Рлық істері бойынша жүргізетін тергеу әрекеттерінің тактикасы

Ұ рлық істері бойынша алғ ашқ ы тергеу ә рекеттері ретінде оқ иғ а болғ ан жерді қ арау, жә бірленушіден, ө з кө зімен кө рген куә лардан жауап алу, сезіктіні ұ стау жә не жауап алу, тінту ә рекеттері жү ргізіледі. Оқ иғ а болғ ан жерді карау -қ ажетті тергеу ә рекеті ретінде сапалық жағ ынан қ ылмыстың дұ рыс ашылуына ө з септігін тигізетін тергеу ә рекеті. Қ арауды жә бірленуші немесе материалды жауапты тү лғ аның қ атысуымен жү ргізген дұ рыс. Ал ұ рлық істері бойынша жү ргізілетін оқ иғ а болғ ан жерді қ арау тергеу ә рекетіне криминалист-маманның міндетті тү рде қ атыстырылуы қ ылмыс іздерінің жиі кездесіп анық талуымен байланысты.

Қ ылмыскерлерді жә не ұ рланғ ан заттарды ізін суытпай тұ рып тез арада табу ү шін іздестіру қ ызметіндегі иттерді қ олдану жақ сы нә тиже береді.

Техникалық қ ұ рал-жабдық тар мен ә дістердің кө мегімен жү ргізілген қ арау тергеу ә рекеті тергеуді жү ргізуші тұ лғ ағ а басқ а жолмен анық тауғ а мү мкін болмайтын дә лелдемелерді алуғ а жол береді.

Қ арау барысында:

• ұ рлық объектісі болып не табылады;

• ұ рлық орнына қ ылмыскер қ ай жақ тан кіріп, қ ай бағ ытта жасырынды;

• тауарлы-материалды қ ұ ндылық тар орналасқ ан жерге кіруде қ ылмыскер қ андай ә діс-тә сілдер мен техникалық қ ұ рал-жабдық тар қ олданғ ан;

• техникалық қ ұ ралдар ретінде қ андай саймандар мен қ ұ ралдар қ олданылғ ан;

• қ ылмыскер қ андай ә рекеттерді жә не қ андай кезектілікпен қ олданғ ан;

• ұ рлық жасауғ а қ анша адам қ атысқ ан;

• оқ иғ а болғ ан жерде қ ылмыскердің жә не оның ә рекеттерінің қ андай іздері қ алдырылғ ан жә не оның ү стінде қ ылмыс болғ ан жерден қ андай іздер (қ ылмыскердің ү стінде, киімінде, қ олданғ ан қ ұ ралдарында) қ алуы мү мкін;

табылғ ан іздер мен ө зге де заттай дә лелдемелерде қ ылмыскердің кә сіби дағ дысын, сыртқ ы бет-келбетін, тұ лғ асын, қ ылмыстық ә рекеттерді жасаудағ ы тә жірибесін анық тауғ а болатын белгілер бар ма;

•ұ рлық ты инсценировкалау белгілері жоқ па деген сұ рақ тарғ а жауап іздеу керек.

Қ арау кезінде ұ рланғ ан заттардың ү лгілері (паспорттың, аттестаттың, фабрикадан жабыстырылғ ан қ ағ азының (ярлық), буып-тү йген қ орабының) алынып, іске тіркелуі керек.

Ұ рлық істері бойынша қ арау кезінде алынатын мә н-жайларды бекіту, алу жә не қ олдану қ ылмыстық -процесуалдық заң дар талабына жә не криминалистиканың ережелеріне сә йкес жү зеге асырылады.

Жә бірленушіден жауап алу кезінде келесі мә селелер анық талады: қ ылмыс қ айда жә не қ ашан жасалғ аны, нақ ты не ұ рланғ аны, ұ рланган заттардың айрық ша белгілері қ андай; отбасының мү шелері жә не олардың ұ рлық болғ ан кезде қ айда болғ аны; ұ рлық кезінде пә тер жабық тұ рды ма (жабық тұ рса қ алай), кілттер қ айда тұ рды; олар тұ рғ ан жер туралы кім біледі, ү йде ешкімнің жоқ екенін кім біледі; ұ рланғ ан заттарғ а кім қ ызығ ушылық білдірді;

жә бірленушілер ұ рлық жасады деп кімді ойлайды. Жә бірленушіден жауап алу кезінде жоғ алғ ан заттарды отбасы мү шелерінің бірі немесе оның қ айда тү рғ анын білетін жә не пә терге кіре алатындардың біреуі алды ма деген негіз жоқ па екенін анық тау керек.

Мемлекеттік жә не қ оғ амдық мү лікті ұ рлау істері бойынша материалды жауапты тұ лғ алардан (дү кеннің, қ ойманың, базаның мең герушісі, сатушылар), сонымен қ атар ұ рлық жасалынғ ан объектіні кү зеткен адамдардан жауап алынады. Материалды жауапты тү лғ алардан ұ рлық болғ аны кашан анық талды, оны кім жә не қ алай анық тағ аны; нақ ты қ андай қ ү.ндылық тар ұ рланғ ан, олардың қ ұ ны жә не ерекше белгілері; қ ұ ндылық тар қ ай жерде сакталынғ ан жә не оның орналасқ ан жері туралы кім білгені; объект кү зетілді ме, егер кү зетілсе калай; полиция келгенге дейін объектіге ө згерістер енгізілген жоқ па; объектіні сү растырғ ан немесе ұ рлық болғ анғ а дейін, ұ рлық болғ ан кезде жанында адамдардың болғ ан-болмағ анын; жұ мыс тә ртібі жә не одан ауыткушылық -тардың болғ анын; бұ рын ұ рлық немесе ұ рлық ка оқ талу болғ ан-болмағ аны анық талып сұ ралады. Ә кімшілік ө кілдерінен жә не материалды жауапты тү лғ алардан, сонымен қ атар, қ айта есептеу қ ашан жү ргізілді жә не оның нә тижесі қ андай болғ ан; қ айта есептеу актілерінің қ айда екендігі; ұ рланғ ан заттар қ ашан қ абылданды жә не қ ай жерде тұ рғ андыгы; ұ рлық қ ай уақ ытта жә не не себептен анық талмағ андығ ы анық талады. Барлық осы мә ліметтер тінту жә не басқ а да тергеу ә рекеттері кезінде қ олданылуы мү мкін. Кү зетшілерден олар қ орғ айтын объектіден кеткен жоқ па (кеткен болса қ анша, уақ ыт бойы болмағ андары); объектінің жанында сезікті адамдарды байқ ағ ан жоқ па; қ ылмыскердің кіргенін жә не ұ рлық тың жасалганын кө рсетеіін ө зге бір дыбыстарды естіген-естімегені сұ растырылады.

Ұ рлық ты ез кө зімен кө ргендерден ө здері куә болғ ан мә н-жайлар жә не ұ рлық ты ашу ү шін маң ызы бар мә н-жайлар бойынша жауап алынады. Ә сіресе, сезіктінің кө зге тү сетін белгілерін жә не олардың болуы мү мкін жерлерін анық тауғ а ерекше кең іл бө лінеді. Ұ рланғ ан заттарды сатып алушылардан қ ай кезде жә не қ андай жағ дайларда келісім жү ргізілгендігі, ұ рланғ ан заттарды сатқ ан тү лғ алардың ерекше белгілері туралы, олардың болуы мү мкін жерлері туралы жауап алынады.

Сезіктілерді анық тағ ан жә не ұ стағ ан жағ дайда бірден жеке тінту жү ргізіледі. сонымен қ атар, тұ рғ ылық ты жә не жұ мыс орны бойынша тінту жү ргізіледі. Оның мақ саты - ұ рланғ ан заттарды, бұ зу қ ұ ралдарын жә не ұ рлық жасауды жең ілдететін қ ұ рал-жабдық тарды; ұ рлық ты жасағ анын кө рсететін қ ұ жаттарды (тауарғ а жабыстырылатын қ ағ азды, этикеткаларын, паспорттарын) немесе оларды комиссиялық дү кенге тапсырғ андығ ын кө рсететін қ ұ жаттарды (квитанция) табу. Тінту кезінде басқ а ұ рлық тың жасалғ анын кө рсететін заттар мен кркаттар алынады. Қ ылмыскерді іздеу жә не оның басқ а жасағ ан ұ рлық тарын ашу ү шін оның жү рген жері туралы айғ ақ беретін қ ұ жаттардың (хат, телеграмма, бандеролдер, тапсырыс жә не қ ұ нды хаттардың квитанциясы) маң ызы зор. Бұ лардың барлығ ын алып, қ ылмыстық іс материалдарына тіркеу керек.

Сезіктіні тінткен кезде басқ а ұ рлық жасау кезінде ұ рланғ ан заттардың ерекше белгілері туралы мә ліметтерді білген жө н, себебі олар тінтілуші адамнан табылуы мү мкін.

Сезіктіден жауап алу ол ұ сталғ аннан кейін жә не ұ стау негізін тексеретін жә не ұ рлық қ а қ атыстылығ ын кө рсететін жағ дайларды анық тауғ а мү мкіндік беретін тінту ә рекеттерінен кейін жү ргізіледі. Шынайы кө рсетпелер алынғ ан жағ дайда тергеуші мойындалғ ан фактілер мен жағ дайлардың шынайылығ ын нақ тылайтын мә н-жайларғ а кө ң іл бө луі қ ажет. Ұ сталғ ан адам оларды басқ а қ ылмыстарғ а қ атысу фактісін жасыру мақ сатында мойындауы мү мкін.Егер сезікті ө зінің ұ рлық қ а қ атыстылығ ын мойындамаса, онда одан ұ рлық жасалғ ан уақ ытта қ айда болғ андығ ы, оғ ан тиесілі емес заттар қ айдан келгендігі, ол ө зінің осы қ ылмысқ а қ атыстылығ ын кө рсететін дә лелдемелерді қ алай тү сіндіретіндігі анық талады. Сезіктіні ұ рлық ү стінде ұ стағ ан кезде жауап алу одан ұ рланғ ан заттардың одан табылғ андығ ының фактісі маң ызыдылығ ы жойылмайтындай етіп жү ргізілуі керек. Егер сезікті Бұ л заттарды тауып алдым, жалақ ы ретінде тө ленді, сыйлық ретінде алдым жә не т.б. деп айтса, оның кө рсетпелері мұ қ ият тексеріледі, ал нә тижелері кейін сезіктіні қ ылмыс жасағ анында ә шкерелеу ү шін қ олданылады.

Кейбір тергеу ситуацияларында ұ рлық істері бойынша алғ ашқ ы тергеу ә рекеті ретінде тану ү шін кө рсету жү ргізіледі. Мұ ндай жағ дай сезіктіні қ ылмыс ү стінде немесе ұ рлық жасағ аннан кейін бірден ұ стағ анда болуы мү мкін. Тану ү шін осы қ ылмыс бойынша сезікті деп танылғ ан адам немесе одан табылғ ан затгар мен қ ұ ндылық тар кө рсетілуі мү мкін. Тану ү шін керсетудің мақ саты - ұ рлық гы осы тү лғ а жасады ма, ұ сталғ ан адамда табылғ ан заттар белгілі адамнан немесе белгілі бір объектіден ұ рланды ма, осы сұ рақ тарды анық тау болып табылады. Танушылар ретінде жә бірленуші жә не куә лар қ атыстырылады.Ұ рлық істері бойынша кейінгі тергеу ә рекеттеріне айыпталушыдан жауап алу. беттестіру, тергеу эксперименті, тану ү шін кө рсету, сараптама тагайындау жә не жү ргізу. айғ актарды оқ иғ а болғ ан жерде тексеру мен нақ тылау жатады.

Ұ рлық істері бойынша айыпталушыдан жауап алу кезінде қ олданылатын тактикалық ә діс-тә сілдер сезіктіден жауап алу кезіндегі тактикалық ә дістермен бірдей болып келеді. Айып тағ у кезінде тергеу жү ргізушіде айыпталушының қ ылмысқ а кінә лілігін дә лелдейтін дә лелдемелердің кажетті кө лемі жиналады. Бұ лардың ә рқ айсысын дұ рыс қ олдану, жауап алынушығ а тергеу процесінде алынғ ан заттай дә лелдемелер мен қ ұ жаттарды ұ сынудың ойластырылғ ан тактикасы айыпталушыдан шынайы жауап алуғ а жә не іс бойынша объективті шындық қ а жетуге кө мектеседі. Сондық тан айыпталушыдан жауап алу алдын ала жасалынғ ан жоспар бойынша жү ргізілуі қ ажет. Жоспарда анық талуғ а тиіс сұ рақ тар, олардың дұ рыс қ ойылуы жә не тә ртібі кө рсетіледі. Жауап алу кезінде тергеушідегі бар дә лелдемелерді қ олданудың тактикалық ә дістері мен тә сілдеріне кө п кө ң іл бө лінуі керек.

Беттестіру айыпталушының, жә бірленушінің, куә гердің кө рсетпелерінде қ арама-қ айшылық тар болғ ан жағ дайда жә не оларды жою қ ажеттілігі туындағ анда жү ргізіледі. Ұ рлық істері бойынша жү ргізілетін беттестірудің тактикалық ә дістері мен тә сілдері басқ а қ ылмыстық істер бойынша қ олданылатын тактикалық ә діс-тә сілдерге ұ қ сас. Тергеу эксперименті инсценировкаланғ ан ұ рлық ты ашу мақ сатында, сонымен қ атар, куә лардың кө рсетпелерінің дұ рыстығ ын тексеру мен нақ тылау ү шін жү ргізіледі. Ұ рлық істері бойынша эксперимент есту, кө ру жә не істегі ө зге де жағ дайларды анық тау ү шін жү ргізіледі.

Қ арастырылып отырғ ан қ ылмыстық істер бойынша сараптаманың мынандай тү рлері жү ргізілуі мү мкін: трасологиялық - табылғ ан іздер бойынша бұ зудың ә дісін анық тау мақ сатымен, қ олданылғ ан техникалық қ ұ ралдардың тү рін анық тау ү шін, ұ рлық кезінде қ олданылғ ан кө ліктің, аяқ киімнің іздері бойынша идентификация жү ргізу ү шін; дактилоскопиялық - оқ иғ а болғ ан жерде табылғ ан алақ ан жә не саусақ іздерін оларды қ алдырғ ан тұ лғ алармен идентификациялау мақ сатымен; қ олжазбатану - жазба қ ұ жаттарды зерттеу ү шін. Аталғ андардан басқ а тауартану сараптамасы - сезіктіден табылғ ан заттар мен ұ рланғ ан заттардың бір топқ а жататындығ ын, сонымен қ атар, тауардың сортын, бағ асын, артикулын анық тау туралы сұ рақ тарды шешу ү шін. Заттай дә лелдемелердің сот-медициналық сараптамасы оқ иғ а болғ ан жерде қ алдырылғ ан қ ан, сілекей іздері бойынша қ ылмыскерді анық тау мақ сатында тағ айындалады. Бұ л категория істері бойынша материал мен заттарды зерттеу сараптамасы заттардың химиялық қ ұ рамы бойынша олардың бір топтылығ ын, сонымен қ атар, арнайы химиялық заттарды, соның ішінде люминофорларды анық тау ү шін тағ айындалуы мү мкін.

Тергеудің алғ ашқ ы кезең інде тергеу ә рекеттерімен қ атар басқ а ұ.йымдастырушылық тә ртіптегі шаралар жү ргізіледі. Олардың ішінде ұ рлық істерін тергеу кезінде инвентаризация мен ревизия (аудит) ерекше орын алады. Инвентаризацияны жү ргізудің мақ саты - объектіде қ алғ ан материалдық қ ұ ндылық тардың барлығ ын бекітіп, оларды мү дделі тү лғ алфдың жоғ алтып, жойып жіберуіне жол бермеу. Ревизияның кө мегімен тауар-материалды қ ұ ндылық тардың жеткіліксіздігінің фактісі, есептеу жә не есеп беру тә ртібінің бұ зылғ андығ ы, мемлекеттік жә не қ оғ амдық мү лікті сақ тау мен пайдаланудың ережелерінен тыс кетулері анық талады.

Инвентаризация мен ревизия (аудит) анық тама жү ргізуші орган мен тергеушінің жазба талабы бойынша осы ұ йымның басшысымен тағ айындалады.