздері бойынша қ ылмыскердің бойының ұ зындығ ын жә не жынысын, жү ру ерекшелігін, аяқ киім тү рін, типін, фасонын, кө лемін, оның киілу жә не жө нделу ерекшеліктерін анық тауғ а мү мкіндік береді. Қ олдардың іздері бойынша олар бойының ұ зындығ ын, жасын, із қ алдырғ ан тұ лғ аның алақ анының жә не саусақ тарының ерекшеліктерін анық тай алады. Ұ рлық жасау кезінде қ алдырылғ ан бұ зу іздері арқ ылы қ ылмыскердің бойы, дене бітімі, кә сіби дағ дылары жә не физикалық ерекшеліктері анық талады. Қ ылмыс жасау кезінде кө лік қ ұ ралдары қ олданылса, сарапшы-криминалист олардың іздері бойынша кө ліктің тү рін, маркасын, моделін жә не қ озғ алыс бағ ытын анық тайды. Қ алталық ұ рлық тарды ашу ә дістемесі осы қ ылмыстардың басқ а тү рлерінен ерекшеленеді, ал оларды тергеу айтарлық тай қ иындық туғ ызады, ө йткені қ ылмыскер жасырын жә не қ ысқ а уакытта ә рекет етеді. Ал жә бірленуші тіпті ұ рлық шыны білмек тү гелі кейде қ ай жерде, қ ай уакытта ұ рлағ анын да білмейді.

Тергеу ә рекеттерінің кезектілігі ұ рлық шы қ ылмыс ү стінде ұ сталғ ан ба, ә лде оның жеке басы тергеу барысында анық талатындығ ына байланысты. Егер қ ылмыскер ұ рлық жасау ү стінде ұ сталынса, ең алдымен жеке тінту жү ргізіледі, ұ стау орнына қ арау жү ргізіледі, жә бірленушілер мен куә лар анық талады, қ ылмыскердің жеке басы мен тұ рғ ылық ты жері анық талады. Қ ылмыскерден жауап алынады, іс ү шін маң ызы бар заттар алынуғ а жатады жә не оларғ а қ арау жургізіледі, олар іске айғ ақ ты заттар ретінде тіркелуі тиіс. Одан кейін қ ылмыскердің тұ рғ ылық ты жері мен ұ рланғ ан заттар жасыруы мү мкін жерлер тінтіледі. Ұ рлық шы ұ сталғ ан кезде жеке тінту яғ ни қ ылмыс жасау кезінде қ олданғ ан қ ұ рал-саймандарды ұ стара, ашкыштар, фомкалар, ү шкірленген тиын ақ шаларды, табу мақ сатында жү ргізіледі. Ұ стау кезінде ұ рланғ андығ ы ө зіне мә лім емес жә бірленушілер де болуы мү мкін, сондық тан оларғ а ө здерінің заттарын тексеру ұ сынылуы керек.Қ ылмыскер ұ рлық ү стінде ұ сталынбаса, белгісіз болса, ең алдымен жә бірленушіден жауап алынады, куә лар мен ө з кө зімен кө рушілер анық талынып олардан жауап алынады, ұ рланғ ан заттар жатқ ан жерлер қ аралады, қ ажетті жағ дайларда оқ иғ а болғ ан жерге қ арау жү ргізіледі.

Ұ рлық ты тергеу тә жірибесі осы қ ылмысты инсценировкалау жағ дайларының кездесуін кө рсетеді. Ұ рлық ты инсценировкалау мү мкіндігіне байланысты болжаулар оқ иғ а болғ ан жерді қ арау барысында негати вті жағ дайларды анық тағ ан кезде-ақ пайда болады: қ ажетсіз есікті бұ зу белгілерінің болуы, ү й-жайдың сыртқ ы жағ ында сынғ ан ә йнек бө лшектерінің болуы, кесілген ілмелі қ ұ лып табылғ ан жағ дайларда металл ұ нтақ тарының болмауы жә не сол сияқ ты. Мұ ндай болжаулар арызданушыдан жауап алу кезінде де пайда болуы мү мкін. Арызданушы ұ рланғ ан заттың кө лемі, сақ тау орны туралы, ұ рланғ ан заттың белгілері туралы кө рсетпелер беру кезінде шатасып, қ андай да бір мә н-жайларды кө ң ілге қ онымсыз тү сіндіруінен кө рінеді.

Айтылғ ан инсценировкаланғ ан қ ылмыс туралы жорамал отбасы мү шелерінен, кө ршілерінен, қ ызметтестерінен жауап алу кезінде де пайда болуы мү мкін, егер олар арызданушының отбасындағ ы нашар жағ дайы туралы, оның спирттік ішімдіктерді ішетіндігі туралы хабарласа, сонымен қ атар, ұ рланғ ан қ ұ ндылық тардың оның иелігінде тіптен болмағ андығ ы туралы кө рсетпелер берсе.

Инсценировка туралы ақ парат жедел қ айнар кө здерден, азаматтардың хаттарынан арызданушы жасалынғ ан ұ рлық туралы хабарламағ а дейін біреумен жалғ ан арыз беру туралы, осының алдында мү лікті сақ тандыру туралы шарт жасағ андығ ы туралы, ұ рланғ ан сымақ заттарды сату жолдары туралы сө йлескендігін кө рсететін мә ліметтер алынуы мү мкін.

Тергеу жоспарында инсценировкаланғ ан ұ рлық туралы болжауды тексеру мақ сатында куә лардан жауап алу ә рекеттері қ арастырылады. Жауап алу кезінде арызданушы ұ рланды деген заттарды немесе қ ұ ндылық тарды сатқ андығ ы, ол затты біреуге сыйғ а тартпақ шы болғ андығ ы туралы, қ ылмыс жасалғ ан кезде қ айда болғ андығ ы, арызданушының ө мір салты, оның байланыстары, отбасындағ ы қ арым-қ атынасы жә не басқ а да сұ рақ тар анық талуы керек. Инсценировкаланғ ан ұ рлық ты тексеру мақ сатында трасологиялық сараптама - бекітуші кұ рылғ ыларды бұ зу механизмін анық тау ү шін тағ айындалуы мү мкін. Сонымен қ атар, тергеу экспериментін жү ргізуді жоспарлау керек, оның кө мегімен қ ылмыскер пә терге есіктегі, қ абырғ адағ ы, тө бедегі тесіктер аркылы кіре алды ма жә не форточка, терезедегі торлар арқ ылы «ұ рланғ аи» заттарга ұ қ сас заттарды алып шығ ара ала ма деген мә селелерді шешуге болады.

Ұ рлық қ ылмыстарын тергеу барысында қ ылмыскерлерді жә не ұ рланғ ан заттарды анық тау ү шін жедел-анық тамалық жә не криминалистикалық тіркеулердің қ олданылу мү мкінділігін қ арастыру керек. Мысалы, егер қ олдың іздері табылса, оларды тіркеудегі қ олдың іздері бойынша тексеру (ішкі істер органдарының криминалистикалық бө лімшелерінде) жоспарлануы қ ажет. Бұ л сонымен қ атар, осы қ ылмыскерлердің бұ рын жасағ ан қ ылмыстарын ашуғ а мү мкіндік береді. Бір тұ лғ амен жасалынғ ан қ ылмыстар бойынша қ ылмыстык істерді бір ө ндіріске біріктіру олардың тезірек ашылуына жә не толық ақ парат алуғ а мү мкіндік туғ ызады. Егер «нө мерлі заттар» деп аталатын заттар (сағ ат, магнитофон, радиоқ абылдағ ыш, автокө лік қ ұ ралдары), бейнелену енерінің заттары, ә ртү рлі қ оллекция заттары ұ рланса, оларды сә йкесінше есепке алуды қ арастыру керек. Бұ л ұ рлық ты ашуды едэуір жең ілдетеді.Ұ рланғ ан заттарды ө ткізуі мү мкін жерлерді: ломбард, базар, ұ сталынғ ан заттар сататын орын, темір жол, автовокзалдар жә не басқ а да объектілер тексеруге қ ойылуы тиіс.

Сезіктілерді қ ала кө ліктерінде, парктерде, би аландарында, кинотеатрларда жә не басқ а да қ оғ амдық орындарда ұ стау шараларын жоспарлау кезінде қ оғ амдық мү мкіндіктерін осы мақ сатқ а қ алай тиімдірек қ олдануғ а болатыны ойластырылуы қ ажет.