Екпе дақылдардың ботаникалық, биологиялық топталуы

Ө сімдік шаруашылығ ы ғ ылымның мақ саты екпе ө сімдіктер олардың биологиялық, ботаникалық ерекшеліктері, баптау кү тіп-ө сіру жайлы кең тү сінік беру. Тұ рақ ты жә не сапалы ө нім алудың тиімді жолдарын ұ сыну. Ө сімдік шаруашылығ ында – топырақ тану, ө сімдік физиологиясы, агрохимия, егіншілік физика-химия, т.б. сабақ тас ғ ылымдарының жетістіктері кең інен пайдаланылады. Ө сімдік шаруашылығ ының биологиялық негіздері:

1. Екпе ө сімдіктерінің ө сіп-ө нуі ерекшелігі, олардың ө сетін орталардың жағ дайларына қ ойылатын талаптар;

2. Ө сімдік ө сетін ортаның жағ дайын жақ сы білу жә не оны қ ажетті бағ ытта ө згерту;

3. Ө сімдік тұ қ ым шаруашылығ ының ерекшелігін білу, агротехникалық шараларын жү ргізу, сияқ ты 3 тү рге бө лінеді.

Ө сімдік биологиясын білмейінше, дұ рыс агротехникалық ә дістерді пайдалану мү мкін емес. Ө сімдік шаруашылығ ының дамуына А.Болотов, К.Тимирязов, И.Стебут, Д.Прянишников, Н.Вавилов сияқ ты ірі ғ алымдардың қ осқ ан ү лесі зор.

Ө сімдік шаруашылығ ының кө птеген жеке салаларының ө ркендеуіне елеулі ү лес қ осқ ан ғ алымдар:

С.Клужинский – дә нді бұ ршақ дақ ылдары.

И. Якушин – дә нді дақ ылдар, картоп, қ ант қ ызылшасы.

Н.Кулешов – жү гері, бидай

А.Насотовский – бидай

В. Харченко – мал азық тық тамыр жемістері

Н.Майсурян – бө рі бұ ршақ

Ө сімдік шаруашылығ ының ө ркендеуіне екпе дақ ылдар селекциясы жетістіктерінің ә сері мол болады. – П.Лукьяненко, В.Пустовойт, В.Ремесло, В.Юрьев, Ф.Кириченко, В. Мамонтова, т.б атақ ты селекционерлер кө птеген дақ ылдардың селекциясын дамытуда айтарлық тай ү лес қ осты.

Н.И.Вавилов негізін қ алағ ан Бү кілодақ тық ө сімдік шаруашылығ ы ғ ылими-зерттеу институтының (ВИР) егін шаруашылығ ының дамуына қ осқ ан ү лесі зор.

Оң тү стік шығ ыстағ ы қ ұ рғ ақ шылық аймақ тардың егіншілігін атақ ты ғ алым Н.М.Тулайков зерттеген. Ол тың жә не тың айғ ан жерлерді игерудің бас насихатшысы болып, Еділ ө ң ірінде қ ұ рғ ақ шылық жағ дайда егіншілікті дамытудың негізін қ алады. Ө сімдік шаруашылық дамуындағ ы қ азіргі кездегі ғ ылыми бағ ыты ө німнің кү ні бұ рын болжануымен жоспарланып, прогрммалануы. Ө сімдік шаруашылығ ының негізгі объектісі екпе дақ ылдары мен ө сімдіктер оның негізгі мақ саты - ө німнің қ алыптасу заң дылығ ын зерттеп, ө німділікті арттыру жолдарын кө рсету. Ө сімдік шаруашылығ ын тексеру негізінде далалық -лабораториялық жә не вегетациялық зерттеу ә дістері жатады. Осы тә сілдерді пайдалану арқ ылы алынғ ан нә тижелер ә р аймақ тың егін шаруашылығ ының негізі болып табылады. Н.М.Тулайковтың тұ жырымы бойынша ө сімдік тіршілік жасына қ арай 3 кезең ге бө лінеді. 1. Жастық 2. Кемеліне келген 3. Қ артаю кезең і

Осы кезең нің ұ зақ тығ ы ә ртү рлі дақ ылдардың ө зіне тә н ерекшелігіне, қ оршап тұ рғ ан ортасына тікелей байланысты. Ә р дақ ылдың ө ніп-ө суі онтегенезін жақ сы білген жағ дайда егіншілікте дақ ылдарғ а биологиялық бақ ылаулар жү ргізу арқ ылы, керекті агротехникалық шараларды мезгілінде қ олданып, қ ажетті жағ дай жасап, жоғ ары ө нім алуды қ амтамасыз етуге болады. Белгілі бір ауыл шаруашылығ ы ө ндірісі жағ дайында сорттарғ а жә не агротехника жү йелеріне жан-жақ ты бағ а беретін, басты зерттеу тә сілдері қ орытындыларының дұ рыстығ ын анық тайтын ө ндірістік тә жірибелер болып саналады. Зерттеуші П.Подгорный екпе дақ ылдарды ботаникалық, биологиялық ө сіп-ө ну ерекшелігіне қ арап.

1. Астық дақ ылдар;

2. Техникалық дақ ылдар;

3. Жем-шө пті дақ ылдар;

4. Бақ ша дақ ылдары сияқ ты 4 топқ а бө лінеді.

Тимирязев атындағ ы (ТСХА) Ауылшаруашылық академиясының ғ алымдары дақ ылдарды алынғ аннан басты ө німіне жә не биологиялық ерекшелігіне қ арап тө мендегідей бө лді:

Дә нді дақ ылдар – алынатын ең маң ызды астық, бидай, қ ара бидай, арпа, сұ лы, тары, кү ріш, жү гері, қ арақ ұ мық, қ онақ жү гері;

Малазық тық дақ ылдар – тү йнек жемісті, тамыр жемісті дақ ылдар жатады: асбұ ршақ, лобия, қ ытай бұ ршағ ы, картоп, қ ызыл қ ызылша, мал азығ ындағ ы сә біз, ноқ ат, жасымық, қ ант қ ызылшасы, т.б;

Майлы дақ ылдар – кү нбағ ыс, жер жаң ғ ағ ы, қ ыша, мақ сары, кориандр, анис, зере, лаванда, жалбыз, рапс, т.б;

Талшық ты ө сімдіктер – мақ та, зығ ыр, сора, кенеп, бұ йда кендір

Жемшө п ө сімдіктері 1жылдық жә не кө пжылдық. Астық тұ қ ымдастары – итқ онақ, судан шө бі, біржылдық екпе бидайық. Бұ ршақ тұ қ ымдасы – сиыржоң ышқ а, бө рібұ ршақ, арпа бас, беде, жоң ышқ а. Кө пжылдық тар (астық тұ қ ымдасы) – атқ онақ, су бетеге, бидайық, еркекшө п, қ ылтық сыз арпа бас, т.б. Бұ ршақ тұ қ ымдасы – беде, экспарцет, жоң ышқ а, тү йе жоң ышқ а, т.б.

Бақ ша дақ ылдар – тағ амдық жә не мал азық тық қ ажеттілігіне арналып ө сіріледі – қ арбыз, қ ауын, асқ абақ, кә ді, т.б.

Бұ л кө рсетілген дақ ыл топтарының бә ріне ортақ қ асиет – олардың тұ қ ым шаруашылығ ының болуы. Осының негізінде тұ қ ымды зерттейтін бақ ылау мекемелері қ ұ рылды. Қ азіргі тұ қ ым шаруашылығ ы мекемелері тұ қ ымның ө су ортасының ерекшеліктерін, биологиясын, физиологиясы мен биохимиясын зерттеп, оның себу сапасына бақ ылау жү ргізеді.