Тиісті жеке биліктік акт қабылдаумен байланысты.

Ық қ олдану актісі – қ ұ зіретті субъектінің қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттердің бар-жоқ тығ ын жә не тиісті норманың негізінде олардың мө лшерін анық тау мақ сатымен жасалатын мемлекеттік-ө кілді жеке анық талғ ан акт.

Қ ұ қ ық қ олдану актісі:

- нормативті акті негізінде қ олданылады;

- нормативті актіде мазмұ ндалғ ан қ ұ қ ық нормаларын нақ ты жағ дайларғ а, қ атынастарғ а қ атысты нақ тыландырады;

- жекеленген (индивидуалды-анық талғ ан) сипаты бар;

- қ ұ қ ық нысаны болып табылмайды жә не бір мә рте қ олдануғ а ғ ана арналғ ан;

Тиісті қ оғ амдық қ атынастардың пайда болуына, ө згеруіне немесе тоқ татылуына негіз болатын заң дық факт қ ызметін атқ арады.

Қ ұ қ ық тың мақ саты адамдардың ө мірлік қ ажеттіліктерін қ анағ аттандырумен анық талады. Сондық тан да мемлекеттік ерікті қ ұ қ ық ты іске асыру субъектілерінің еркімен сә йкестендірудің мә н-мағ ынасы ө те зор.

.

Ық нормасын талқ ылау

Қ ұ қ ық нормаларын талқ ылау – қ ұ қ ық актілерінде орын алатын қ ұ қ ық нормаларының мазмұ нын ұ ғ ыну жә не тү сіндіру. Талқ ылау барысында нормативті нұ сқ аудың мазмұ ны, олардың ә леуметтік бағ ытталғ андығ ы, қ ұ қ ық тық реттеу жү йесіндегі ролі мә селелері шешіледі. Талқ ылау заң дық нормалардың абстрактілігіне, арнаулы терминологияғ а, қ ұ қ ық шығ армашылық ә рекеттің ақ аулығ ына байланысты қ ажет. Қ ұ қ ық тық нормаларды талқ ылау ә рекетінің мақ саты заң дық нұ сқ ауларды біртектес дұ рыс тү сінуді жә не оларды орынды қ олдануды қ амтамасыз ету болып табылады.

Талқ ылаудың екі жағ ы танылғ ан:

- мазмұ нын субъектінің ө зінің ұ ғ ынуы;

- ө згелерге тү сіндіруі.

Ішкі интеллектуалды процесс ретіндегі норма талаптарын ұ ғ ыну мен қ ұ қ ық мазмұ ны туралы ө зіндік тұ жырымдарын қ ұ қ ық тық актіні қ алай тү сіну қ ажеттігін кө рсету мақ сатында сыртқ а шығ ару қ ұ қ ық ты талқ ылау ұ ғ ымына бірігеді.

Қ ұ қ ық ты талқ ылау мә селелері қ ұ қ ық қ олдану мен қ ұ қ ық ты жү зеге асыру кө лемінен асып кетуде. Себебі, ол мемлекеттік-қ ұ қ ық тық ө мірді ғ ылыми жә не кә дуілгі тану процессінде дербес мағ ынағ а ие. Сондай-ақ, қ олданыстағ ы қ ұ қ ық тың мазмұ ны туралы нақ ты тү сініктің болуы қ ұ қ ық шығ армашылық ә рекетінің барысында да аса қ ажет. Онсыз жаң а қ ұ қ ық тық акт қ абылдау немесе бар актілерді жү йелендіру мү мкіндігі болмай қ алады.

Талқ ылау объектісі болып заң дар жә не заң ғ а бағ ынышты актілер саналады. Оларда бекітілген нормалар ғ ана емес, актілердің преамбуласы да, ө зге де бекітілген ережелері маң ызды болып табылады.

Талқ ылау пә ні заң да кө рініс тапқ ан заң шығ арушының тарихи еркі танылады. Заң ды қ олддану уақ ытындағ ы заң шығ арушының да еркі ескеріледі, себебі талқ ыланғ ан актілерден кейінгі шығ арылғ ан қ ұ жаттарда алдың ғ ы актінің мазмұ ны тікелей немесе жанама тү рде бұ зылуы мү мкін. Ә рине, бұ ндай жағ дай заң дылық тың қ атаң режимі сақ талғ ан жә не қ ұ қ ық тық тә ртіп орнатылғ ан жағ дайда орын алуы тіпті де мү мкін емес.

Талқ ылау субъектілері деп қ ұ қ ық нормасының мазмұ нын тү сіндіруге заң мен, арнаулы қ ұ зіретті органдардың ө кілеттілігімен рұ қ сат етілген қ ұ қ ық субъектілерін айтамыз. Қ ұ қ ық ты талқ ылаудың тү рлеріне байланысты талқ ылау субъектілері де ә ртү рлі болады. Кә дімгі талқ ылау субъектісі ретінде кез келген адам танылатын болса, кә сіби талқ ылаудың субъектілер заң мамандары болып табылады. Ал, ресми талқ ылау қ ұ қ ығ ы Қ азақ стан Республикасының Конституциясына сә йкес Конституциялық Кең ес пен Жоғ арғ ы Сот Кең есіне берілген. Конституциялық Кең ес Парламент қ абылдағ ан заң дарды, халық аралық шарттарды бекіткенге дейін Конституцияғ а сә йкестігін қ арайтын, дау туғ ан жағ дайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын ө ткізудің жә не республикалық референдум ө ткізудің дұ рыстығ ы туралы мә селені шешетін, Конституция нормаларына ресми тү сіндірме беретін арнаулы мемлекеттік орган болып табылады. Жоғ арғ ы Сот Кең есі соттардың қ арауындағ ы істерге байланысты талқ ылау жасауғ а қ ұ қ ылы.

Талқ ылау субъектілеріне байланысты екі топқ а жіктеледі: ресми жә не биресми. Ресми талқ ылау – қ ұ қ ық нормаларының мазмұ нын арнаулы заң дық нә тиже туғ ызатын актілерде арнаулы мемлекеттік органдардың тү сіндіруі. Ресми талқ ылау нормативті жә не казуалды болып бө лінеді. Нормативті тү сіндіру біртектес барлық істерді шешу барысында міндетті болатын, жалпы сипаттағ ы тү сіндірме. Оның ө зі екіге бө лінеді: аутентикалық жә не легалдық. Аутентикалық талқ ылау деп нормативті актілерді қ абылдағ ан органның ө зінің тү сіндірме беруін айтамыз. Легалдық талқ ылау - басқ а органдар қ абылдағ ан қ ұ қ ық тық актілерді заң мен рұ қ сат етілген, соғ ан ө кілетті мемлекет органдарының талқ ылауы. Казуалды тү сіндіру нақ ты істі қ арау кезінде міндетті болатын тү сіндірме. Қ азақ стан Республикасында заң актілерін талқ ылау қ ұ қ ығ ы Қ азақ стан Республикасының Конституциялық Кең есіне жә не сот органдарына берілген.

Биресми талқ ылау деп заң ды міндеттілік кү ші болмайтын, талдау терең дігімен, сенімділігімен жә не негізделгендігімен сипатталатын қ ұ қ ық нормаларын талқ ылаудың бір тү рін айтамыз.Ол ү шке бө лінеді: доктриналды, кә сіби жә не кә дімгі талқ ылау. Кә дімгі талқ ылау – қ ұ қ ық тық нормаларды ә рбір жеке азаматтың ө зінің білім дең гейіне жә не жеке сенімдеріне сә йкес тү сіндіруі.

Кә сіби талқ ылау деп қ ұ қ ық тық арнаулы білімі бар мамандардың ө з қ ызметін жү зеге асыру барысында беретін қ ұ қ ық нормаларына тү сіндірмесін айтамыз. Доктриналды талқ ылау – монографияларда, ғ ылыми ең бектерде жә не тағ ы басқ а қ ұ қ ық нормаларын ғ ылыми саралау кезінде жү ргізілетін талқ ылау.

Талқ ылау тә сілдері қ ұ қ ық тық актілерді талдау ә дістерінің салыстырмалы ерекшеленген жиынтығ ы. Оның мынандай тү рлері бар:

-грамматикалық (тіл заң дылық тары, грамматика ережелері, орфография кө мегімен талқ ылау);

-логикалық (логика заң дылық тары мен ережелері кө мегімен талқ ылау);

-жү йелік (қ ұ қ ық нормасының ө зге нормалармен жү йелік байланысын анық тай отырып, оның нақ ты орнын ескере отырып шешу);

-арнаулы заң дық (заң намада қ олданылатын заң дық терминдердің мазмұ нын ашу арқ ылы талқ ылау);

-тарихи-саяси (нақ ты қ ұ қ ық тық норманы қ абылдаудың саяси жә не нақ ты тарихи астарын анық тай отырып тү сіндіру).

Ық тағ ы ақ аулық – жалпы алғ анда қ ұ қ ық тық реттеу аймағ ына жататын белгілі бір қ оғ амдық қ атынастардың нақ ты қ ұ қ ық тық нормалармен реттелінбеген жағ дайлары. Ақ аулық тың екі шартын ескерген жө н: 1) фактілі жағ дайлар қ ұ қ ық тық реттеу аймағ ында болуғ а тиісті; 2) нақ ты фактілі жағ дайларды реттейтін қ ұ қ ық нормасының болмауы шарт.

Ақ аулық тың ү ш тү рі туралы айтуғ а болады:

- позитивті қ ұ қ ық тағ ы ақ аулық – ол не заң ның, не заң ғ а бағ ынышты актілердің, тіпті ә дет-ғ ұ рыптың да, прецеденттің де болмауын білдіреді;

- нормативті-қ ұ қ ық тық реттеудегі ақ аулық – заң нормалары мен заң ғ а бағ ынышты акт нормаларының болмауын білдіреді.

- заң намадағ ы ақ аулық – заң ның болмауын кө рсетеді.

Қ ұ қ ық та ақ аулық тың болуының ә ртү рлі объективті жә не субъективті шарттары болады. Олар дер кезінде анық талынып, заң дық жолмен тойтарылуы керек. Қ ұ қ ық тағ ы ақ аулық ты жоюдың басты жолы қ ұ қ ық шығ армашылық процессінің кө мегімен жаң а қ ұ қ ық нормасын қ абылдау болып табылады. Ақ аулық тың орнын толтыру қ ұ қ ық қ олдану процессінің кө мегімен, қ ұ қ ық ұ қ састығ ы мен заң ұ қ састығ ын қ олдану жолымен жү зеге асырылады.

Заң ұ қ састығ ы нақ ты заң дық істі дә л осы қ оғ амдық қ атынасқ а емес, бірақ ұ қ сас қ оғ амдық қ атынастарғ а арналғ ан нормаларғ а сү йене отырып шешуді айтамыз.

Қ ұ қ ық ұ қ састығ ы деп нақ ты заң дық істі қ ұ қ ық тық жалпы қ ағ идалары мен мағ ынасына сү йене отырып шешуді айтамыз. Ақ аулық тың орнын толтырудың бұ л ә дісін ұ қ сас жағ дайды реттейтін нақ ты норма болмағ ан жағ дайда ғ ана қ олдануғ а болады. Бұ ндай қ олдану барысында конституцияларда бекітілетін ә ділеттілік, заң мен сот алдындағ ы тең дік тә різдес қ ұ қ ық тың жалпы қ ағ идаларының маң ызы ерекше. Сондық тан да, қ ұ қ ық қ олданушы басым тү рде ө зінің қ ұ қ ық тық санасына сү йене отырып жә не істі дә лелдей отырып, нақ ты конституциялық нормаларғ а сү йенуі мү мкін.