Контрагентке құндылықтарды пайдалану құқығына кедергі келтірмеу.

Субъективті қ ұ қ ық пен заң ды міндеттер арасындағ ы айырмашылық тар:

1) егер субъективті қ ұ қ ық ө з мү ддесін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталса, заң ды міндет ө згенің мү ддесін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан;

2) субъективті қ ұ қ ық мү мкін болатын ә рекет мө лшері болса, заң ды міндет тиісті ә рекет мө лшерін кө рсетеді.

Қ ұ қ ық тық қ атынас субъектілері қ ұ қ ық тарғ а жә не айқ ындалғ ан міндеттерге ие болатын қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысушылар. Қ ұ қ ық тық қ атынас субъектілері ө зінің қ ұ қ ық, ә рекет қ абілеттілігін пайдаланғ ан қ ұ қ ық субъектісі. Қ ұ қ ық субъектісі деп заң дық нормалар негізінде жеке қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а тү сетін, жеке қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттерге ие болатын жеке тұ лғ алар мен заң ды тұ лғ аларды айтамыз. Қ ұ қ ық тық қ атынас субъектілері екі топқ а жіктеледі: жеке жә не ұ жымдық.

Жеке субъектілерге мыналар жатады:

- азаматтар;

- екі азаматтылығ ы бар адамдар;

- азаматтығ ы жоқ адамдар;

- шет ел азаматтары.

¦жымдық субъектілерге мыналар жатады:

- мемлекет;

- мемлекеттік ұ йымдар;

- мемлекеттік емес ұ йымдар.

Жеке қ ұ қ ық тық қ атынастар аймағ ындағ ы ұ жымдық субъектілер заң ды тұ лғ а белгісіне ие. Заң ды ұ йым - меншік, шаруашылық жү ргізу немесе жедел басқ ару қ ұ қ ығ ындағ ы оқ шау мү лкі бар жә не сол мү лкімен ө з міндеттемелері бойынша жауап беретін, ө з атынан мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болып, оларды жү зеге асыра алатын, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатын ұ йым.

Қ ұ қ ық тық қ атынас субъектілері мә селесін кө тергенде қ ұ қ ық қ абілеттілік жә не ә рекет қ абілеттілік туралы ерекше тоқ талу қ ажет. Қ ұ қ ық қ абілеттілік – азаматтық қ ұ қ ық қ а ие болып, міндет атқ ару қ абілеті. Қ ұ қ ық қ абілеттілік адамғ а тумысынан беріледі, ө лгенде жойылады. Кейбір жағ дайда анасының қ ұ рсағ ындағ ы тіршілік белгісін берген балалардың да қ ұ қ ық қ а қ абілеттілігі танылады. Мысалы, мұ рагерлік қ ұ қ ық та.

Ә рекет қ абілеттілік қ ұ қ ық субъектілерінің ө з ә рекетімен қ ұ қ ық тарғ а ие болуғ а жә не оны жү зеге асыруғ а, ө зі ү шін міндеттер жасап, оларды орындауғ а қ абілеттілігі. Ә рекет қ абілеттілік субъектінің психикалық жә не жастық қ асиеттеріне байланысты. Қ азақ стан Республикасында толық ә рекет қ абілеттілік 18 жастан бастап танылады. Ә рекет қ абілеттіліктің бірнеше тү рі кездеседі:

-толық ә рекет қ абілеттілік (18 жастан басталады);

-жартылай ә рекет қ абілеттілік (14 пен 18 жас аралығ ында);

-шектелген ә рекет қ абілеттілік (ішімдікке немесе нашақ орлық қ а салынуына байланысты ө зін немесе отбасын ауыр материалдық жағ дайғ а ә келетін болса, жақ ын туыстарының ө тінішімен немесе прокурордың талабымен 18 асқ ан азамат сот арқ ылы ә рекет қ абілеттілігі шектеледі);

-ә рекет қ абілеттілігінің болмауы.

Жү йке ауруларымен ауруына байланысты кә мелетке толғ ан субъект ө з ә рекетіне жауап бере алмайтын жағ дайда болса, сот органының шешімімен ә рекет қ абілетсіз деп танылады.

Қ азіргі кезде азаматтық қ ұ қ ық та 16 толғ ан жасө спірімдер ең бек шарты бойынша ең бек ететін болса немесе ата-анасының немесе қ амқ оршыларының келісімімен кә сіпкерлік қ ызметпен айналысатын болса, толық ә рекет қ абілетті деп сот арқ ылы тануғ а рұ қ сат етіледі.

Қ ұ қ ық субъектілік – мемлекетпен танылғ ан қ ұ қ ық, қ ұ қ ық тық қ атынас субъектісі болу қ абілеті (қ ұ қ ық қ абілеттілік пен ә рекет қ абілеттіліктің бірлігі). ¦жымдық субъектілер қ ұ қ ық субъектілікке ие болады.

Қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі деп қ ұ қ ық тық қ атынасқ а тү суші субъектінің жеке қ ұ қ ық тары мен заң ды міндеттерін жү зеге асыру арқ ылы ө з қ ажеттіліктерін (рухани, мү ліктік, ә леуметтік игіліктер) мү дделерін қ анағ аттандыруын айтамыз.

Қ ұ қ ық тық қ атынастың пә ні деп материалдық немесе рухани қ ұ ндылық тарды, сондай-ақ қ ұ қ ық тық қ атынастың пайда болуына себеп болатын адам ә рекетін айтамыз.

Объектіні тү сінудің екі тү рлі жағ ы танылғ ан:

- қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі болып тек адам ә рекеті танылады;

- қ ұ қ ық тық қ атынастың объектілері сан қ ырлы.

Олардың қ атарына:

1 ) материалдық қ ұ ндылық тар (мү лік, зат, қ ұ ндылық тар);

2) материалдық емес қ ұ ндылық тар (адам ө мірі, денсаулығ ы, намысы, ар-ұ яты);

3) рухани шығ армашылық туындылары (ә дебиет, ө нер, музыка, ғ ылым, т.б.);

4) қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысушылардың ә рекетінің нә тижесі;

5) бағ алы қ ағ аздар мен қ ұ жаттар жатқ ызылады.

Қ ұ қ ық тық қ атынастар ә р тү рлі негіздер бойынша топтастырылады. Қ ұ қ ық тық реттеу пә ніне байланысты қ ұ қ ық тық қ атынастар конституциялық қ ұ қ ық тық қ атынастар, азаматтық қ ұ қ ық тық қ атынастар, қ ылмыстық қ ұ қ ық тық қ атынастар, экологиялық қ ұ қ ық тық қ атынастар, ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастар, ең бектік қ ұ қ ық тық қ атынастар жә не т.б. болып бө лінеді.

Сипатына байланысты материалдық жә не процессуалдық болып бө лінеді. Функционалдық роліне байланысты реттеуші (қ ұ қ ық нормасы немесе шарт негізінде пайда болады) жә не қ орғ аушы (мемлекеттік мә жбү р ету мен заң ды жауапкершілікті жү зеге асырумен байланысты) болып екіге бө лінеді.

Заң ды міндеттерінің табиғ атына байланысты қ ұ қ ық тық қ атынастар белсенді жә не бә сең болып жіктеледі.

Қ атысушыларының қ ұ рамына байланысты қ ұ қ ық тық қ атынастар қ арапайым жә не кү рделі болып ажыратылады. Қ арапайым қ ұ қ ық тық қ атынас екі субъектінің арасында жү зеге асады. Мысалы, сатып алу - сату шарты. Ал кү рделі қ ұ қ ық тық қ атынастар бірнеше субъектінің арасында жү зеге асады. Мысалы, қ ылмыстық жазаны ө теу.

Ық тық қ атынастар ә рекет ету мерзіміне байланысты қ ысқ а мерзімді (айырбас) жә не ұ зақ мерзімді (азаматтық) болып бө лінеді.

Жақ тардың анық талу дә режесіне байланысты салыстырмалы, абсолютті жә не жалпы қ ұ қ ық тық қ атынастар болып айырылады.

Салыстырмалы қ ұ қ ық тық қ атынас деп екі тарап та дербес жә не нақ ты анық талғ ан жә не бір-біріне қ атысты қ ұ қ ық тар мен міндеттердің иесі болып табылатын қ ұ қ ық тық қ атынастың бір тү рін айтамыз. Абсолютті қ ұ қ ық тық қ атынас деп субъективті қ ұ қ ық иесі ғ ана нақ ты анық талғ ан, ө зге субъектілердің барлығ ына оның субъективті қ ұ қ ығ ын бұ збау міндеті жү ктелген қ ұ қ ық тық қ атынастың тү рін айтамыз.

Жалпы қ ұ қ ық тық қ атынастар жеке тұ лғ а мен мемлекет арасындағ ы қ ұ қ ық тық қ атынасты туындататын заң дардан бастау алатын қ атынастың бір тү рі. Нақ ты қ ұ қ ық тық қ атынастар нақ ты заң дық фактінің негізіндн пайда болатын жеке тұ лғ алардың ө зара немесе белгілі бір ұ йыммен, мекемемен қ арым қ атынасын реттейтін қ ұ қ ық тық қ атынастың бір тү рі.

Заң ды факт деп қ ұ қ ық нормасы қ ұ қ ық тық қ атынастардың пайда болуын, ө згеруін немесе тоқ татылуын байланыстыратын ө мірлік нақ ты мә н-жайларды айтамыз. Заң ды фактілер қ ұ қ ық тық қ атынастардың алғ ы шарты болып табылады. Олардың моделі заң дық норманың гипотезасында тіркеледі. Заң ды фактілерді де ә р тү рлі негізде жіктеуге болады.

Туындайтын нә тижелерінің сипатына байланысты:

- қ ұ қ ық қ алыптастырушы;

- қ ұ қ ық ө згертуші;