Тақырып. Қылмыстық атқару заңнамасы

1998 жылдың 1-ші қ аң тарында заң ды кү шіне енген Қ Р-ның жаң а Қ ылмыстық -атқ ару кодексі, бұ рынғ ы Қ азССР-і Ең бекпен тү зеу кодексіне қ арағ анда қ ылмыстық жазалаудың барлық тү рлерінің орындалуын реттейді.

Осы кодекстің 1-бабында: «Қ Р-ның қ ылмыстық -атқ ару заң дары осы Кодекстен жә не Қ Р-ның ө зге де заң дарынан, сондай-ақ жазаны жә не сотталғ андарғ а қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық ық пал етудің ө зге де шараларын атқ ару мен ө теудің тә ртібін жә не жағ дайларын белгілейтін нормативтік қ ұ қ ық тық актілерден тұ рады» -деп кө рсетілген.

Яғ ни, Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық -атқ ару заң дары болып саналады:

1) Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық жазаларды атқ ару кодексі;

2) Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық жазаларды атқ ару аясында туындайтың қ оғ амдық қ атынастырды реттеу жө ніндегі басқ а да заң дар;

3) Жазаларды атқ ару жә не басқ а да қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық шаралардың тә ртібі мен шарттарын бекітетін нормативті-қ ұ қ ық тық актілер.

Сонымен, қ ылмыстық -атқ ару заң намасы дегеніміз бұ л қ ылмыстық жазаларды атқ аруды жә не сотталғ андарғ а тү зету ә сері бар шараларды қ олдануды реттейтін барлық нормативтіқ қ ұ қ ық тық актілер.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының қ айнар кө здеріне мыналар жатады:

1) Қ азақ стан Республикасының Конституциясы;

2) Конституциялық заң дар;

3) Қ азақ стан Респуібликасының Қ ылмыстық -атқ ару кодексі;

4) Қ азақ стан Республикасы Президентінің Жарлық тары мен ө кімдері;

5) Қ азақ стан Республикасы Парламентінің Қ аулылары;

6) Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің Қ аулылары;

7) Қ азақ стан Республикасы Конституциялық Кең есінің нормативтік қ аулылары;

8) Қ азақ стан Республикасы Жоғ арғ ы Сотының нормативтік қ аулылар;

9) Заң негізінде қ абылданғ ан ведомствалық нормативті-қ ұ қ ық тық актілер (бұ йрық сипатындағ ы бұ йрық, нұ сқ ау, ережелер т с.с.);

10) Жергілікті ө кілетті жә не атқ ару органдарының нормативтік актілері (маслихаттың шешімдері, ә кімнің шешімдері мен ө кімдері).

Қ Р Қ АК-нің 2-бабының 1-бө лігінде Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық -атқ ару заң дарының мақ саттары кө рсетілген. Ол мақ саттар:

- ә леуметтік ә ділеттілікті қ алпына келтіру;

- сотталғ андарды тү зеу;

- сотталғ андардың да, ө зге адамдардың да жаң а қ ылмыстар жасауының алдын алу.

Қ АК-нің 7-бабының 1-тармағ ында сотталғ андарды тү зеу мақ сатының тү сініктемесі берілген. Сотталғ андарды тү зеу дегеніміз оның бойында қ ұ қ ық ұ станушылық мінез-қ ұ лық ты, жеке адамғ а, қ оғ амғ а, ең бекке, адамзат қ оғ амының нормаларына, ережелері мен дә стү рлеріне оң кө зқ арасты қ алыптастыру. Сотталғ андардың жаң а қ ылмыстыр жасауының алдын алу дегеніміз бұ л қ ажетті шаралар қ олдану арқ ылы сотталғ ан адамғ а жаза ө теу кезінде жаң а қ ылмыс жасатпау, бө гет жасау, ө з еркімен бас тарттыру. Қ Р Қ АК-нің нормаларында жаң а қ ылмыстар жасаудың алдын алатын шаралар бекітілген. Мысалы, Қ Р Қ АК 78- абының 1- тармағ ы, 109, 111 баптары.

Ә леуметтік ә ділеттілікті қ алпына келтіру мақ сатының тү сінігі заң да берілмеген. Біздің ойымызша, ә леуметтік ә ділеттікті қ алпына келтіру дегеніміз ү кімде кө рсетілген жазаны заң шең берінде атқ ару жә не заң мен бекітілген шектеулерді қ амтамасыз ету.

Қ Р Қ АК-нің 2-бабының 2-бө лігінде Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық -атқ ару заң дарының мынадай міндеттері кө рсетілген:

- қ ылмыстық жазалардың барлық тү рлерін ө теу тә ртібі мен жағ дайларын реттеу;

- сотталғ андарды тү зеу қ ұ ралдарын анық тау;

- сотталғ андардың қ ұ қ ық тық мә ртебесін анық тап, олардың қ ұ қ ығ ын, бостандығ ын жә не заң ды мү дделерін қ орғ ау;

- сотталғ андарғ а ә леуметтік бейімделуге қ ө мек кө рсету.

Қ Р Қ АК Ерекше бө лімінің институттары мен нормалары барлық қ ылмыстық жазаларды орындау тә ртібі мен шарттарын қ амтиды. Жоғ арыда аталғ ан кодекстің 7-бабының 2-тармағ ында сотталғ андарды тү зетудің негізгі қ ұ ралдары кө рсетілген. Сотталғ андарды тү зету қ ұ ралдарына мыналар жатады: жазаны атқ ару мен ө теудің берліленген тә ртібі (режимі), тә рбие жұ мысы, қ оғ амдық -пайдалы ең бек, бастауыш, негізгі, орта, жалпы білім алу, кә сіптік даярлық пен қ оғ амдық ық пал ету.

Қ АК-нің Ерекше бө лімінде жә не басқ а да нормативті-қ ұ қ ық тық актілердінде тү зеу қ ұ ралдарын қ олдануды реттейтін нақ ты нормалар бекітілген. Сотталғ андардың қ ұ қ ық тық мә ртебесі, олардың қ ұ қ ығ ы, бостандығ ы жә не заң ды мү дделері де Қ АК-нің жалпы бө лімінің 2-ші тарауында қ арастырылғ ан. Ал қ ылмыстық жазалардың жеке тү рлерін атқ аруды реттейтін Ерекше бө лімнің тарауларында сотталғ андардың арнайы қ ұ қ ық тық мә ртебелері бекітілген. Сотталғ андарғ а ә леуметтік бейімделуге қ ө мек кө рсету – жазаларын ө теп шық қ ан сотталғ андардың қ айта қ ылмыстық жолғ а тү спеуіне бағ ытталғ ан. Бұ л міндетті қ ұ қ ық тық орындау жолдары Қ Р Қ АК 22-тарауында бекітілген.

Соныменен, қ ылмыстық -атқ ару заң намасы осы саланың мақ саттары мен міндеттерінің жү йесін, олардың ө зара байланыстарын анық тайды. Бұ л мақ саттарғ а жету жә не кө рсетілген міндеттерді орындау жағ дайлары қ ылмыстық -атқ ару кодексінің жә не де басқ а да нормативтік-қ ұ қ ық тық актілердің институттары мен нормаларында бекітілген жә не дамытылғ ан.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы нормаларының тү сінігі, мазмұ ны, тү рлері мен қ ұ рылымы.

Қ ылмыстық -атқ ару норма қ ұ қ ық саласының негізгі элементі, оның бірінші дең гейі болып есептеледі. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының нормасы дегеніміз субъектілердің тиісті мінез-қ ұ лық ү лгісін жә не қ атысушылардың қ ұ қ ық тық қ атынасын анық тайтын заң да кө рсетілген баптар. Нормаларда жалпығ а бірдей міндетті ереже қ ойылады, қ оғ амдық қ атынас реттеледі.

Қ ұ қ ық нормалары қ ұ рылымы ү ш бө лімнен тұ рады: гипотеза, диспозиция, санкция.

Гипотеза дегеніміз нормаларды қ олдану жағ дайын кө рсететін баптың бір бө лігі.

Диспозиция дегеніміз қ ұ қ ық субъектілері бағ ынатын тә ртіп ережесін кө рсететін норманың бір бө лігі.

Санкция дегеніміз қ ұ қ ық нормаларының орындалмау немесе орындалу нә тижесін кө рсететін норманың соң ғ ы бө лігі.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының институты деп бә ріне ортақ, немесе бір-біріне ұ қ сас қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін нормалар жиынтығ ын айтамыз. Яғ ни, қ ұ қ ық саласының екінші дең гейі – қ ылмыстық атқ ару қ ұ қ ығ ының институттары.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының нормалары мен институттарының жиынтығ ын қ ұ қ ық саласы дейміз. Соныменен, Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы қ ұ рылымын қ ұ райтын элементтерді былайша кө рсетуге болады: қ ұ қ ық саласы – қ ұ қ ық институты – қ ұ қ ық нормасы.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық нормалары азаматтық, отбасылық тағ ы да басқ а қ ұ қ ық салаларымен ө зара байланыста болады. Қ ылмыстық -атқ ару нормалары сотталғ андарды тұ ратын мекенін таң дап алу мү мкіндігінен айырады да кө птеген басқ а да азаматтық пен отбасылық қ ұ қ ығ ы мен міндеттерін іске асыруғ а белгілі бір шектеулер қ ояды.

Басып айтарлық мә селе, нормалардың бә рі бірдей тиісті мінез-қ ұ лық тың ү лгісін кө рсетпейді. Пайдаланылатын нормалар топтары ішінде қ ұ қ ық саласының барлық, яғ ни оның жеке институтының мақ саттарын, міндеттерін, қ ағ идатерін қ ұ растыратын белгілі бір тү сінігі пайда болады (дефинициялар). Қ ұ қ ық теориясында олар нормативке тә н емес, алдын ала белгіленбеген жарлық немесе арнайы нормалар. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ында арнайы нормалар – норма міндет, қ ағ идатер нормасы жә не норма-дефиницй (ұ йғ арым) тү рінде іске асырылады. Мысалы, дефинициялық нормаларғ а Қ Р Қ АК-нің 7, 23, 34, 54 баптарын, қ ағ ида - нормаларына Қ Р Қ АК-нің 6, 10 баптарын жақ қ ызуғ а болады.

Қ ұ қ ық нормасын ә р тү рлі негіздермен жіктеуге болады. Қ ылмыстық -атқ ару нормаларының жазба сипаты бойынша: материалдық қ ұ қ ық нормалары, процессуалдық нормалар жә не техникалық нормалар болып бө лінеді.

Материалдық қ ұ қ ық нормалары мінез-қ ұ лық ережелері маң ызын белгілейді. Мысалы, Қ АК-нің 69-бабы.

Процессуалдық норма оның жағ дайы мен тә ртібін реттейді.Мысалы, Қ АК 91-бабының, 1-тармағ ы.

Техникалық нормалар субъектілердің ең бек, техникалық қ ұ ралдарын жә не басқ а да қ ұ ралдарды пайдалану ережесін қ олдайды. Мысалы, Қ Р Қ АК-нің 100-бабының 8-тармағ ы.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы нормаларында бекітілген тә ртіп ережесің сипатына байланысты: реттеуші; мадақ таушы, қ орғ аушы нормалар болып бө лінеді.

Реттеуші нормалар субъектілердің қ ұ қ ығ ы мен міндеттерін жә не басқ а да қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынастарына қ атысушыларды белгілейді.

Қ орғ аушы нормалар қ ылмыстық жазаны атқ ару ө ткеру ү рдісінде пайда болатын қ ұ қ ық қ атынастарын қ орғ ауды қ амтамасыз етуге шақ ыратын нормалар. Қ АҚ -ның басқ а да нормаларының жү ргізілуін қ амтамасыз етеді. Мысалы, Қ Р Қ АҚ -нің 22, 35, 42, 52, 66, 111, 132, 148 баптары.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының мадақ таушы нормалары сотталғ андардың заң қ абылдайтын мінез-қ ұ лқ ына жағ дай жасауғ а, -ны ынталандыруғ а бағ ытталғ ан. Мысалы; Қ Р Қ АҚ -нің 41, 51, 66, 109, 130, 148, 160-баптары.

Реттеуші нормалар ө з кезегінде қ ұ қ ық пен міндеттердің сипаты бойынша: міндеттеуші; уә кілеттік етуші; тыйым салушы нормалар болып бө лінеді.

Міндеттеуші нормалар субъектілерден белгілі бір қ имыл істеуді талап етеді. Мысалы, Қ Р Қ АҚ -нің 77 бабы.

Уә кілеттілік етеуші нормалар субъектілерге заң мен белгіленген шең берде, мінез-қ ұ лық тү рін таң дауды ұ сынады. Мысалы, Қ Р Қ АҚ -нің 84-б. 4-тармағ ы.

Тыйым салушы нормалар субъектілерге тиісті бір ә рекет етуді тоқ тата тұ руды талап етеді. Мысалы, Қ Р Қ АҚ -нің 85- бабы.

Нормалар бө лшектену ережесінің тү рлері бойынша бө лінеді: жалпы сипаттағ ы нормалар; арнайы нормалар; санаулы нормалар.

Жалпы сипаттағ ы нормалар жаза тү ріне қ арамастан қ ылмыстық жазағ а тартылғ андардың барлығ ына бірдей нормалар, мысалы Қ Р Қ АК-нің 8, 9-баптары.

Арнайы нормалар қ ылмыстық жазаның тек қ ана осы не басқ а тү рлерін ө теп жатқ ан сотталғ андарғ а қ атысты нормалар, мысалы Қ Р Қ АК-нің 22, 23-баптары.

Санаулы нормалар белгілі бір тұ лғ ағ а ғ ана қ олданылады, мысалы ө мір бойы бас бостандығ ынан айырылғ ан сотталғ андарғ а.

Сонымен, Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы саласы дегеніміз қ ылмыстық атқ ару қ ұ қ ығ ының институттары мен нормаларының жиынтығ ы. Қ ылмыстық -атқ ару нормалары ү ш бө лімнен тұ рады жә не жіктеу негіздеріне байланысты бірнеше тү рге бө лінеді.